Nutq o`stirish nazariyasi va metodikasi fanining asosiy nazariy matni

Bola nutqi - bolaga oid bo‘lgan o‘ziga xos submadaniyatning qimmatli ovozidir. 
Nutqni rivojlantirish nafaqat bolani atrof-olam bilan tanishtirish tomoni, balki umumiy psixik 
rivojlanish ustuni hisoblanadi. Bola nutqining rivojlanishi umuman shaxsni va shu bilan birga 
barcha psixik jarayonlarni shakllantirish bilan bog‘liqdir. «…Tilni egallash jarayoni - bu faqat 
va shunchaki bilimlar, mahorat hamda ko‘nikmalarni berish jarayoni emas. Bu eng avvalo 
tarbiyadir. Qalbni tarbiyalash, aqlni tarbiyalash, fikrlar tuzishni shakllantirish, inson ruhiy 
qiyofasining eng nozik qirralariga chidam bilan ishlov berishdir» (K.D.Ushinskiy). 
Bola nutqiy rivojlanishining, bir tomondan, tashqi ta'sirlar bilan belgilanishi, ikkinchi 
tomondan esa uning to‘satdan yuz berishi, «o‘z-o‘zidan harakatga kelishi» bilan tavsiflanishini 
tushunish nutq ontogenezi haqidagi zamonaviy tasavvurlarga xos holatdir. Nutqni 
rivojlantirishning ana shu qonuniyatlari va mexanizmlarini tushunib yetish ularni batafsil ko‘rib 
chiqishni talab qiladi. 
Qayd etish lozimki, olimlar fikriga ko‘ra, o‘z-o‘zini rivojlantirish jarayonlari nafaqat 
nutqda, balki mutlaqo bolalar faoliyati bo‘lmish o‘yinlar va bolalar qiziquvchanligi jarayonida 
ham yorqin namoyon bo‘ladi (N.N.Podyakov) hamda u kattalar rolini inkor etmaydi: kattalar 
bolalarning faolligiga javob beradi, bolaga e'tiborini qaratgani holda uni faoliyatga, muloqotga 
chorlaydi. 
So‘nggi yillarda nutq rivojlanishidagi ayrim bosqichlarni o‘rganishga katta e'tibor 
qaratilmoqda. Ma'lumki, har bir inson butun umri mobaynida til boyliklarini egallagani holda 
o‘z nutqini takomillashtirib boradi. Har bir yosh bosqichi uning nutqiy rivojlanishiga biron-bir 
yangilik olib kiradi. Nutqni egallashdagi eng muhim bosqich maktabgacha yoshga to‘g‘ri 
keladi. 
Verbal bosqichgacha bo‘lgan davrni (yoki tayyorgarlik bosqichini) psixologik tahlil 
qilish tadqiqotchilarni nutqning muhim omillari aynan ushbu davrda shakllanadi, degan 
xulosaga olib kelmoqda. Zero, mazkur davrda muloqotga ehtiyoj shakllanadi, atrofdagi kattalar 
bilan emotsional aloqa o‘rnatiladi, ovoz munosabatlari, nutq-harakat apparati, fonematik 
tinglash qobiliyati, kattalar nutqini faol qabul qilish va tushunish rivojlanadi. Ushbu 
omillarning shakllanishi - rivojlanishning nutq bosqichiga o‘z vaqtida o‘tishning muhim 
shartidir. 

---

Bolalarning nutqini o’stirish fanining asosiy nazariy matni 
So‘nggi yillarda olingan faktlar bolaning o‘z vaqtida va to‘g‘ri tashkil etilgan kattalar 
bilan bevosita-emotsional muloqotining bolaning kattalar nutqini qanday tushuna boshlashini, 
uning qachon faol so‘zlay boshlashini va kelgusida uning nutqi qanday sur'atda rivojlanishini 
aniqlashda hal qiluvchi ahamiyatga egaligidan dalolat bermoqda. 
Ilk bolalik davri chegaralari bilan tutash bo‘lgan nutqning shakllanish bosqichi turli 
soha olimlarini, jumladan: psixologlar, pedagoglar, lingvistlarni eng avvalo bu nutq rivojidagi 
o‘ziga xos alohida davrligi bilan qiziqtirib keladi. Buning o‘ziga xosligi shundaki, u nutqni 
rivojlantirish uchun sentiziv hisoblanadi; mazkur davrda nutq muloqot vositasi sifatida paydo 
bo‘ladi va takomillashadi; uning rivojlanishi shunday tez sur'atlarda amalga oshadiki, keyin u 
kelgusidagi barcha ontogenez mobaynida boshqa kuzatilmaydi. K.D.Ushinskiy shunday qayd 
etgan edi: «bola… ikki-uch yoshida shunchalik yengil va tez o‘zlashtirib oladiki, keyin yigirma 
yil qunt bilan o‘qiganida ham uning yarmini ham o‘zlashtira olmaydi». 
Ilk yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish masalalari ko‘p yillar mobaynida ishlab 
chiqilgan. Ushbu davr tadqiqotchilarni nutq rivojlanishining nafaqat muayyan davrda, balki 
bolaning kelgusi rivojida ham katta rol o‘ynaydigan tomonlari bilan o‘ziga jalb qiladi. Nisbatan 
katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishdagi nuqsonlar va kechikishlarni keltirib 
chiqaruvchi sabablarning ko‘pchiligi ko‘pincha ilk bosqichlarda bola nutqi shakllanishining 
o‘ziga xos jihatlariga bog‘liq bo‘ladi. Ushbu jihatga Ye.I.Tixeyeva ham e'tiborni qaratgan.