Nashriyot-matbaaijodiy uyi

Termoelektr materiallar va termoelektr o'zgartkichlar. Turli o'tkazgich-
larning ixtiyoriy jufti termoelektr o'zgartkichni tashkil etishi mumkin, 
ammo har bir juftlik ham amalda qo'llash uchun yarayvermaydi. Zamo-
naviy o'lchash texnikasi termoelektr o'tkazgichlar tayyorlanadigan mate-
riallarga ko'pdan ko'p talablar qo'yadi, ammo bu talablarni juda kam sonli 
materiallargina qondiradi. Asosiy talablar quyidagilardan iborat: yuqori 
haroratlar ta'siriga chidamlilik, TEYK ning vaqt bo'yicha o'zgarmasligi, 
uning iloji boricha katta qiymatga ega bo'lishi va haroratga bir qiymatli 
bog'liqligi, qarshilik harorat koeffitsiyentining katta bo'lmasligi va katta elektr 
o'tkazuvchanlik. 
42 

---

Barcha materiallar va qotishmalar uchun TEYK ning haroratga funk-
sional bog'liqligi murakkab bo'lib, uni analitik ifodalash ancha qiyin. Plati-
narodiy platina jufti bundan istisnodir. Bu juftlik uchun TEYK bilan harorat 
orasidagi bog'lanish 300 dan 1300°C gacha bo'lgan oraliqda, sovuq ulanma 
harorati 0°C bo'lganda yetarlicha aniqlikda parabolaga mos keladi: 
(2.28) 
bu yerda: a, b va с — surma (630,5°C), kumush (950,8°C) va oltin (1063°C) 
laming qotish harorati bo'yicha aniqlanadigan doimiylar. 
Hozirgi vaqtda quyidagi metall termoelektrodli termoelektr termometr-
lar qo'llanadi. Ularning xarakteristikalari 2.3-jadvalda keltirilgan. 
Xromel-kopelli (56 % Si—44 %Ni) termoelektr termometrlar standart 
termometrlar orasida eng katta o'zgartish koeffitsiyentiga ega (70...90 mk 
V°C). Termoelektrod diametri 1 mm dan kam bo'lgan termometrlar uchun 
chegaraviy qo'llanishi 600°C dan kam, masalan, diametri 0,2...0,3 mm 
bo'lgan termoelektrodlar uchun faqat 400°C ni tashkil etadi. Yuqori 
o'lchash chegarasi kopelli elektrod xarakteristikasining barqarorligiga bog'liq. 
Nikel-xrom-nikel-aluminiyli (94%Ni+2%Al+2,5% Mn+l%Si+0,5% 
qo'shilma) termometrlar turli muhit haroratlarini keng chegaralarda o'l-
chash uchun qo'llaniladi. Ular awal xromel-alumelli termometrlar deb 
yuritilar edi. Nikel-aluminiy simdan tayyorlangan termoelektrod oksid-
lanishga nikel-xromga nisbatan kamroq chidamli. Qo'llashning yuqori 
chegarasi termoelektrod diametriga bog'liq. Diametri 3...5 mm bo'lgan 
termoelektrodlar uchun qo'llashning yuqori chegarasi nikel-xrom-nikel-
aluminiyli termometrlarda 1000°C ni tashkil etadi. 0,2...0,3 mm diametr 
uchun 600°C dan ortiq emas. 
Platinarodiy (90% platina — 10% rodiy) — platinali termometrlar uzoq 
vaqt davomida 0 dan 1300°C harorat oralig'ida, qisqa vaqt davomida 1600°C 
gacha bo'lgan oraliqda ishlashi mumkin. Mazkur termometrlar oksidlanadi va 
neytral muhitlarda darajalash xarakteristikasining barqarorligini saqlaydi. 
Ulardan foydalanish maqsadiga qarab, etalon namunali va ish termo-
metrlariga bo'linadi. To'g'ri ishlatilganda darajalash uzoq vaqt davomida 
o'zgarmaydi. Kamchiliklariga termoelektr termometrlarning boshqa turlari-
nikiga nisbatan TEYK kamligi kiradi. Termoelektrod simi diametri 0,3 yoki 
0,5 mm bo'ladi. 
Platinorodiy (30% rodiyli) — platinorodiyli (6% rodiyli) termoelektr 
termometrlar uzoq vaqt davomida haroratlarning +300 dan to 1600° С gacha 
oralig'ida, qisqa vaqt davomida 1800°C gacha qo'llanadi. Musbat elektrod — 
30% rodiy va 70% platina qotishmasidan, manfiy elektrod — 6% rodiy va 
94% platina qotishmasidan tashkil topgan. 
Mazkur termometrlar platinarodiy-platinali termometrlarga qaraganda 
darajalash xarakteristikalarining barqarorligi yuqoriligi bilan ajralib turadi. 
Volframreniy-volframreniyli (TVR-5/20 va TVR-10/20) termoelektr 
termometrlar uzoq vaqt davomida 0 dan 2200°C gacha va qisqa vaqt davomida