Namangan davlat universiteti n. N. Azizov, M. U. Rahmonov psixologiya va sport psixologiyasi

8.1. Ta’lim va tarbiya usullarining o‘ziga xosligi va o‘zaro bog’liqligi 
O‗qitish va tarbiya usullari o‗rtasidagi bog‘liqlik muammosi alohida e‘tiborni 
talab qiladi. Keng ma‘noda ta‘lim jarayoni sifatida yaxlit pedagogik jarayonning 
mohiyatidan pedagogik usullarning o‗qitish va tarbiya usullarining birligi sifatidagi 

---

g‘oyasi kelib chiqadi. Afsuski, yaqin vaqtgacha o‗qitish va tarbiya usullarining 
tasniflari turli asoslarda qurilgan bo‗lib, bu ularning o‗zaro aloqadorligi va o‗ziga 
xos xususiyatlarini hisobga olishni sun‘iy ravishda kechiktirdi. 
Biz inson faoliyati kontseptsiyasi pedagogik usullarni yaxlit tasniflash uchun 
asos bo‗lishi kerakligidan kelib chiqamiz. Unga asoslanib, psixologlar har qanday 
faoliyatda tashkil etish, rag‘batlantirish va nazorat qilish elementlarini ajratadilar. 
O‗qitish va tarbiyalash usullari shaxsni har tomonlama, barkamol rivojlantirishga 
qaratilgan o‗qituvchi va tarbiyachilarning o‗zaro bog‘liq faoliyati usullari 
bo‗lganligi sababli, o‗qituvchi va tarbiyachilar faoliyatini tashkil etish usullarini, 
rag‘batlantirish va rag‘batlantirish usullarini ajratib ko‗rsatish tavsiya etiladi. , 
ta‘lim va tarbiya usullarini tasniflashda nazorat va o‗z-o‗zini nazorat qilish usullari. 
Pedagogikada tarbiya usullarining uchta asosiy guruhi mavjud: 
1. Shaxs ongini shakllantirish usullari (qarashlar, e‘tiqodlar, ideallar). Bularga 
ma‘ruzalar, hikoyalar, ma‘ruzalar, suhbatlar, bahslar, konferentsiyalar, shuningdek, 
o‗qituvchi misolining ta‘siri va boshqalar kiradi. 
2. Faoliyatni tashkil etish va ijtimoiy xulq-atvor tajribasini shakllantirish 
usullari. Bularga quyidagilar kiradi: pedagogik talablar, ko‗rsatmalar, tarbiyaviy 
vaziyatlarni yaratish va boshqalar. 
3. Faoliyat va xulq-atvorni rag‘batlantirish usullari. Bularga rag‘batlantirish, 
qoralash, raqobat va boshqalar kiradi. 
O‗qitish usullariga kelsak, ular uchta asosiy guruhga bo‗linadi: 
1. O‗quv-ma‘rifiy faoliyatni tashkil etish usullari guruhi. Bunga og‘zaki, 
vizual va amaliy, reproduktiv va muammoli-izlash usullari, induktiv va deduktiv 
o‗qitish usullari kiradi. 
2. O‗quv-ma‘rifiy faoliyatni rag‘batlantirish va rag‘batlantirish usullari guruhi 
(kognitiv o‗yinlar, o‗quv muhokamalari va boshqalar). 
3. Nazorat usullari guruhi (og‘zaki, yozma, laboratoriya nazorati va 
boshqalar) va o‗quv jarayonida o‗z-o‗zini nazorat qilish. 
Shunday qilib, biz solishtiradigan tarbiya (tor ma‘noda) va o‗qitish 
usullarining tasniflarida umumiylik ko‗p. Ikkala holatda ham faoliyatni tashkil 

---

etish asos qilib olinadi. Faqat ta‘lim sharoitida uning barcha boshqa turlaridan 
foydalanganda ta‘lim va kognitiv faoliyatga, ta‘lim jarayonida esa uning eng 
xilma-xil shakllarida ijtimoiy foydali faoliyatga e‘tibor beriladi. Ammo 
rag‘batlantirish, nazorat qilish, o‗z-o‗zini nazorat qilish va o‗zini o‗zi baholash 
usullari qo‗llanilmasa, faoliyat muvaffaqiyatli davom eta olmaydi. Shuning uchun 
ham tarbiya usullarini tasniflashda nazorat va o‗z-o‗zini baholash usullarini 
qo‗shish, tarbiya jarayonida azaldan qo‗llanilgan o‗qitish usullarini tasniflashda 
rag‘batlantirish usullarining rolini kuchaytirish maqsadga muvofiqdir. Bunday 
tahlil pedagogik jarayon usullarining yanada umumlashtirilgan tasnifini ilgari 
surishga imkon berdi. 
I. Pedagogik usullar guruhi: shaxs ongini shakllantirish usullari (tushunchalar, 
qonunlar, nazariyalar, qarashlar, e‘tiqodlar, ideallar va boshqalar). Bularga og‘zaki 
usullar (ma‘ruzalar, hikoyalar, suhbatlar, bahs-munozaralar va boshqalar), vizual 
usullar (illyustratsiyalar ko‗rsatish, tajribalar ko‗rsatish va boshqalar) kiradi. 
II. Pedagogik usullar guruhi: faoliyatni tashkil etish va ijtimoiy xulq-atvor 
tajribasini shakllantirish usullari. Bularga o‗quv va kognitiv, o‗quv-amaliy, 
mehnat, ijtimoiy-siyosiy, badiiy, ijodiy, sport, o‗yin va boshqa tadbirlarni tashkil 
etish usullari, maqsadlarni belgilash usullari, talablarni qo‗yish, ko‗rsatmalar 
berish, amaliy harakatlarni bajarish usullari, mashq qilish usullari kiradi. , xulq-
atvor normalarini, xatti-harakatlarni, xatti-harakatlarni tartibga solish va tuzatish 
usullarini amalga oshirishga odatlanish. 
III. Pedagogik usullar guruhi: faoliyat va xulq-atvorni rag‘batlantirish va 
rag‘batlantirish usullari. Bularga rag‘batlantirish, tanqid qilish, hissiy tajriba 
holatlarini yaratish, o‗yin vaziyatlari, jamoatchilik fikridan foydalanish va 
boshqalar kiradi. 
IV. Pedagogik usullar guruhi: faoliyat va xulq-atvorni nazorat qilish, o‗z-
o‗zini nazorat qilish va o‗zini o‗zi baholash usullari. Bularga mashg‘ulotlarda 
og‘zaki, yozma va laboratoriya nazorati usullari, introspeksiya va xatti-
harakatlarning o‗zini o‗zi baholash usullari kiradi. 

---

Ta‘lim usullari o‗qitish usullari bilan chambarchas bog‘liq. Darhaqiqat, 
o‗qitishning barcha usullari bir vaqtning o‗zida ta‘lim usullari hamdir, chunki 
o‗quvchilarga ijtimoiy xulq-atvor me‘yorlarini o‗rgatmasdan, talablarni 
tushuntirmasdan, ma‘lum qarash va e‘tiqodlarni shakllantirmasdan turib, shaxs 
yoki xulq-atvor sifatini shakllantirish mumkin emas. 
Shu bilan birga, ta‘lim usullari, xususan, talab qo‗yish, rag‘batlantirish, 
qoralash, jamoatchilik fikrini yaratish, pedagogning namunasi va boshqalar 
o‗rganishni rag‘batlantirish usullari sifatida ishlaydi. Bundan tashqari, o‗quv 
jarayonida tarbiya usullarini qo‗llamasdan, uning muvaffaqiyatli va undan ham 
maqbulroq ishlashini ta‘minlash mumkin emas. 
Bularning barchasi ushbu usullarni ularning birligida ko‗rib chiqish 
zarurligini belgilaydi. O‗qitish usullarining o‗ziga xos xususiyati, birinchi 
navbatda, ularni qo‗llashning ustuvor maqsadi - o‗quv va kognitiv faoliyatning 
bilim, ko‗nikma va malakalarini shakllantirishning o‗ziga xosligidadir. Tarbiya 
usullarining o‗ziga xosligi shundaki, ularning asosiy maqsadi axloqiy 
yo‗naltirilgan ijtimoiy xulq-atvor tajribasini shakllantirishdir. Shu bilan birga, 
o‗qitish usullari ham, tarbiya usullari ham (yaxlit holda bu jarayonlar) ta‘lim, 
tarbiya va rivojlanish funktsiyalarini birlikda amalga oshirishini aniq tushunish 
kerak. Pedagogik usullarga ana shunday dialektik yondashish pedagogik nazariya 
va amaliyot azaldan intilib kelayotgan o‗qitish va tarbiyaning chinakam birligini 
ta‘minlash yo‗lidagi haqiqiy qadamdir. 
Ta‘lim va tarbiyada nazorat va o‗z-o‗zini nazorat qilish usullari o‗ziga xos 
xususiyatlarga ega. Treningda, masalan, og‘zaki nazorat, yozma va laboratoriya 
testlari, testlar va imtihonlar majburiydir. Bu erda o‗qituvchining o‗zini nazorat 
qilish hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ta‘limdagi raqobatning barcha turlari 
nomaqbul deb topiladi. Aksincha, ta‘lim sohasida jamoaning ijtimoiy nazorati, 
jamoatchilik fikrini yaratish hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ta‘lim samaradorligini 
nazorat qilish unchalik tartibga solinmagan. Nazoratning asosiy turlari 
talabalarning faoliyati va xatti-harakatlarini kuzatishdir. Jamoani baholash va 
jamoatchilik 
fikri 
muhim 
rol 
o‗ynaydi. Nazoratni tashkil qilishda 

---

kompensatsiyaning juda samarali shakli ham qo‗llaniladi, bu o‗qimishlilarning o‗z 
jamoasi oldidagi barcha xulq-atvor qoidalari va guruh oldidagi majburiyatlari, o‗z-
o‗zini tarbiyalash rejasini bajarishi to‗g‘risida hisobot berishni o‗z ichiga oladi. va 
o‗z-o‗zini takomillashtirish. 
Ta‘lim samaradorligini nazorat qilishda, o‗qitish paytida bo‗lgani kabi, ta‘lim 
ta‘sirining samaradorligini juda tez baholash mumkin emas. Bu uzoq muddatli 
kuzatishlarni, o‗qimishlilar harakatlarining sabablarini o‗rganishni, nafaqat 
ularning tashqi ko‗rinishini talab qiladi. Tarbiyaviy ta‘sirlar jarayonida 
o‗qituvchilar va talabalar faollari faqat o‗quvchilarning hissiy reaktsiyalarini, 
ularning munosabatlarini sezishlari, muhokama qilingan muammolar, bajarilgan 
vazifalar va boshqalar haqidagi individual mulohazalar, bayonotlarga, mulohazalar 
va boshqalarga e‘tibor berishlari mumkin. voqeaning chuqur tarbiyaviy ta‘siri 
to‗g‘risida xulosa chiqarish uchun etarli asoslar. Xulq-atvorni baholashda 
ishtirokchilarning xulq-atvor qoidalariga rioya qilish, ushbu qoidalarni bilish, 
ularni amalga oshirishning ahamiyatini tushunish (ijtimoiy va shaxsiy), ularni 
amalga oshirishga bo‗lgan munosabat, ularni bajarish odatining mavjudligi; 
to‗g‘ridan-to‗g‘ri nazoratning yo‗qligiga qaramasdan, o‗z-o‗zini tarbiyalash, 
ijtimoiy ahamiyatga ega xulq-atvor ko‗nikmalarini rivojlantirish istagi. Shuning 
uchun ham ta‘lim natijalarini tahlil qilishda "kechiktirilgan nazorat" deb 
ataladigan, keyingi sinfda, kollej, litsey, universitet va boshqalarda bolalarning 
faolligi va xatti-harakatlarini o‗rganish muhim rol o‗ynaydi. 
Ta‘limning umumiy vazifalari, qonuniyatlari, mazmuni, shakllari va usullari 
keng ma‘noda tavsiflanganidan so‗ng, bu barcha komponentlarning haqiqiy 
pedagogik jarayondagi, ya‘ni tayyorgarlik, loyihalashning barcha bosqichlarida 
o‗zaro bog‘liqligini hisobga olish kerak. jarayon, uni tashkil etish va amalga 
oshirish, va nihoyat, uning natijalarini nazorat qilish va tahlil qilish bosqichida.