Нурмат сабуров, шаҳзод сайдуллаев

Материалистик (синфий) ҳуқуқ назарияси (К.Маркс, Ф.Энгельс, В.Ленин XIX-XX аср). Ушбу назария марксизм-ленинизм асосчилари ва уларнинг издошлари асарларида ўз ифодасини топган. Материалистик назария асосида ҳуқуқ - иқтисодий хукмрон синф иродасининг ифодаси ва мустаҳкамланишидир, деган ғоя ётади. Мазкур таълимот ҳуқуқнинг моҳиятини унинг синфийлигида ва моддий шарт-шароитга боғлиқликда кўради.
Ҳуқуқнинг социологик мактаби. Ушбу назария XX аср ҳуқуқшунослигининг асосий йўналишларидан биридир. Юридик фанлар вазифасини амалдаги ҳуқуқни расмий мантиқий ўрганишдан иборат, деб кўрсатувчи ҳуқуқий позитивизмдан фарқли ўлароқ, социологик мактаб диққат-марказини “жонли ҳуқуқ”, яъни ҳуқуқий муносабатлар тизимини, ҳуқуқ доирасидаги одамлар хулқ-атворини ўрганишга кўчириш керак, деган фикр ташкил қилади. Эрлих ушбу йўналишнинг асосчиси бўлиб, унинг “Хуқуқ социологияси” (1911 йил) китобида мазкур йўналиш асосий ғояларининг тартибли баёни берилган. Россиялик олим Г.Ф.Шершеневич ҳам социологик мактаб вакилидир.
Ҳуқуқнинг тарихий мактаби. Ушбу назария XIX аср юридик фанидаги сезиларли даражада ривожланган йўналиш ҳисобланади. Ҳуқуқнинг тарихий мактаби намояндалари (Г.Гуго, Ф.Савиньи, Г.Ф.Пухта ва б.) табиий ҳуқуқ ғояларига қарши чиққанлар. Бунда урф-одат, анъаналар ҳуқуқнинг муҳим манбаи, деб эълон қилинган. Кодификация ва бошқа “сунъий” методлар рад этилган, ҳуқуқ эса “халқ руҳи”нинг изчил ривожланиши натижаси сифатида ифодаланган, ҳуқуқнинг ривожланиши тилнинг ривожланишига ўхшатилган. Ҳуқуқнинг тарихий мактаби асосчиси Геттинген университети профессори, “Табиий ҳуқуқ дарслиги” муаллифи Густав Гуго (1764-1844)дир. Ҳуқуқнинг тарихий мактаби доктринаси немис ҳуқуқшунос олими, профессор Фридрих фон Савиньи (1779-1861) томонидан мукаммал ишлаб чиқилган. Унинг энг муҳим қоидалари олимнинг “Эгалик ҳуқуқи” (1803) асарида илгари сурилган. Зўравонлик, ақл-идрок талаблари, қонунчилик дин ёки тилни ярата олмагани каби, ҳуқуқни ҳам ярата олмайди; ҳуқуқ ички заруриятга кўра халқнинг “табиий” ривожланишидан, ҳар бир халққа хос бўлган миллий онгдан келиб чиқади. Ҳуқуқ ижодкорлиги узоқ давом этадиган, халқ онгини ўстирадиган тарихий жараёндир; ҳуқуқни, хусусан, Рим ҳуқуқини тарихий ўрганиш мазкур жараённинг зарур босқичларидан бири ҳисобланади. Ўз ижтимоий-сиёсий мазмунига кўра турғун бўлган ҳуқуқнинг тарихий мактаби юридик фанга маълум даражада ҳисса қўшди, чунончи: табиий ҳуқуқ мактаби намоёндаларининг ҳуқуқнинг боқийлиги ва ҳаракатсизлиги тўғрисидаги абстракт, мушоҳадага асосланган қарашларини танқид қилди, ҳуқуқ халқ онги билан маълум даражада боғлиқ бўлган тарихан ривожланувчи ҳодиса, деган ғояни илгари сурди. Немис ҳуқуқшунослари Густав Гуго, Карл Савиньи, Фридрих Пухта ва бошқалар тарихий ҳуқуқ мактабнинг кўзга кўринган намоёндалари ҳисобланадилар. Айни чоғда ижтимоий ҳаётнинг тобора ўсиб борувчи ўзгаришида субъектив омилнинг, қонун ижодкорлиги ва янги қонунчиликнинг аҳамиятини инкор этган мазкур назариянинг консерватизми ва чекланганлигини қайд этиш лозим. Тарихий мактаб урф-одатларни қонундан юқори қўйиб, реал мавжуд ҳуқуқни қонунчилик йўли билан ўзгартириш мумкинлигини инкор этади, ижтимоий муносабатларни норматив тартибга солиш тизимида ушбу урф-одатлар аҳамиятини ғоятда бўрттириб юборади. Бироқ, ушбу назариянинг ижобий томонларини ҳам таъкидламаслик адолатдан бўлмайди. Айтайлик, мазкур назарияга кўра, қонун чиқарувчи ўзининг субъектив хоҳиши бўйича нормаларни ярата олмайди. Бунинг учун у ижтимоий ривожланишнинг объектив эҳтиёжларини, алоҳида одамлар манфаатларини билиши ва англаши ҳамда уларни ҳуқуқ нормаларида тўғри таърифлаб бериши лозим бўлади.