Nizomiy nomidagi toshkent davlat psixologiya universiteti pedagogika va psixologiya fakulteti

2.2. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarda intellekt rivojlanishining psixodiagnostikasi
Avvallari bolalarning aql-zakovatini va aqliy rivojlanishini faqat tabiat deb atash mumkin bo‘lgan o‘z qobiliyatiga bog‘liq deb ishonishgan. Ya'ni, chaqaloq yoshidan boshlab, bola yuqori razvedkaning moyilligini ko‘rsatmagan bo‘lsa, u maktabda ko‘proq o‘rgana olmaydi. Ammo vaqt o‘tishi bilan maktab o‘quvchilarining aql-zakovatini va aqliy rivojlanishini rivojlantirish psixologlarga va o‘qituvchilarga e'tiborni qaratdi. Natijada, bolani ongli ravishda va aniq maqsadlarda tayyorlash zarurligi aniqlandi, shunda uning fikrlash tarzi yaxshilandi va tezlashdi.
Oddiy qilib aytganda, o‘quvchilarni o‘qitish paytida individual yondashuv bilan fikrlash yanada samaraliroq bo‘ladi. Boshqa tomondan, bolaning ta'lim darajasini oshirish uchun aqliy rivojlanishi kerak. Aytgancha, ko‘plab o‘qituvchilar ta'lim qobiliyati bolaning aql-zakovati darajasiga bog‘liq deb hisoblaydilar. Ya'ni, agar daraja past bo‘lsa, qancha bola o‘rgatmasa, u hali biror narsa o‘rganmaydi. Bu gap mutlaqo noto‘g‘ri. Zakovat darajasi birinchi navbatda o‘qitish usullariga va eng muhimi, o‘qituvchining shaxsiy fazilatlariga bog‘liq. Talabalarni tarbiyalash va ularning fikrlash darajasini oshirish uchun o‘qituvchi har doim har bir bolaga alohida yondashuvni topishi kerak. Hech kimga sir emas, chunki har bir kishi ma'lum bir fikrlash tarziga ega, chunki odamlar an'anaviy ravishda gumanistlar va texniklarga bo‘lingan. Shuning uchun, yaxshiroq fikrlashni o‘rgatish uchun, bolaga osonlikcha berilgan sohani va murakkab mavzularni o‘rgatish usullarini topish uchun uni tanlashingiz kerak.
Shuni ta'kidlash joizki, maktab o‘quvchilarining maktabgacha o‘qish davrida o‘qitilishi osonroq va oson. Buning ajablanarli joyi yo‘q, chunki kichik o‘quvchilar odatda yangi narsalarni o‘rganish uchun juda tashvishlanadilar va agar ular muvaffaqiyatsiz bo‘ladigan bo‘lsa, chin dildan xafa bo‘ladi. Ammo o‘rta va o‘rta maktab o‘quvchilari bir nechta ustuvorliklarga egalar. Ta'lim va o‘rganish ularning asosiy maqsadi bo‘lib qoladi. Ularning aqliy rivojlanishi bolalarni yangi narsalarni o‘rganishga, xususan, ular uchun qiyin bo‘lsa, yaxshilash va rivojlantirishga yordam beradi.
Fikrlashni yaxshilash va aql-zakovatni oshirishning muayyan usullari haqida suhbatlashsak, unda, albatta, xotirani rivojlantirishga urg‘u berish kerak. Insonning eslashi mumkin bo‘lgan qo‘shimcha ma'lumot, uning aql-zakovati qanchalik baland bo‘lsa. Biroq, qabul qilingan ma'lumotlar nafaqat to‘planishi, balki ishlashi ham mumkin. Aks holda, katta hajmdagi ma'lumotni keyinchalik qayta ishlashsiz saqlash tezligi past aqlning belgisi bo‘lishi mumkin, aksincha, turli xil aqliy va ruhiy kasalliklar. Ma'naviy rivojlanish va xotirani takomillashtirish uchun o‘qituvchilar kichik yoshdagi o‘quvchilar bilan ishlashni o‘ynoqli shaklda o‘tkazish kerakligini esga olishlari kerak. Bolani faqat bir oyatni o‘rganishga majbur qilish mumkin emas. U bu she'rga qiziqishi kerak. Shu sababli, zamonaviy ta'lim usullari o‘yin shaklida darslarni o‘tkazishning turli shakllarini taklif qiladi.⁶
Muayyan talabalarni o‘qitish usullarini to‘g‘ri aniqlash uchun siz uning aql-idrok va fikrlash darajasini bilishingiz kerak. Buning uchun maxsus psixologik testlar mavjud. Ular turli bloklarga bo‘linadi, ularning har biri ma'lum bir hududga yo‘naltiriladi. Bolada testdan o‘tgandan so‘ng, o‘qituvchi bolaning qanchalik rivojlanganligini, qanday o‘qitish usullarini qo‘llashini va o‘quvchi qanday qilib osonroq va tezkorroq ma'lumotni olishini aniqlashi mumkin. Bolalarning etarlicha rivojlangani va bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishlari uchun ular erta bolalikdan mashg‘ul bo‘lishlari, ularning xotirasini yaxshilashlari va doimiy ravishda yangi axborot taqdim etishlari kerak. Biroq, maktabga kirishdan oldin bolaning o‘zi etarli bo‘lmagan taqdirda ham, bu bo‘shliq har doim ham quyi sinflarda to‘ldirilishi mumkin. Faqat to‘g‘ri yondashishga, sabr-toqatga va o‘qituvchining xohishiga muhtojmiz. O‘qish darslarida o‘quvchilarda ijodiy faoliyatni shakllantirishga mo‘ljallangan turli ijodiy topshiriqlardan foydalanish asosida o‘quvchilarda mustaqil va ijodiy fikr yuritishga zamin hozirlash mumkin. Quyida shunday topshiriqlarni tashkil qilish shakllaridan namunalar keltiramiz: O‘quvchilarni ijodiy faollikka chorlash . O‘quvchilarni ijodiy faoliyatga tayyorlaydigan o‘kituvchi eng avvalambor o‘quvchilarda taqdim qilinayotgan o‘quv materialiga qizxiqtirish uyg‘otish zarur.
O‘qitishda muammoli ta’limdan foydalanish ham, ijodiy faoliyatni shakllantirishda samarali hisoblanadi. O‘quvchilarning biror-bir haqiqatni mustaqil izlashi va kashf etishi bilan bog‘liq bo‘lgan ta’lim metodlaridan evristik yoki tadbiqotchilik metodlari bilan birga o‘quvchilarni ijodiy fikr “laboratoriyasi”ga olib kiradigan jarayon ham asosiy ahamiyatga egadir. Muammoli ta’lim shu jihatdan bir qancha afzalliklarga ega:
1.  U o‘quvchilarni mantiqiy, ilmiy, didaktik, ijodiy fikrlashga o‘rgatadi.
2.  U o‘quv materialini ishonarli qiladi, bu bilan bilimlarning e’tiqodga aylanishiga ko‘maklashadi.
3.  U odatda, ancha ta’sirchan bo‘lib, chuqur intellektual his-tuyg‘ular, shu jumladan ko‘tarinki ruh, hissini o‘z imkoniyatlari va kuchiga ishonch tuyg‘usini vujudga keltiradi, shuning uchun u o‘quvchilarni qiziqtiradi, o‘quvchilarda ilmiy bilishga jiddiy qiziqishni tarkib toptiradi.
4.  Haqiqat qonuniyatining mustaqil “kashf etilishi” olingan bilimlarni unutmasligi aniqlab chiqilgan, mustaqil hosil qilingan bilimlar unutilgan taqdirda ham ularni tezda qayta tiklash mumkin.
Muammoli ta’limning asosiy maqsadi- Kadrlar tayyorlash milliy dasturining sifat bosqichi talablari asosida bilim oluvchilarning mustaqilligi va faolligini oshirish, tafakkurini rivojlantirish, o‘zlashtirish natijasida bilimlarni amaliyotga tadbiq etilishini kuchaytirishdan iborat. Demak, muayyan mavzuni muammo shaklida olib chiqish yo‘li bilan egallanadigan bilim, ko‘nikma va malakalar yig‘indisi muammoli ta’lim deyiladi.⁷
Muammoli ta’lim quyidagilarda ko‘rinadi:
1. Muammo.
2. Muammoli savol.
3. Muammoli vazifa.
4. Muammoli topshiriq.
5. Muammoli vaziyat.
Muammoning o‘zi yunoncha “problem” so‘zidan olingan bo‘lib, vazifa, topshiriq degan ma’nolarni anglatadi. Muammoli vaziyat-sub’ektning psixologik holatini ifodalab, muammo bilan duch kelganda, aqliy qiyinchilikni paydo bo‘lishi zudlik bilan hal qilishiga halaqit beradigan yangi bilim va harakat usullarini izlash, ularni topib hosil bo‘lgan qiyinchiliklarni bartaraf etishni ta’minlaydi. Bu esa muammoga psixologik jihatdan yondashishni talab etadi.
Masalan, o‘quvchilarining yosh xususiyati bilim saviyasidan kelib chiqqan holda muammoli vaziyatlar yaratishning quyidagi usullaridan foydalanish mumkin:
1. Ona tili darsligida berilgan mavzularni qiyoslab o‘rgatish orqali muammoli vaziyat yaratish, chunonchi o‘rganilayotgan har bir mavzu o‘quvchilardan tovushlar, so‘zlar va gaplarni qiyoslashni shu asosda umumlashmalar hosil qilishni talab etadi. Bu ham o‘z-o‘zidan ravshanki, muammoli vaziyatni yuzaga keltiradi. O‘quvchilarda “Nima uchun?” degan savolga javob izlashga ehtiyoj tug‘iladi. Masalan “unli va undosh tovushlar” mavzusi o‘rganilayotganda o‘quvchi avval unli va undosh tovushlarni to‘g‘ri nomlashni, keyin qiyoslashni, unli va undoshlar ishtirokida so‘zlar, so‘zlardan esa gaplar hosil qilishni, ularning bir-biridan farqlarini aniqlashni talab etadi.
2. Muammoli savollar berish orqali muammoli vaziyat yaratish.
O‘qituvchi dars mashg‘ulotini muammoli savolni o‘rtaga tashlash bilan boshlaydi: 
1. Unli va undosh tovushlarni alohida aytib ko‘ring.
Ularni talaffuz qilishda qanday farqni sezayapsiz?
2. Oltita unli va harf ishtirok etgan so‘z yozing. Ulardagi unlini boshqa unli bilan almashtirib ko‘ring, qanday o‘zgarishlarni sezayapsiz?
3. Undosh tovushlarning talaffuz etib ko‘ring. SHovqin ovozdan hosil bo‘lgan undoshlarni alohida, faqat shovqindan hosil bo‘lgan undoshlarni alohida yozing.
Agar topshiriqlarni bajarish muayyan qiyinchilik tug‘dirsagina, namuna ko‘rsatadi.
4. Ramziy tasvirlar orqali muammoli vaziyatlar yaratish.
Muammoli vaziyat yaratishning bu usulida ramziy tasvirlardan foydalaniladi. Masalan, “O‘zbekiston qovunlari” rasmlari va nomini berib, mavzuda matn yaratish topshirilishi mumkin.
5. Muammoli vaziyat yaoratishda til hodisalarini guruhlash, ajratish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, so‘zlarni muayyan uyalarga birlashtirib, umumiy ma’noli so‘zning xususiy ma’nosini yoki xususiy ma’noli so‘zlarning umumiy ma’nosini topishini talab qilish muammoli vaziyat yaratish imkonini beradi. Masalan, o‘quv qurollari, mevalar, sabzavotlar, daraxtlar va gullarning o‘nlab hatto yuzlab uyadoshlari borki, o‘qituvchi umumiy ma’noli so‘zni o‘quvchi hukmiga havola etadi va qolgan so‘zlarni topishni o‘quvchilarga topshiradi.
Biz tadqiqotimizda Ravenning kichik maktab yoshidagi o’quvchilar uchun mo’ljallangan “Progressiv matritsalar” metodikasini o’tkazdik. Tadqiqotimiz sinaluvchilari sifatida 76-umumiy o’rta ta’lim maktabi 3-“G” sinf boshlang’ich sinf o’quvchilarini tanlab oldik. Metodika o’tkazilgan o’quvchilarning soni 20 tani tashkil etadi. Sinaluvchilarga 10 ta asta sekin murakkablashib boruvchi Raven matritsalaridan iborat rasmlar tarqatildi.
Ushbu metodika kichik maktab yoshidagi bolalarning ko‗rgazmali-obrazli tafakkurini O’rganishga mo’ljallangan bo’lib, uning asosiy vazifalari mashhur Raven testidan olingan. U 10 ta asta-sekin murakkablashib boruvchi Raven matritsalaridan iborat.Bolaga asta-sekin murakkablashib boruvchi 10 qismdan iborat vazifa beriladi. Masalan: Matritsada bo’laklarning joylashishidagi qonuniyatni topish va quyida berilgan 8 ta rasm ichidan Shu matritsaga mos keluvchi qismlarni topish kerak. (Matritsaning shu qismi ichida har xil rasmlari bor bayroqchalar sifatida berilgan). Katta matritsa tuzilishini o’rganib, bayroqchalar ichidan bola katta matritsaga joylashishi uchun mantiqan mos keluvchi qismni aniqlashi kerak.