Nodirbek qizi yashil suvo’tlar bo’limi va uning ekologiyasi

1-rasm. Chlomydomonas. A – vegetative hujayra; B – palmelloid holat; V – ko’payishi: ona hujayra ichidagi yosh hujayralar.
AlgaeBase ma'lumotlar bazasida 4500 ga yaqin xlorofitalar turlari, shu jumladan 550 turdagi Trebouxiofhyceae (asosan quruqlikda va chuchuk suvda), 2500 turdagi xlorofitlar (asosan chuchuk suvlar), 800 turdagi Bryopsidophyceae (dengiz o'tlari), 50 turdagi Dasikladofitlar (dengiz o'tlari), 400 sifonkladofitlar (dengiz o'tlari) turlari va 250 dengiz Ulvophyceae (dengiz o'tlari). Charophyta besh sinfga ajratilgan 3500 turni o'z ichiga oladi.
Yashil suv o'tlar bo’limi hamma qit’alarning suv havzalarida keng tarqalgan bo’lib, tarqalishi, yashash sharoiti va tuzilishi jihatdan juda xilma-xil bo'lib, okeandan tortib toza suvgacha. Kamdan kam hollarda yashil suv o'tlari quruqlikda, asosan toshlar va daraxtlarda uchraydi, ba'zilari qor yuzasida ko'rinadi. Ular yorug'lik ko'p bo'lgan joylarda, masalan, sayoz suvlar va suv toshqini havzalarida, okeanda esa jigarrang va qizil suv o'tlariga qaraganda kamroq tarqalgan, ammo ular chuchuk suvli hududlarda uchraydi.
Invaziv turlar. Xlorofitaning ayrim a'zolari invaziv turlardir. Cladophora glomerata fosfat bilan ifloslanganligi sababli 1960 yillarda Eri ko'lida gullab-yashnagan. Chirib ketayotgan suv o'tlari plyajlarda yuvilib, shu qadar yomon hid paydo bo'ldiki, bu jamoatchilikni ko'llardan zavqlanishiga to'sqinlik qildi. Ko'z oldida va hidda shunchalik haqoratli bo'lib qoldiki, u xom kanalizatsiya uchun aralashib qoldi. Boshqa ikkita tur - natriy (o'lik odamning barmoqlari deb ham ataladi) va Kalerpa, Kaliforniya, Avstraliya, Atlantika qirg'og'i va O'rta er dengizining qirg'oqlarida tabiiy o'simlik hayotiga tahdid solmoqda. Bitta invaziv tur - Caulerpa taxifolia, akvariumlarda mashhurligi sababli noaniq muhitga kiritildi.
Yashil suvo’tlar orasida oddiy ko’z bilan deyarli ko’rib bo’lmaydigan, bir hujayrali turlari bilan bir qatorda tanasi bir necha metr keladigan ko’p hujayrali turlari ham bor. Bir hujayralilarga misol qilib oddiy xlorellani olishimiz mumkin. Yozda ariqlarda,hovuzlarda uzoq turib qolgan ko’lmak suvlar yashil rangga kirib qoladi. Bunday suvni “gullab qolgan suv” deb atashadi. Bir hujayralilarga yana bir misol xlominomanadadir – u ko’pincha iflos va azotli birikmalarga boy suv havzalarida uchraydi, ba’zan akvarium devorlarida ham o’sadi.
Ko’p hujayrali yashilsuv’tlar ko’pincha chuchuk suvlarda masalan daryo va soylarda, zovurlarda, suv omborlarida, sholipoyalarda, ariqlarda (spirogira, ulotriks, xara, kladofora) hamda dengizlarda (ulva) uchraydi.

1.3.Yashil suvo’tlarning tallom tuzilishi, hujayrasidagi pigmentlari hamda rivojlanishi

Suvo’tlarining vegetativ tanasi-tallom deyiladi. Tallomi organlarga (ildiz, poya, barg) bo’linmagani, agarda organlarga o’xshash vegetativ hujayralar to’plami bo’lgan taqdirda ham, ular kelib chiqishi jihatidan haqiqiy to’qima emasligi bilan yuksak o’simliklardan farq qiladi. Endoplazmatik to’r ham bo’lmaydi. Shuningdek, ularda o’tkazuvchi naylarni bo’lmasligi, to’qimaning soxta ekanligini ko’rsatadi. To'qimalar zaxira, fotosintez yoki to'ldiruvchi parenxima yoki psevdoparenximaga ega turlarni kuzatib, tashkil etish darajalari jihatidan katta o'zgaruvchanlikni namoyish etadi. Ko'pgina yashil suv o'tlarining hujayralari yadrosiz, ammo shunga o'xshash turlari Kalerpa ular plurinukleatlangan hujayralarni yoki koenotsitik hujayralarni taqdim etadi. Yashil suv o'tlarining hujayra devori asosan tsellyulozadan, shu jumladan ba'zi strukturaviy polimerlardan iborat. Ba'zi hollarda u kaltsiylanadi. Boshqa tomondan, xarakterli rang yoki fotosintez pigmentlarini ta'minlovchi tuzilmalar xlorofillalardir. Harakatchan suvo’tlarining vegetativ hujayralari va bir qator boshqa strukturali suvo’tlarining zoospora hamda gametalari tashqi hujayra qobig’iga ega bo’lmasdan, yalong’och holda, faqat sitoplazmatik membrana bilan o’ralgan bo’ladi. Yashil suv’tlar morfologik jihatdan bir hujayrali, tsenobial, colonial va ko’p hujayrali bo’lishi mumkin. Struktura jihatdan monad (harakatchan), kokkoid (harakatsiz sharsimon), palmelloid (shilimshiq po’stli), ipsimon korinishning turli shakllari, plastinkasimon va sifonsimon (hujayrasiz) tuzilishlarga ega.

Yashil suvo’tlar sof, tiniq yashil rangli bo’ladi, chunki xromataforlarida qo’shimcha bo’yoqlar bo’lmaydi ya’ni xlorofill “a” va “b” boshqa karotinoid
(A – B – karotinlyutein, neoksantin, violoksanin, zeapsantin, anteropsantin) larga nisbatan ko’p bo’ladi. Bu bo’limga mansub o’simliklar bir hujayrali, koloniyali va ko’p hujayrali suvo’tlar kiradi. Yashil suvo’tlarning hujayra tuzilishi differensiyalangan bo’lib, ikki qavat membrana po’st, protoplazma, yadro va xroromataforga aniq ajralgan. Umuman ularning hujayra tuzilishi yuksak o’simliklarning hujayra tuzilishiga o’xshaydi. Juda sodda tuzilgan yashil suvo’tlarning hujayrasi hamda gametalari yalong’och holda, ba’zan, hujayrasida kletchatka, pektindan iborat qalin po’st bo’ladi. Protoplazma yopishgan holda bo’lib, uning ichida bitta yoki bir nechta yadro joylashgan. Xramataforining shakli xilma-xil bo’lib, ustki qatlamida joylashgan. Ichki tuzilishi esa yuksak o’simliklarning xlorofill donalar tuzilishiga o’xshaydi. Xloroplastlari ikki qavat membrane po’st bilan qoplangan, Xromatafor donachalari xlorofillga to’yingan oqsil va lipoidlardan tuzilgan bo’lib, ichida stroma va pirenoidlar ham joylashgan. Pirenoidlar yumaloq tanachalar bo’lib, unung atoifida asosan kraxmaldan iborat zapas oziq moddalar to’planadi. Hujayra markazini esa rangsiz hujayra shirasi bilan to’lgan vakuolalar tashkil etadi. Fotosintez mahsuloti sifatida asosan kraxmal ba’zilarida esa yog’ to’planadi. Bir hujayrali vakillarida qizil ko’zchasi xloroplast ichida joylashgan bo’lib, xivchin apparati bilan ulanib ketgan. Xivchinlari bir xil uzunlikda bo’lsa izokant va tuzilishda izomorf bo’ladi. Suvo’tlar xivchinlarining uzunligi bir xil bo’lsa izokant xivchin, har xil bo’lsa geterokant deyiladi. Agar xivchin bir xil tuzilishli bo’lsa izomorf, har xil tuzilishli bo’lsa geteromorf deyiladi. Geteromorf xivchinlarining biri uzun va “shaxlangan” bo’lsa, qisqasi silliq bo”ladi.