Nuqta va uning qo’llanishi

UNDOV va uning qo’llanishi.
Undov belgisi o‘zbek tiliga rus tilidan o‘tgan. Mutaxassislarning fikricha, u lotincha lo — undov so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, unga nuqta (.) ning qo‘shilishidan hosil bo‘lgan. Undov belgisi quyidagi hollarda ishlatiladi:

1. 
   Kuchli his-hayajon bilan aytilgan gaplardan so‘ng qo‘yiladi:
   

• 
  Bor! Bir emas, bir nechta! Bola-chaqamiz o‘sha yoqda. Lokin, man sizga aytsam, ukajon, O‘zbakistonday yurt dunyoda yo‘q! (Erkin A’zamov. “Jannat o’zi qaydadir?!”. 83-bet)
  
• 
  Uning xayolida yarqiragan jodu ko‘zlar, soyadek nozik vujud jonlangan edi! (Erkin A’zamov. “Jannat o’zi qaydadir?!”. 40-bet)
  

2. 
   Buyurish, yalinish, istak, xohish va shu kabi ma’nolarni ifodalovchi gaplarning oxirida ham ishlatiladi:
   

• 
  Menga desa, o‘t qo‘yib yoqib yuborsin! (Erkin A’zamov. “Jannat o’zi qaydadir?!”. 79-bet)
  
• 
  Bo‘ldi, bo‘ldi, shu yerda to‘xtang! Bu jangnomaning adog‘i yo‘q, bilamiz! (Erkin A’zamov. “Jannat o’zi qaydadir?!”. 81-bet)
  

3. 
   So‘z boshida kelib, kuchli his-hayajon bilan aytilgan undalmalardan so‘ng qo‘yiladi:
   

• 
  Aya! — Zabarjad zarda bilan xonasiga kiradi. Kiradiyu stoliga ko‘z yugurtirib, beixtiyor chiyillab yuboradi: — Qani?! (Erkin A’zamov. “Jannat o’zi qaydadir?!”. 55-bet)
  
• 
  Zabarja…ad! Buni qara! (Erkin A’zamov. “Jannat o’zi qaydadir?!”. 58-bet)
  

4. 
   Ha, yo‘q, xo‘p, uzr, mayli, xayr, salom kabi so‘z-gaplar hayajon bilan aytilsa, ulardan so‘ng qo‘yiladi:
   

• 
  Uzr! Zabarjadxon, vaqtim ziqroq edi. (Erkin A’zamov. “Jannat o’zi qaydadir?!”. 55-bet)
  
• 
  G‘irromlik ham evi bilan-da, o‘rtoq! Yo‘q! (Erkin A’zamov. “Jannat o’zi qaydadir?!”. 16-bet)
  

5. 
   Matn ichida alohida ta’kidlangan, ajratib ko‘rsatilgan so‘zlardan keyin qavs ichida berilishi mumkin:
   

• 
  Unda biror ayb sodir bo‘lsa, holi joyda(!) aybini aytib, yumshoqlik bilan nasihat qil. (Erkin A’zamov. “Jannat o’zi qaydadir?!”. 137-bet)
  
• 
  Yoki, deylik, besh yuz so‘mlik lotoreyaga bir emas, uchta(!) yengil moshina yutgan yigitcha ekranda bor-yo‘g‘i velosipedli bo‘lgandek iljayibgina tursa... kim ishonardi bunga? (Erkin A’zamov. “Jannat o’zi qaydadir?!”. 117-bet)
  

6. 
   Aytilishi lozim bo‘lgan fikr o‘ta kuchli his-hayajon bilan aytilsa, ketma-ket uchta belgi qo‘yiladi:
   

• 
  Senda emas alamim... Tavba!!! (X.Do’stmuhammad. “Sen – mensiz, men – sensiz!”, 20-bet)
  
• 
  Arzanda kuchugidan yuqibdi-da! («Battar bo‘lsin!!! Qilmishiga yarasha!» deganlar ham topildi, qarang.)
  

7. 
   His-hayajon bilan aytilgan so‘roq, shuningdek, ritorik so‘roq gaplardan so‘ng:
   

• 
  Qish faslida oppoq qor malikasiga aylanishini aytmaysizmi! (Erkin A’zamov. “Jannat o’zi qaydadir?!”. 2-bet)
  
• 
  E, shunday demaysizmi! Yo tavbangdan ketay, ko‘ngil deganlari alomat narsa bo‘lar ekan-da, a! (Erkin A’zamov. “Jannat o’zi qaydadir?!”. 22-bet)
  

8. 
   Tarkibida emotsionallikni kuchaytiradigan qanday, qanchalik, qanaqa, naqadar, muncha, bunchalik kabi so’zlar mavjud bo’lgan gaplar oxirida:
   

• 
  Hayoti zamon dolg‘alaridan chetda, bir tekis, eslagulik kiroyi voqealardan xoli kechgan odam naqadar qashshoq! (Erkin A’zamov. “Jannat o’zi qaydadir?!”. 107-bet)
  
• 
  Ohanrabongiz bunchalik zo‘r bo‘lmasa! (Erkin A’zamov. “Jannat o’zi qaydadir?!”. 123-bet)
  

9. 
   Tarkibida his-hayajon undovlari mavjud bo’lgan gaplarda emotsionallik yorqin ifodalanadi va bunday gaplar oxirida undov qo’yiladi:
   

• 
  Iya, shunday hunar bor-ku o‘zi! (Erkin A’zamov. “Jannat o’zi qaydadir?!”. 2-bet)
  
• 
  Voy, voy, oldin u kasofatga yaqin borishni ayting! (Erkin A’zamov. “Jannat o’zi qaydadir?!”. 13-bet)
  

10. 
    Undov gaplar sarlavha vazifasida qo’llanganda:
    

• 
  “Oq yo’l senga, Hoshimjon” (Said Ahmad. Yo’qotganlarim va topganlarim. – T.: Sharq, 2000.157-bet)
  
• 
  “Ey, azobi jon!” (Shuhrat. Tanlangan asarlar. – T.: G’afur G’ulom, 1978. 432-bet)
  

11. 
    Emotsionallikni kuchaytirish maqsadida bo’laklari odatdagi tartibdan farqli qo’llangan gaplar oxirida:
    

• 
  Ko‘ngil mulkiga bir oliy sifatdur,
  

Muhabbat ganji bog‘i ma’rifatdur! (Erkin A’zamov. “Jannat o’zi qaydadir?!”. 36-bet)

• 
  O’-o’, kelganim yaxshi bo‘ldi, bu joylarning go‘zalligi! (Erkin A’zamov. “Jannat o’zi qaydadir?!”. 8-bet)