O. Ýazmyradowa, A. Nabatowa KÄrhananyň ykdysadyýeti

18-nji surat. Kärhananyň önümçilik
we maliýe döwürleri
Maliýe döwri materiallar üçin üpjün edijilere tölegiň geçirilen pursadyndan başlanýar 
(kreditor bergini üzmek) we satyn alyjylardan serişdeleriň alnan pursadynda tamamlanýar 
(debitor bergini üzmek). 
Bu prosesleriň gabat gelmegi önümiň (harytlaryň) ýerlenýän tapgyrynda tamamlanýar. Şu 
pursatdan başlap maddy görnüşdäki harydyň hereketi bilen onuň gymmatynyň hereketi aýratyn­
lykda bolup geçýär. Sarp ediş gymmaty hökmünde haryt önümçilikden gönüden­göni sarp edişe 
gelip gowuşýar ýa­da ätiýaçlyklaryň artmagyny emele getirýär. Ýerlenen gymmat bolsa iki 
bölekden durýar – biri önümçilige berlen hakujy serişdeleriň öwezini dolýar, beýlekisi bolsa 
girdejini emele getirýär.
Köp bölegini dolanyşyk serişdeleri tutýan gymmatyň hereketiniň çaltlanmagy ýa­da 
haýallamagy dolanyşyk serişdelerini emele getirýär, kärhananyň işiniň maliýe netijelerine 
göni täsir edýär.
Dolanyşyk serişdeleri (dolanyşyk maýasy, dolanyşyk aktiwleri) – pul serişdeleriniň 
üznüksiz dolanyşygyny üpjün edýän dolanyşyk önümçilik gaznalaryny we dolanyşyk gaz­
nalaryny döretmek üçin hakujy hem­de her bir dolanyşyk tamamlanandan soň, başky gör­
nüşine gaýdyp gelýän pul serişdeleriniň jemidir.
Dolanyşyk önümçilik gaznalary – önümçilik serişdeleriniň her bir önümçilik siklinde 
dolulygyna sarp edilýän, özüniň gymmatyny dolulygyna taýýar önüme geçirýän we her 
bir siklden soň natural görnüşde hem, gymmaty boýunça hem täzeden döreýän bölegi­
dir. Dolanyşyk önümçilik gaznalarynyň gymmatyna zähmet predmetleriniň (çig mal, esasy 
materiallar, ýangyç, kömekçi materiallar, gap, ätiýaç lyk şaýlar) we käbir zähmet serişde­
leriniň (peýdalanylýan möhleti bir ýyldan ýokary bolmadyk ýa­da gymmaty iň pes zäh­
met hakynyň 100 essesinden ýokary bolmadyk gymmaty pes we çalt zaýalanýan önümler) 

---

93
gymmaty girýär. Mundan başga­da, dolanyşyk serişdelerine tamamlanmadyk önümçili­
giň gymmaty, özüniň taýýarlan ýarym taýýar önümleri we geljek döwürleriň çykdajylary 
goşulýar.
Tamamlanmadyk önümçilik we özüniň taýýarlan ýarym taýýar önümleri – önümçilik 
prosesine gelip gowşan zähmet predmetleri: materiallar, şaýlar, bölekler we işlenip beje­
rilýän ýa­da ýygnalýan önümler, şeýle hem özüniň taýýarlan, bir sehde önümçiligi doly 
tamamlanmadyk we şol kärhananyň beýleki sehlerinde mundan beýläk gaýtadan işlenmäge 
degişli ýarym taýýar önümleri.
Geljek döwürleriň çykdajylary – dolanyşyk gaznalarynyň serişdeleriniň maddy däl 
elementleri, olar täze önümi taýýarlamak we özleşdirmek üçin şu döwürde çykarylan, ýöne 
geljek döwürlere degişli bolan harajatlary öz içine alýarlar.
Dolanyşyk gaznalary – kärhanalaryň dolanyşykda bolýan we taýýar önümiň ätiýaç­
lyklaryna, iberilen harytlara goýlan, ýöne tölenmedik serişdeleri, şeýle hem hasaplaşyk­
lardaky serişdeler we kassadaky hem­de kärhananyň hasaplaryndaky pul serişdeleri. Do­
lanyşyk serişdeleriniň düzümi we topara bölünmesini 19­njy suratda görkezilýär.
Dolanyşyk gaznalary önüm öndürmek üçin harçlanýar we oňa öz gymmatyny ge­
çirýär. Dolanyşyk serişdeleri önümçilikde sarp edil meýär, pul görnüşinde hakujy we önüm 
ýerlenenden soň, dolanyşygy gaýtalamak üçin, şu görnüşde hakujy bermegiň başlangyç 
noka dyna gaýdyp gelýär.
Dolanyşyk serişdeleriniň gymmaty material gymmatlyklarda mad dylaşdyrylandyr we 
onuň bilen üznüksiz baglydyr. Şol bir wagtyň özünde dolanyşyk serişdeleri pul serişdeleri 
görnüşindäki gymmat bolup durýar. Kärhananyň dolanyşyk serişdeleri maddy gymmatlyk­
laryň ätiýaçlyklaryny döretmek üçin niýetlenen pul gaznasyny emele getirýär. Dolanyşyk 
gaznalary şu ätiýaçlyklardan ybaratdyr.