«Noshir» 2019 iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

280 
uqtirib o‗tgan. B.B.Rodoman, V.L.Kaganskiy singari olimlar ―zehn va fe‘l-atvor 

landshaft muhitiga, ayniqsa, madaniy landshaftlar bilan aloqador‖ligi borasida o‗z

fikr-mulohazalarini bildirdi. K.Zauer tabiiy va madaniy landshaft insonning tashqi 
muhit bilan o‗zaro muvofiqligini ta‘kidlab o‗tadi.
Ta‘kidlash joizki, tuproqning turli, hatto siyosiy-iqtisodiy, ijtimoiy 
xususiyatlariga o‗z davrida Fridrix fon Rattsel va Vidal de la Blashlar ham e‘tibor
qaratishgan. Jumladan, Blash: ―Inson – tuproqning ishonchli o‗quvchisidir. 
Binobarin, uni o‗rganish aholining xarakteri, urf-odati kabi holatlarini aniqlashga
yordam beradi‖, degan edi. 
XIX
asrning

oxirlarida

Germaniyada 
F.Rattsel
tomonidan 
antropogeografiyaga asos solindi. Olim g‗oyasining negizida geografik
determinizm, ya‘ni inson, xalqlarning ruhi va jismiga tabiiy muhitning hal qiluvchi 
ta‘sir etish g‗oyasi yotgan edi. Mazkur g‗oya asosida keyinchalik xulq-atvor
geografiyasi shakllandi. F.Rattsel o‗z qarashlarida muhitning ijtimoiy hayotimizga 
ta‘sirini to‗rt turga ajratdi va bunda tabiiy hamda psixologik ta‘sirni alohida
ta‘kidlab o‗tdi. 
1960-yillarda xulq-atvor geografiyasi rivojida Karl Zauer, Dj.Rayt va U.Kirk
singari amerikalik olimlarning xizmatlari katta bo‗ldi. Dj.Rayt hududlar mazkur 
joyda yashovchi insonlarning mavjud aqliy jihatlariga ham ta‘sir etishi borasida
o‗z fikrini bildirgan. 
U.Kirk o‗z qarashlarida ―

axloqiy muhit
‖ tushunchasini izohlab o‗tadi. 
Muayyan hududlarda yashayotgan insonlarning madaniyatlilik darajasi ularning
nigohlarida namoyon bo‗ladi. Xuddi shunday jinoyatchilar qilmishlari ham 
ularning ko‗z qarashlarida, nigohlarida o‗z aksini topishi olim tomonidan e‘tirof
etilgan. Shuningdek, u har bir joy aholisi o‗z o‗lkasiga nisbatan o‗zgacha mehr-
muhabbat hissini tuyishi, jumladan, tog‗li hududlar aholisi ko‗proq tog‗larga
sig‗inib, tog‗larga hurmat-ehtirom bilan qarashsa, sug‗orma dehqonchilik bilan 

---

---