Noorganik kimyo kafedrasi noorganikkimyo

2-Tajriba. Dissotsialanish darajasining elektrolit tabiatiga bog’liqligi. 
Ikkita probirkaga 2-3ml dan 0,1n xlorid va sirka kislotasi eritmasidan quyib, ikkala 
probirkaga bir xil miqdorda rux bo’lakchalarini soling. har bir probirkadagi vodorod gazining 
ajralib chiqish tezligiga e’tibor bering. Reaksiyalar orasidagi farqni izohlang. Reaksiya 
tenglamalarini tuzing. 
3-Tajriba. Elektrolit eritmalarida kimyoviy muvozanatning siljishi. 
Ikkita probirkaga 2-3ml dan sirka kislotasining 0,1n eritmasidan qo’ying va ularga 
indikator qog’ozi tashlang. Probirkalardan biriga natriy asetat tuzi kristalidan tashlang va 
probirkalarni solishtiring. Eritma ranggi o’zgarishini tushuntiring.  
 Elektrolitlar eritmalarining elektr о‘tkazuvchanligi. 
Ishning bajarilishi: Yog‘och taxtachaga mahkamlangan kо‘mir elektrodlarni 50 ml li 
stakanchaga tushiring va ketma-ket ulangan lampani reostat orqali elektr zanjiriga ulang. Vilkani 
shtepselga tiqing. Elektrodlar tushirilgan stakanga 20-30 ml distillangan suv quying. Lampa 
yonadimi? Suv elektr tokini о‘tkazadimi? Suvli stakanga 4-5 mikroshpatel maydalangan shakar 
soling. Shakar eritmasi elektr tokini о‘tkazadimi? Quruq stakanga osh tuzi kristallaridan soling. 
Tuz stakan tubini tо‘liq tо‘ldirsin. Tuz ustiga elektrodlarni tegizing. Quruq tuz elektr tokini 
о‘tkazadimi? 

---

34 
3-rasm. Eritmaning elektr o’tkazuvchanligini aniqlash asbobi. 
Yuvgichdan 20 - 50 ml distillangan suv quying. Nima kuzatiladi? Elektrodlarni distillangan 
suvli stakanda yuving. Nima uchun tuz eruvchanlikka ega ekanligini tushuntiring, xolbuki, tuz 
alohida olinganida elektr tokini о‘tkazmaydi. 4 ta 50 ml li stakan olib, har biriga 20-30 ml 
birinchisiga 0,1 n xlorid kislota, ikkinichisiga о‘yuvchi natriy, uchinchisiga sirka kislota va
to’rtinchisiga esa ammoniy gidroksid eritmasidan solib elektrodlarni stakanlanga tushirib 
eritmalarning elektr о‘tkazuvchanligini sinab kо‘ring. Stakanlardagi eritma sinab kо‘rilgandan 
keyin, elektrodlarni distillangan suv bilan yaxshilab yuving. Tajriba paytida lampa qanday 
yonishini kuzating. Tekshirish natijalariga asoslanib kislota va asoslarning elektr 
о‘tkazuvchanligiga qarab xulosa chiqaring. Keyingi ikki eritma ya’ni sirka kislota va ammoniy 
gidroksid eritmalari elektr lampasini kuchsiz (qizartirib) yoritishini sababini tushuntiring.
Ionli jarayonlar (ion almashinish reaksiyalari) 
Elektrolitlar eritmasida reaksiyalar molekulalar orasida bormasdan, elektrolitning ionlari 
orasida boradi. Bunday reaksiyalar ion almashinish reaksiyalari deyiladi va reaksiya natijasida 
qarama-qarshi ishorali ionlar о‘zaro birikib, yangi moddalarning molekulalari hosil bо‘ladi. 
Bunda asosiy shart yangi modda qiyin eruvchan yoki kuchsiz elektrolit bо‘lishi kerak. Dastlabki 
moddalarning eritmalaridagi ionlar qiyin eriydigan yoki kam dissotsilanadigan yangi modda 
hosil qila olmasa, bunday eritmalarni aralashtirganimizda reaksiya bormaydi. Eritmalarda 
elektrolitlar orasida boradigan reaksiyalar odatda ionli tenglamalar bilan ifodalanadi. Ionli 
tenglamalarni molekulyar tenglamalardan afzalligi, ularda reaksiyalarning tub ma’nosi aks etadi.
Qiyin eriydigan (qattiq va gazsimon) moddalar hamda eruvchan kuchsiz elektrolitlar ionli 
tenglamasida molekula kо‘rinishida yoziladi. Yaxshi eriydigan kuchli elektrolitlar esa ionlar 
kо‘rinishida yoziladi. 
Ionli tenglamalarni quyidagi tartibda yozish tavsiya 
etiladi:

---

35 
1. Reaksiyaning molekulyar sxemasi yoziladi.
2. Reaksiyaning borishiga sabab bо‘lgan moddani aniqlab, uning formulasini tenglamaning 
о‘ng tomoniga yoziladi.
3. Shu moddani hosil qilgan ionlarni ham aniqlanadi. Agar bu ionlar dastlabki moddalar 
eritmasida bо‘lsa, ularning simvoli tenglik ishorasidan chapga yoziladi. Ionlar faqat reaksiya 
jarayonida chо‘kmadan yoki oz dissotsiyalanuvchi moddadan hosil bо‘lsa, u holda о‘sha 
moddaning formulasi yoziladi. 
4. Reaksiya natijasida eritmada hosil bо‘lgan ionlarni tenglamaning о‘ng tomonida 
kо‘rsatiladi. 
5. Reaksiyaning chap va о‘ng tomonlariga koeffitsentlar tanlanadi.
Masalan:
CaC1
2
+ K
2
SO
3
= CaS0
3
+ 2KC1
Ca
2+
+ 2Cl
-
+ 2K
+
+ SO
2-
3
= CaСO
3
+ 2K
+
+ 2C1
- 
K
+
va 
C1
-
, 
ionlari 
(KC1 
kuchlielektrolit) 
birikibmolekulahosilqilmasdan,
eritmadaerkinholdaqoladi. Sodir bо‘ladiganionlitenglamareaksiyagiquyidagichayoziladi: 
Ca
2+
+ СO
3
, 
-2
= CaSO
3
yoki 
H
2
S + Nb(NO 
3
)
2
, = NbS + 2HNO
3 
kuchsiz elektrolit 
H
2
S + Nb
2+
= NbS + 2H
+
va hakazo 
a) Kam eriydigan asoslar olish. 
2 ta probirkaga temir (lll) xlorid eritmasidan 2-3 tomchi tomizing. Ulardan biriga bir necha 
tomchi о‘yuvchi natriy, ikkinchisiga esa bariy gidroksid eritmalaridan qо‘shing. Temir 
gidroksidi chо‘kmasining rangini aniqlang. Har ikkala holda qaysi ionlarning о‘zaro birikishi 
sodir bо‘ladi? Labaratoriyada mavjud eritmalardan foydalanib, kam eriydigan mis va magniy 
gidroksidlarini hosil qiling. Tajriba uchun tegishli eritmalardan 3-4 tomchidan kо‘p olmang. 
Tegishli reaksiya tenglamalarini molekulyar va ionli holda yozing. 
b) Kam eriydigan kislotalar olish. 
Bir probirkaga 2-3 tomchi natriy silikat, ikkinchisiga esa shuncha hajm ammoniy molibdat 
eritmalaridan tomizing. 
Ikkala probirkaga ham, tegishli kislotalarning chо‘kmalari hosil bо‘lguncha xlorid kislotadan 
bir necha tomchi quying. Reaksiyalarning molekulyar va ionli tenglamalarini yozing. 
v) Kuchsiz asoslarni hosil bо‘lishi. 
Bir probirkaga 3-4 tomchi ammoniy xlorid eritmasidan ikkinchisiga esa shuncha miqdorda 
ammoniy sulfat quying. Ikkala probirkaga ham bir necha tomchi о‘yuvchi natriy eritmasidan 

---

36 
tomizing va salgina qizdining, xidiga qarab qanday gaz ajralib chiqayotganligini aniqlang. 
Kuchsiz ammoniy gidroksidning hosil bо‘lish reaksiyalarining molekulyar va ionli 
tenglamalarini yozing. 
g) Kuchsiz kislotalar hosil bо‘lishi. 
Ikkita probirkaga 2-3 tomchi soda eritmasidan quying. Biriga bir necha tomchi xlorid kislota, 
ikkinchisiga esa sirka kislotasidan tomizing. Nima kuzatiladi? Kuchsiz karbonat kislotasining 
hosil bо‘lish reaksiyalarining molekulyar va ionli tenglamalarini hamda uning karbonat angidrid 
va suvga parchalanishini yozing.
d) Qiyin eruvchan tuzlar hosil bо‘lishi. 
Ikkita probirkaga 2-3 tomchidan qо‘rg‘oshin tuzi eritmasidan quying. Birinchisiga bir necha 
tomchi 2 n li sulfat kislota, ikkinchisiga natriy sulfat eritmalaridan tomizing. Birinchi va ikkinchi 
hollarda nima chо‘kmaga tushadi. Laboratoriyada mavjud bо‘lgan reaktivlardan foydalanib qiyin 
eruvchan: qо‘rgoshin yodid, kumush xlorid, bariy xromat va kalsiy karborat tuzlarini hosil 
qiling. Reaksiyalarning molekulyar va ionli tenglamalarni yozing.