Namangan davlat universiteti n. N. Azizov, M. U. Rahmonov psixologiya va sport psixologiyasi
Download 1.48 Mb. Pdf ko'rish
|
Psixologiya va sport psixologiyasi (o`quv qo`llanma) (3)
|
Liberal etakchilik uslubi murabbiyning jamoa faoliyatiga minimal aralashuvi
bilan tavsiflanadi, bunday murabbiy ko‗p jihatdan mashqlar va yuk tanlashda erkinlik beradi. Sportchilarning maksimal mustaqilligini ifodalaydi, ko‗pincha ular "etakchi". Shaxslararo munosabatlarda zaif yo‗naltirilgan. U nufuzli amaliyotchilarning fikrini tinglaydi. Liberal murabbiyning sportchilar bilan muloqotda talablari, maslahatlari, tavsiyalari yo‗q, ular so‗rovlar va ishontirishlar bilan almashtiriladi. U intizomning buzilishi, topshiriqni bajarmaslik haqidagi har qanday tushuntirishlarni tanqidiy bahosiz qabul qiladi. Yuqorida uchta ekstremal jamoa etakchilik uslubi mavjud. Uslublarning har biri ta‘lim, mashg‘ulot, sport natijalarini yaxshilash, jamoani shakllantirish va boshqalarga qanday ta‘sir qiladi degan savol tug‘iladi. Shunday qilib, o‗quv jarayonida o‗smirlik va yoshlar sportchilari bilan ishlashda etakchilikning avtokratik uslubi etarli darajada samarali emas deb baholanadi, chunki u ishtirokchilarning shaxsiyatini rivojlantirish imkoniyatini bermaydi. Biroq, sport musobaqalarining ekstremal sharoitida, ma‘lum bir natijaga erishish uchun qaror qabul qilish uchun qat‘iy vaqt chegarasi bilan, bu uslub jamoaning muvaffaqiyatli guruh harakatlariga hissa qo‗shishi mumkin. Ba‘zida elita sportchilarning o‗zlari avtokratik etakchilikni qabul qiladilar, chunki bu ularning shaxsiy mas‘uliyat hissini kamaytiradi va maqsadga osonroq yo‗l bilan erishishga imkon beradi. (V. Paranosich va L. Lazarevich). Rahbarlikning demokratik uslubi o‗smirlar va yigitlar bilan ishlaydigan yoshlar va yoshlar murabbiylari uchun samarali. Ushbu usulni qo‗llash sportchilarning shaxsiyatining rivojlanishiga, ularning ishbilarmonlik tashabbusiga va ahil jamoani yaratishga yordam beradi. Biroq, bu uslubni samarali bo‗lmagan hollarda mos deb hisoblash mumkin emas. Chunki bu uslub bilan oliy hokimiyatga erishib bo‗lmaydi, bu murabbiy faoliyatiga salbiy ta‘sir qiladi va sportda, jamoani boshqarishda va jamoani shakllantirishda yuqori natijalarga erishishga yordam bermaydi. Liberal uslub qisman ma‘lum vaziyatlarda, boshqa uslublar bilan birgalikda, ya‘ni sportchilarni reabilitatsiya qilish paytida, agar kerak bo‗lsa, jamoadagi ruhiy zo‗riqishni kamaytirish uchun, sportchilar jarohatlanganda va hokazolarda qo‗llanilishi mumkin. Ko‗pchilik murabbiylar o‗z faoliyatida avtoritar bo‗lishini tushuntiruvchi bir qancha sabablar mavjud. 1. Murabbiyning o‗z rolini idrok etishining o‗ziga xos xususiyati avtoritarizmni aks ettiruvchi hokimiyat va xatti-harakatlarga asoslanadi. 2. Boshqalarning harakatlarini nazorat qilishning yuqori ehtiyoji, bu ehtiyojni qondirish uchun sport mashg‘ulotlarini tanlashiga sabab bo‗lgan. 3. Sport mashg‘ulotlariga xos bo‗lgan stressli vaziyatlarda etakchilik va boshqaruv, aftidan, jamoaviy va individual sport turlarida sportchilarning xatti- harakatlari ustidan etarlicha qattiq nazoratni talab qiladi. 4. Hokimiyatga bo‗ysunishga odatlangan ba‘zi sportchilar murabbiydan dominant xulq-atvorni kutishadi. Shuning uchun murabbiylar ko‗pincha sportchilarning ehtiyojlarini qondiradigan tarzda o‗zini tutishadi. Murabbiyning dominant xulq-atvorining quyidagi afzalliklarini ta‘kidlash mumkin: 1. Ishonchsiz sportchi stressli vaziyatlarda o‗zini yanada ishonchli va xotirjam his qiladi. 2. Avtoritarizm tufayli yuzaga keladigan tajovuzkorlik murabbiyga emas, balki raqiblar bilan kurashishga qaratilgan yoki sportchining faolroq harakatlariga hissa qo‗shadi (masalan, tezroq yuguradi, uzoqroqqa uradi). 3. Murabbiyning avtoritar xatti-harakati aslida sportchining ehtiyojlariga mos kelishi mumkin, bu holda u odatdagidan yaxshiroq ishlaydi. Biroq muvaffaqiyatga erishgan murabbiylar orasida xulq-atvor uslubida demokratlar ham bor. Ular quyidagi sabablarga ko‗ra muvaffaqiyat qozonishadi. 1. Kamroq avtoritar murabbiy sportchilar uchun qulayroqdir. Uning o‗quvchilari u bilan o‗zlarini erkin his qiladilar va muloqot qilishga tayyor. Shunday qilib, murabbiy ularning tashvishlari, muammolari va yuzaga kelishi mumkin bo‗lgan umidsizliklarini yaxshiroq bilib oladi va shu bilan jamoada bo‗linishning oldini oladi. 2. Sportchilar tashabbus va mustaqillik ko‗rsatish, stressli vaziyatlarda ma‘lum bir mustaqillikka erishish imkoniyatiga ega. 3. Agar murabbiy qabul qilingan qarorlar uchun javobgarlikning bir qismini sportchilarga topshirishga muvaffaq bo‗lsa va ular o‗z vakolatlarini his qila boshlasa, bu ularda yanada hissiy jihatdan etuk xulq-atvorning shakllanishiga yordam beradi. 4. Avtoritar murabbiy tomonidan haddan tashqari cheklanmagan sportchilar yanada moslashuvchan taktik qarorlar qabul qilishlari mumkin. 5. Ko‗proq moslashuvchan murabbiy, avtoritardan farqli o‗laroq, avtoritar da‘volarni va boshqalarning bayonotlarini qabul qilmaydi. 6. Avtoritar murabbiy katta sabrsizlik va fanatizm bilan ajralib turadi. Moslashuvchan murabbiy boshqa odamlarni qanday bo‗lsa, shundayligicha qabul qilishga, ularning ijobiy va salbiy tomonlarini baholashga, o‗zining va boshqalarning fikrlarini hurmat qilishga tayyor. Psixologlar rahbarning avtoritar va demokratik xatti-harakatlarini birlashtirishning bir necha usullarini taklif qilishdi. Ular guruh va yetakchi o‗rtasidagi o‗zaro munosabatni talab qiladigan vaziyatlarda yanada moslashuvchan yondashuvni tavsiya qiladilar. Sport o‗qituvchisi, M.Mosstonning fikricha, avtoritar yondashuvdan boshlashi kerak - "sizga aytilgandek qiling". Talabalar ushbu modelni o‗zlashtirib, qabul qilgandan so‗ng, ba‘zi qarorlarni qabul qilish mas‘uliyati ularga yuklanishi mumkin. Mostston talabalarga topshiriq bilan bog‘liq savollarni hal qilish huquqini berishni tavsiya qiladi - mashg‘ulotni qachon boshlash, qancha vaqt mashq qilish, qanday jihozlarda va hokazo. Uning fikricha, bu holatda maktab o‗quvchilari jismoniy tarbiya darslarida bu ko‗rsatmalar o‗qituvchi tomonidan berilgandan ko‗ra faolroq bo‗ladi. Agar o‗quvchilar buni muvaffaqiyatli bajara olsalar, Mosston talabalarning o‗zlari bajarilgan mashqni baholashda ishtirok etishlarini tavsiya qiladi. Buning uchun u o‗quvchilarni juftlarga bo‗lish, so‗ngra bir-birlarini ko‗rishlari va mashqlar sifatini baholashlari uchun ularni guruhlarga bo‗lishni taklif qiladi. Mosston o‗quvchilarga o‗z qobiliyatlaridan kelib chiqqan holda o‗zlarining o‗quv rejalarini tuzishlariga ruxsat berish kerakligini taklif qiladi. Shunday qilib, talabadan kuch va chidamlilikni rivojlantirish dasturini tuzishni so‗rash mumkin. Nihoyat, Mosston sportchini "o‗z-o‗zini boshqariladigan kashfiyot" deb ataydigan narsaga olib borishni tavsiya qiladi, bunda talaba savollarga javob berish orqali mahoratni oshirishga hissa qo‗shadigan tamoyillar va asoslarni kashf etadi. Bu o‗z-o‗zini kashf qilish misoli sifatida, Mosston basketbolchilar o‗rtasidagi guruh muhokamasi tavsifini keltiradi, unda ular tez-tez tanaffus taktikasini "kashf qildilar". Jismoniy tarbiyadagi avtoritar va demokratik yondashuvlarning qiyosiy tadqiqotlari shuni ko‗rsatadiki, birinchi holatda ko‗nikmalar tezroq o‗zlashtirilsa ham, sportchining pedagogik jarayonda faolroq ishtirok etishi bilan u nima uchun u yoki bu taktikani yaxshiroq tushunadi. ishlatiladi va uning harakatlari yanada moslashuvchan bo‗ladi. Zamonaviy psixologiyada individual faoliyat uslublari ajralib turadi, ya‘ni. shaxs tomonidan o‗z ishini tashkil etishning eng samarali usullari va usullari tizimlari. V.S.Merlin va uning shogirdlarining tadqiqot faoliyati tufayli u yoki bu individual faoliyat uslubining namoyon bo‗lishining asosiy sabablari aniqlandi. Faoliyatning individual uslubining shakllanishi, qoida tariqasida, odamning faoliyatni amalga oshirishning ushbu usuliga moyilligi bilan bog‘liq bo‗lib, bu uning asab tizimi (temperament) xususiyatlarining namoyon bo‗lishining tipologik xususiyatlarining natijasidir. Faoliyat uslubini shakllantirishning bunday usuli spontan deb ataladi. Faoliyatning individual uslubini shakllantirishning ongli, maqsadli usuli ham mavjud. Shuningdek, u shaxsning kuchli va zaif tomonlarini, uning tipologik xususiyatlarini hisobga olishga asoslanadi va o‗z-o‗zini chuqur bilish yoki maqsadli tashqi ta‘sirlar (masalan, tajribali o‗qituvchining sa‘y-harakatlari) bilan belgilanadi. Faoliyat uslubini shakllantirishning ongli usuli insonning moslashuviga, uning aqliy xususiyatlari va fazilatlarini muayyan kasbiy faoliyatga moslashtirishga, undan yuqori malakali harakatlarni amalga oshirishni talab qilishga qisqartiriladi. Shu ma‘noda faoliyat uslubini ma‘lum bir hokimiyat, muayyan shaxs me‘yori asosida shakllantirish mumkin. A.G. Ismagilov pedagogik muloqotning ikki uslubini belgilaydi. Birinchi, shartli ravishda belgilangan Ada tashkiliy va didaktik maqsadlar, tashkiliy va tuzatuvchi harakatlar, bevosita murojaatlar ustunlik qiladi; ikkinchi uslubda (B) didaktik maqsadlar, baholovchi, nazorat qiluvchi va rag‘batlantiruvchi harakatlar va bilvosita murojaatlar ustunlik qiladi. A uslubi kuchli va labil asab tizimiga ega bo‗lgan o‗qituvchilar uchun, B uslubi esa kuchli va inert asab tizimiga ega o‗qituvchilar uchun ko‗proq mos keladi. V.A. Kan-Kalik pedagogik muloqot uslublarini tavsiflab berdi, ular asosan o‗qituvchining nafaqat talabalardan obro‗-e‘tiborni, balki u yoki bu turdagi soxta avtoritetlarni ham qo‗lga kiritish istagiga asoslangan. Shunga ko‗ra, u quyidagi uslublarni ajratib turadi: o‗qituvchi va o‗quvchilar oldiga umumiy maqsadlar qo‗yilib, birgalikdagi sa‘y-harakatlar orqali yechim topilganda ―qo‗shma ijodkorlik‖ uslubi; muloqot sherigining shaxsiga samimiy qiziqish, unga hurmat bilan munosabatda bo‗lish, aloqalarga ochiqlik asosidagi "do‗stona kelishuv" uslubi; talabalar orasida yolg‘on, arzon hokimiyatni qo‗lga kiritish, ularni rozi qilish istagiga asoslangan "noz-karashma" uslubi; o‗qituvchining noaniqligi yoki qo‗shma ishlab chiqarish faoliyati asosida muloqotni tashkil eta olmaslik oqibati bo‗lgan "qo‗rqitish" uslubi; bunday aloqa qat‘iy tartibga solinadi, rasmiy-rasmiy doiraga suriladi; turli xil o‗zgarishlarga ega bo‗lgan, lekin asosiy xususiyatini saqlab qolgan uslub "masofasi": o‗qituvchi va talabalar o‗rtasidagi farqlarni ta‘kidlash; o‗qituvchi ―tajribali‖ rolini o‗ynasa, o‗quvchilar bilan tarbiyalovchi va homiylik ohangida suhbatlashsa, oldingi uslubning o‗zgarishi bo‗lgan ―ustozlik‖ uslubi. Ekstrovert-introvertlarning pedagogik muloqot uslublari. Ekstrovert o‗qituvchilar uchun, A.A. Korotaeva va T.S. Tambovtseva, xarakterli texnikalar quyidagilardir: talabalarga "siz" ga murojaat qilish, lekin do‗stona munosabatda bo‗lish; murojaatlarning iliq ohangi, hazildan foydalanish, hazil; talabaning muvaffaqiyatiga ishonch ifodasi. Bu o‗qituvchilar ko‗pincha o‗quvchilarning javoblari va harakatlarini ma‘qullaydilar, ogohlantirish va mulohazalar yumshoq shaklda qilinadi, ziddiyatli vaziyatda ular engil tanbeh bilan cheklanadi. Introvertlar uchun talabalarga "siz" deb murojaat qilish odatiy holdir, lekin sovuqqonlik bilan, o‗zini tutib; o‗quvchilar uchun nomaqbul epitetlarni qo‗llash, g‘azablangan muloqot ohangining tez-tez namoyon bo‗lishi; qo‗pol tarzda ifodalangan rag‘batlantirishdan ko‗ra tanqidni tez-tez ishlatish. Ushbu tavsifdan kelib chiqadiki, introvert o‗qituvchilar avtoritar muloqot uslubiga ko‗proq moyil. Download 1.48 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|