Nukus davlat pedagogika instituti

MAVZU: NITRAT KISLOTA IShLAB ChIKARISh.


REJA:
1.Nitrat kislota xakida umumiy tushuncha.
2.Nitrat kislota ishlab chikarish.
3.Nitrat kislotaning axamiyati.

TAYaNCh IBORALAR:

Nitrat kislota, asosiy xom ashyolar, ishlab chikarishning asosiy boskichlari, ishlatilish soxalari.

Toza NHO₃ rangsiz suyuklik; solishtirma ogirligi 1,526 g/sm³ (15°S da); uning katish temperaturasi 41,3°S; u 86°S da kaynaydi; suv bilan xar kanday nisbatda aralashadi. Tarkibida 68% NHO₃ bulgan nitrat kislota eritmasi (dk1,4g/sm³) uz tarkibini uzgartmay 120,5°Sda kaynaydi.

Kontsentrlangan nitrat kislota (ayniksa yoruglik ta`siridan) kisman parchalanadi.
4NHO<sub>3 </sub><sup></sup> 2H<sub>2</sub>O+4NO<sub>2</sub>+O<sub>2</sub>
Xosil buladigan azot (IV) -oksid kislotaga sarik tus beradi. Uzida NO<sub>2</sub> ni eritgan HNO<sub>3</sub> tutovchi nitrat kislota nomi bilan yuritiladi.
XIX asrda XX asrning boshlariga kadar nitrat kislota chili selitrasiga H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> ta`sir ettirish yuli bilan olinir edi:
NaNO₃ + H₂SO₄ NaHSO₄ HNO₃
Xozirgi vaktda bu metoddan nixoyatda kam foydalaniladi.
1905 yildan boshlab Norvegiyada sanoatda HNO₃ olishning elektr yoy usuli joriy etildi. Bu usulning moxiyati shundan iboratki, avval xavo orkali elektr yoyi utkaziladi, bunda azot bilan kislorod uzaro reaktsiyaga kirishib NO ni xosil kiladi. NO xavoda tez soviganda xavo kislorodi va suv bilan birikib nitrat kislotaga aylanadi :
N₂ + O₂  2NO; 2NO + O₂  2NO₂
3NO₂ + H₂O 2HNO₃ + NO
Ortib kolgan NO yana xavo kislorodi bilan birikib NO₂ ga aylanadi, yana suv bilan birikib HNO₃ xosil kiladi.
Agar azot oksidlaridan iborat gazlar aralashmasi kal`tsiy gidroksidga yutdirilsa, kal`tsiy nitrat (Norvegiya selitrasi) xosil buladi. Yoy usulida elektr energiya kup sarf buladi. Masalan, 1 kg kislota tayyorlash uchun 70 kvt energiya ketadi. Shuning uchun bu usul kam kullaniladi. Xozirgi vaktda sanoatda HNO₃ asosan ammiakni katalizator ishtirokida oksidlash yuli bilan olinadi. Ammiak bilan xavo aralashmasi 600-800°S da platinada yasalgan tur (katalizator) orkali utkazilganda NO xosil buladi va bu gaz xavo kislorodi bilan darxol birikib NO₂ ga aylanadi. Azot (IV) - oksid esa suv va xavo kislorodi bilan uzaro ta`sirlanib HNO₃ ni xosil kiladi:

4HN₃ + 5O₂  6H₂O + 4NO +216 kkal

2NO + O₂  2 NO
3 NO₂ + H₂O  2HNO₃ + NO
HNO₃ ishlab chikarishda NO ni mumkin kadar kuprok darajaga HNO₃ ga aylantirish nixoyatda muxim masala xisoblanadi. 2NO +O₂  2NO₂ reaktsiyasining sust borishi va HNO₃ kontsentratsiyasi ortgan sayin NO₂ ruvchanligining kamayishi bu problemani xal kilishni ancha kiyinlashtiradi. HNO₃ zavodlarida NO₂ dan kuprok foydalanish maksadida ketma-ket joylashtirilgan katta xajmli bir necha yutuvchi ustanovkalardan foydalaniladi. Bu ustanovkalarda xosil buladigan HNO₃ ning kontsentratsiyasi 50% ga yakin buladi. Bosimni oshirish yuli bilan 2NO + O₂  2NO₂ reaktsiyaning tezligi va NO₂ ning suvga yutilishi oshiriladi; bosim 10 atmosferaga etganda xosil buladigan nitrat kislotaning
kontsentratsiyasi 65% gacha kutariladi. 50 atmosfera bosimi va 70S da suyuk N₂O₄ kislorod suvda eritilsa, 98% li HNO₃ xosil buladi:
2N₂O₄ + O₂ + 2H₂ O  4HNO₃
Bu usul «nitrat kislotaning bevosita sintezi» nomi bilan yuritiladi. Xosil kilingan HNO₃ alyuminiydan yasalgan tsisternalarda saklanadi.
Nitrat kislotaning sanoatda ishlatilishi uning oksidlash va nitrolash xossalarigaasoslanadi. Bundan tashkari HNO₃ nitratlar, mineral ugitlar, ayniksa ammiakli selitra olishda juda kup ishlatiladi.
HNO₃ tuzlari sanoat va xalk xujaligining turli soxalari uchun nixoyatda katta axamiyatga ega. Masalan kaliy nitrat ugit sifatida ixlatilishidash tashkari kora porox tayyorlash uchun ketadi. Kora porox tarkibida 68% KNO₃ , 15%S va 17% S buladi. Kora porox yonganda:
2KNO₃ + 3C + S  K₂S + 3CO₂ + N₂
reaktsiyasi sodir bulib, kup mikdorda gazlar ajralib chikadi. Ammoniy nitrat NH₄NO₃ parchalanganda katta xajmli gazlar (O₂ va N₂ ) ajralib chikadi, shu sababli bu tuz xam ammonal nomli portlovchi aralashma tarkibiga kiradi. Ammonal tarkibida 72% ammoniy nitrat, 25% alyuminiy kukuni va 3% kumir buladi.
Xozirgi vaktda «Ammoniyli selitra» deb ataluvchi ammoniy nitrat muxim azotli ugit xisoblanadi. Uning tarkibida 34% N bor.
Azotli ugit sifatida kal`tsiy nitrat- kal`tsiyli selitra Ca₂(NO₃)₂ xam ishlatiladi. Uning tarkibida 17% N bor. Bu ugitga 5% NH₄OH kushish yuli bilan uning sifati ancha yaxshilanadi.

SAVOL VA TOPShIRIKLAR:

1.Nitrat kislota ishlab chikarish kanday boskichlardan iborat?

2.Bu ishlab chikarishning asosiy xom ashyolari nima?
3.Nitrat kislota kanday maksadlarda ishlatiladi?