Namangan davlat universiteti n. N. Azizov, M. U. Rahmonov psixologiya va sport psixologiyasi

4.4. Yuqori malakali murabbiyning ijodkorligi va ijodiy texnikasi 
Ijodkorlik - bu muammolarni mustaqil ravishda ilgari surish, ko‗plab original 
g‘oyalarni yaratish va ularni noan‘anaviy hal qilishga yordam beradigan shaxsning 
intellektual va shaxsiy xususiyatlari majmuasi (K.G. Tomilin). Ijod - bu yangi 
usulda amalga oshirilgan in‘ikoslarning uyg‘unligi (MakKellar), yangi aloqalarni 
topish qobiliyati (Kyubi), yangi munosabatlar yaratish (Rojers), yangi 
kompozitsiyalar (Murrey), innovatsiyalarni amalga oshirish va tan olishga moyillik 
(Lassuelle); yangi tushunchalarga olib keladigan aqlning faolligi (Jerard); tajribani 
yangi tashkilotga aylantirish (Teylor), yangi ma‘nolar turkumlarini tasavvur qilish 
(Giselin). 
Ijodkorlik jarayoni to‗g‘ri yo‗l emas, balki evolyutsion o‗z-o‗zini 
rivojlantirishning qiyin yo‗lidir. ―Ijodkor maqsadni shakllantiradi, maqsad esa 
ijodkorni shakllantiradi‖ va shaxsning yetti darajadagi rivojlanishini amalga 
oshiradi: resurs, jismoniy, shaxsiy, shaxslararo, kasbiy, ijodiy va ma‘naviy. 
Birinchi daraja resurs darajasi bo‗lib, u tabiat tomonidan berilgan potentsialni 
o‗z ichiga oladi. Ikkinchisi - jismoniy va fiziologik - salomatlik, jismoniy energiya, 
jismoniy rivojlanish va ruhiy salomatlik bilan bog‘liq bo‗lib, shaxsning 
sog‘lig‘ining ifodasi sifatida ijodkorlikni ta‘minlaydi. Uchinchisi - shaxsiy - o‗z-
o‗zini rivojlantirish va o‗z-o‗zini takomillashtirish imkoniyatini belgilaydi. 
To‗rtinchisi - shaxslararo aloqa - muloqot qobiliyatlari, o‗zaro hurmat, boshqa 
odamlar bilan aloqada ishonch va hamkorlik uchun istiqbollarni ochadi. 
Beshinchi - professional darajada, kasbiy etuklikni, o‗sish motivatsiyasini va 
borliqning eng yuqori qadriyatlariga intilishni kuzatish mumkin. Oltinchi - ijodiy 
daraja - yangilik va o‗z-o‗zini ijod qilish orqali amalga oshiriladi. Bu erda muhim 
ko‗rsatkich kelajakni bashorat qilish qobiliyatidir, bu tushuncha va ijodiy 
spontanlikka to‗g‘ridan-to‗g‘ri proportsionaldir. Eng yuqori - ettinchi - ruhiy daraja 
o‗ziga xos munosabatlar, ma‘naviy qadriyatlar, yangi tajribaga ochiqlik, "umumiy 
insoniylik tuyg‘ulari", muayyan axloqiy me‘yorlar va boshqalarda namoyon 
bo‗ladi. 

---

P.K.Engelmeyerning so‗zlariga ko‗ra, ijodkorlik dahosi insonda intuitiv 
omilning gipertrofiyasi shaklida namoyon bo‗ladi, garchi sezgi nafaqat idrok, balki 
ko‗p yillar davomida to‗plangan tajriba hamdir. Shuning uchun ham B.M. Kedrov 
shunday deb yozgan edi: "Olim yoki ixtirochi fikrining oldingi, ba‘zan juda uzoq 
va og‘riqli ishi bo‗lmasa, hech qanday sezgi samarali natija bera olmaydi". 
Tadqiqotchilar sezgining quyidagi turlarini ajratadilar: hissiy va mantiqiy, 
evristik, obrazli va intellektual. Bundan tashqari, quyidagi tasnif mavjud: ilmiy 
sezgi (tadqiqot va gipoteza mantiqining ilmiy prognozi sifatida ishlaydi); strategik 
(maqsad va yakuniy natijani bashorat qilish); taktik (majoziy va mazmunli); 
empirik (tajriba, hissiy idrok, hayotiy munosabatlarga asoslangan); kontseptual 
("tasvir-kontseptsiya"); eidetik ("kontseptsiya-tasvir"); professional-texnologik. 
Intuitiv jarayonni inhibe qilish, tadqiqotchilar ta‘kidlaganidek, oqlangan 
harakatlar mantig‘i tufayli yuzaga keladi; "Sezgi mexanizmi ma‘lum bir 
chegaradan oshib ketgunga qadar bir yarim sharda ma‘lumotni to‗plash va qayta 
ishlash bilan bog‘liq, shuningdek, sakrash bilan - bu yarim sharda tayyorlangan 
yarim tayyor eritmani amalga oshirish, tugatish yoki xabardor qilish uchun 
boshqasiga o‗tkazish bilan bog‘liq. yarim shar." Ijodiy qobiliyatlar, dastlab 
tabiatning o‗zi tomonidan belgilab qo‗yilganidek, ustaning ijodiy individualligini 
rivojlantirishning ijobiy dinamikasiga yordam beradi. 
J.Gilford tadqiqotlarida ijodkorlikni tavsiflovchi omillar: aqliy harakatchanlik, 
fikrlashning ravonligi va o‗ziga xosligi, muammoga nisbatan sezgirlik va 
boshqalar aniqlanadi. L.B.ning so‗zlariga ko‗ra. Ermolaeva-Tolina, ijodkorlikning 
shakllanishi va namoyon bo‗lishiga hissa qo‗shadigan ma‘lum bir ruhiy va shaxsiy 
fazilatlar to‗plami mavjud: turkumlashning kengligi, assotsiativ diapazonning 
kengligi, "birlashmalarning uzoqligi"; fikrlashning ravonligi va moslashuvchanligi; 
fikrlashning o‗ziga xosligi; dinamizm ijodiy rivojlanish mexanizmi sifatida va 
boshqalar. Tadqiqotchi R.G. Efendiyeva ijodga chanqoqlik, kuchli iroda, kasbga 
ishonch, emotsionallik, transpersonal hayot, tuyg‘ular, aql va iroda birligini alohida 
ta‘kidlaydi. 

---

N.F.ning 
so‗zlariga 
ko‗ra. 
Vishnyakova, 
ijodkorlikning 
quyidagi 
ko‗rsatkichlari mavjud: ijodiy (divergent) fikrlash; originallik; qiziquvchanlik; 
tasavvur; sezgi; hissiylik va empatiya; hazil tuyg‘usi; kasbga ijodiy munosabat. 
Ijodkorlikni bostiradigan holatlar topildi: shaxsning muvaffaqiyatga intilishi 
va tabiiy xavf qo‗rquvining paydo bo‗lishi; tengdoshlari kabi bo‗lish istagi, qabul 
qilingan me‘yorlardan chetga chiqish qo‗rquvi; Rahbarlarni (o‗qituvchilar, ota-
onalar) "o‗rnatish" o‗yin emas, balki jiddiy biznes bilan shug‘ullanish kerak, shu 
jumladan fikrlar o‗yini. 
Sport murabbiyi uchun ijodkorlikning eng muhim xususiyati uning ko‗p 
qirraliligidir. Shuning uchun ham R.P. Mashinasozlik sohasidagi minglab original 
ixtirolarni tizimlashtirgan Povileyko ikki yuzdan ortiq texnik echimlarni va 
qo‗llaniladigan to‗qsondan ortiq texnikani ochib beradi. Barcha usullar 
ijodkorlikning o‗nta asosiy tamoyiliga qisqartirildi: analogiya, animatsiya, 
moslashish, neologiya, differentsiatsiya, integratsiya, dinamizmlash, impulsatsiya, 
idealizatsiya, inversiya. 
Impuls (lotincha "qo‗zg‘alish" dan) davom etayotgan jarayonlarning uzilishi 
bilan bog‘liq. Sportda "impuls" ijodiy texnikasidan foydalanishning yorqin misoli 
jahonga mashhur yengil atletika murabbiyi V.I. Alekseev, mashg‘ulot paytida 
mamlakatdagi eng kuchli o‗q otuvchiga nisbatan boshqa barcha ta‘sir usullari 
foydasiz ekanligiga ishonch hosil qilganida (uning jiddiy kamchiligi bor edi: oxirgi 
urinishdan so‗ng u inertsiya bilan sektordan sakrab chiqdi). parkda, u uni qulagan 
daraxtga olib bordi va uni itarishga majbur qildi. Ushbu cheklovni bir necha bor 
qattiq urgan sportchi o‗zining yomon odatidan voz kechdi va sport karerasi 
davomida yadro uloqtirish sektorini deyarli "tashlamadi".