«Noshir» 2019 iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

165 
dengiz, chegara, konlar, yo‗l va h.k.) nisbatan joylashuvi va ularning ko‗rilayotgan 

obyektning iqtisodiy rivojlanishga ta‘siri demakdir.

Bu yerda quyidagilarga e‘tibor bermoq lozim: 
- iqtisodiy geografik o‗rin tushunchasida ko‗rilayotgan obyekt bitta, yagona,
uning tashqarisidagi, atrofdagilar esa bir nechta; 
- markaz va tashqi obyektlar o‗rtasida hududiy iqtisodiy aloqa va
munosabatlar bo‗ladi va ular bir tomonga, ya‘ni ko‗rilayotgan joyga nisbatan tahlil 
etiladi;
- iqtisodiy geografik o‗rin tarixiy tushunchadir, chunki ma‘lum bir joyning 
o‗rni vaqt o‗tishi bilan qulay yoki noqulay bo‗lishi mumkin;
- iqtisodiy geografik o‗rin turli bosqichli (mikro, mezo va makro o‗rin) va 
har xil tarkibiy qismlarga ega (gidrogeografik, antropogeografik, transport-
geografik o‗rin va h.k.) ; 
- iqtisodiy geografik o‗rin davlat darajasida ko‗rilganda u siyosiy mazmunga,
ya‘ni siyosiy geografik o‗rin ma‘nosini oladi. 
Qator misollarga murojat qilaylik: Toshkent viloyatidagi Bekobod shahrida
respublikamizda yagona qora metalllurgiya korxonasi qurilgan. Nima uchun ushbu 
korxona aynan shu shaharda joylashtirilgan? Sababi Bekobodning iqtisodiy
geografik o‗rin qulay: u Toshkent, Mirzacho‗l, hamda Farg‗ona iqtisodiy 
rayonlariga yaqin joylashgan; shahar yaqinida Farhod GES, qurilish bazasi sement
zavodi ham mavjud; korxona mahsuloti asosan Toshkent sanoati uchun kerak. 
Nima sababdan Chust, Nurota, G‗ijduvon, Xiva, Shahrisabz kabi shaharlar juda
qadimiy, boy tarixga ega bo‗lishiga qaramasdan hamon katta markaz emas, 
yaqindagina vujudga kelgan Navoiy esa tez orada katta shaharlar qatoriga kirdi?
Bu savolga ham javobini ko‗proq ularning iqtisodiy geografik o‗rnidan qidirish 
kerak.

---

---

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

166 
Yer yuzidagi aksariyat yirik shaharlar ularning qulay geografik o‗rin orqali 

mashhurdir. Masalan, Istambul, Singapur, Aleksandriya, Volgograd, Novosibirsk,

Shanxay, Sankt-Peterburg, London, Rim, Rio de-Janeyro va h.k. 
Jahon geosiyosiy xaritasida va hamjamiyatida Britaniya, Yaponiya, AQSh
kabi davlatlarining yuqori darajada taraqqiy ekanligi va, ayni vaqtda, Afg‗oniston, 
Nepal, Butanga o‗xshash mamlakatlarning nisbatan sust rivojlanganligini,
qoloqligi ko‗p jihatdan ularning geografik o‗rni bilan izohlanadi. O‗zimizning 
vatanimiz O‗zbekiston bir vaqtlar Buyuk ipak yo‗lida, katta karvon yo‗lida
joylashtirilganda juda qulay geografik mavqega ega. Keyinchalik jahon madaniyati 
va savdosida degiz hamda okeanlar ahamiyatining oshishi natijasida bu qulaylik
o‗z kuchini yo‗qotdi. Hozirgi kunda esa yurtimiz iqtisodiy geografik o‗rnini yana 
yaxshilashga katta e‘tibor berilmoqda.
Iqtisodiy geografik o‗rin katta harbiy va siyosiy mazmunga ega. Bunga misol 
qilib, Ikkinchi jahon urushida Gitler qo‗shinlarining Moskva va Staliningradga jon-
jahdi bilan hujumi yoki Misr Arab Respublikasidagi Aleksandriyadagi bo‗lgan 
janglarni keltirish mumkin. B.Napoleon: ―agar Kiyevni olsam, Rossiyani
oyog‗idan ushlayman, Peterburgni zabt etsam uni bo‗g‗izlayman, Moskvani 
egallasam Rossiyaning yuragini majaqlayman‖ degan edi. Mashhur rus (sovet)
olimi N.N.Baranskiy ―Dnepr Rossiyani O‗rta dengiz mamlakatiga Volga esa uni 
Osiyo malakatiga aylantiradi‖, deb yozgan edi.
O‗zbekiston Respublikasining geosiyosiy va geostategik mavqeyiga, uni 
yaxshilash va undan samarali foydalanish masalalariga mamlakatning birinchi
Prezidenti I.Karimovning ―O‗zbekiston XXI asr bo‗sag‗asida: xavfsizlikka tahdid, 
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari‖ (-T., 1997) nomli kitobida katta
ahamiyat berilgan.