O. Ýazmyradowa, A. Nabatowa KÄrhananyň ykdysadyýeti

Soraglar we ýumuşlar
1. Dolanyşyk serişdelerine kesgitleme beriň.
2. Kärhananyň dolanyşyk serişdeleriniň düzümine näme goşulýar?
3. Kärhananyň önümçilik dolanyşyk serişdeleriniň düzümine näme goşulýar?
4. Dolanyşyk gaznalaryna we olaryň düzümine häsiýetnama beriň.
5. Dolanyşyk serişdeleriniň ýetmezçiligi kärhananyň işine nähili täsir edýär?

---

96
 6.2.
Dolanyşyk serişdelerini
kadalaşdyrmak
Dolanyşyk serişdelerini kadalaşdyrmak iki esasy wezipäni çöz ýär. Birinjisi, kärha­
nanyň dolanyşyk serişdeleriniň möçberi bilen maddy gymmatlyklaryň iň pes derejede 
gerek bolan ätiýaçlyklaryny üpjün etmek üçin serişdelere bolan islegiň arasyndaky zerur 
bolan laýyklygy birsyhly saklamak wezipesidir. Bu her bir kärhana üçin kadanyň (norma­
tiwiň) bellenmelidigini aňladýar, onuň peýdalanylmagy kadaly hojalyk işinde kärhananyň 
üznüksiz önümçiligi üpjün etmek üçin maliýe kynçylyklaryny çekmezligine mümkinçilik 
berip biler.
Beýleki wezipe has çylşyrymly bolup, ol kadalaşdyrmagyň esa synda ätiýaçlyklary 
dolandyrmakdan ybaratdyr. Kadalaşdyrmak ho jalyk işiniň gowulandyrylmagyny, goşmaça 
mümkinçilikleriň göz lenip tapylmagyny we üpjünçilik usullarynyň oýlanyşykly saz la şy­
gynyň emele getirilmegini höweslendirmäge niýetlenendir.
Kadalaşdyrmagyň birinji tapgyry dolanyşyk serişdeleriniň her bir elementi boýunça 
ätiýaçlyk kadalaryny işläp taýýarlamak bolup durýar.
Dolanyşyk serişdelerini kadalaşdyrmak günlerde olaryň ätiýaç lyklarynyň kadasyny 
(ölçegini) we tutuşlygyna alnanda dolanyşyk serişdeleriniň kadalaryny pul manysynda kes­
gitlemegi, şol sanda her bir element boýunça kesgitlemegi göz öňünde tutýar.
Dolanyşyk serişdeleriniň kadalary kärhananyň iş şertleri bilen, hususan­da, aşak­
dakylar bilen kesgitlenýär:
– önümçilik döwrüniň uzaklygy;
– materialyň önümçilige taýýarlanýan wagty;
– gaýtadan işlemegiň we galyndylary peýdalanmagyň tertibi, üpjün edijileriň çäkler 
boýunça ýerleşişi;
– üpjün etmegiň ýygylygy we deňeçerligi, materiallaryň we önümleriň iberilýän tap­
gyrlarynyň möçberi;
– hasaplaşyklar ulgamy we görnüşi, üpjünçiligiň we ýerlemegiň beýleki şertleri.
Dolanyşyk serişdeleriniň kadalary bellenilende şu görkezijilerden ugur alynýar:
– harytlaryň öndürilýän we ýerlenýän möçberinden;
– önümçilik üçin harajatlardan;
– haryt­maddy gymmatlyklaryň görnüşleri boýunça dolanyşyk serişdeleriniň günler­
de görkezilen kadalaryndan.
Çig maly we materiallary sarp ediji bolup duran kärhananyň içki islegleri önümiň ön­
dürilen we ýerlenen möçberi baradaky maglumatlaryň hem­de kärhanalaryň harajatlary bara­
daky maglumatlaryň esasynda kesgitlenýär. Kärhananyň dolanyşyk serişdelerine bolan islegi 
daşky şertlere, hususan­da, üpjün edijileriň we ulaglaryň işleýşine baglydyr, şonuň üçin do­
lanyşyk serişdeleriniň kadalary günlerde hasaplanýar.
Dolanyşyk serişdelerini kadalaşdyrmak esasy üç orun boýunça amala aşyrylýar:
– çig mal, materiallar, satyn alynýan önümler üçin dolanyşyk serişdelerini kadalaş­
dyrmak;
– tamamlanmadyk önümçilik üçin dolanyşyk serişdelerini kadalaşdyrmak;
– taýýar önüm üçin dolanyşyk serişdelerini kadalaşdyrmak.

---

97
Çig mal, materiallar, satyn alynýan önümler üçin dolanyşyk serişdeleriniň kadasy 
wag tyň jemi hökmünde hasaplanýar:
– kärhana tarapyndan tölegi geçirilen maddy gymmatlyklaryň ýolda bolýan wagty 
(ulag ätiýaçlygy);
– materialy düşürmek we kärhana getirmek, kabul etmek we ammarda ýerleşdirip 
goýmak üçin gerek bolan wagt;
– materiallary önümçilige taýýarlamak üçin gerek bolan wagt;
– materiallaryň gündelik we ätiýaçlyklaryň düzüminde bolýan wagty.
Çig mal, materiallar, satyn alynýan önümler üçin dolanyşyk serişdeleriniň kadasynyň 
birinji elementi bolan ulag ätiýaçlygy üpjün edijiniň hasabynyň tölenen pursadyndan 
ýüküň sarp edijiniň ammaryna gelýän pursadyna çenli materiallaryň ýolda bolýan wagtyny 
öz içine alýar.
Bellibir wagtyň dowamynda maddy gymmatlyklar önümçilikden çykarylýar – üpjün 
ediji ony sarp edijä iberýär we eýýäm ondan peýdalanyp bilmeýär, sarp ediji bolsa olary 
heniz almandygy sebäpli, sarp edip bilmeýär (aýratyn hem bu ýagdaý öndüriji bilen sarp 
edijiniň arasynda birnäçe araçynyň durýan wagtynda ähmiýetli bolýar). Maddy gymmat­
lyklaryň önümçilikden çykarylan wagtynda üpjün ediji üçin hem, sarp ediji üçin hem do­
lanyşyk serişdeleri zerur bolýar. Üpjün ediji üçin harydyň iberilen wagtyndan sarp ediji 
tarapyndan tölegiň geçirilýän wagtyna çenli, sarp ediji üçin bolsa tölenen pursadyndan 
materiallaryň sarp edijiniň ammaryna gelip gowuşýan wagtyna çenli serişde gerek bolýar.
Üpjün ediji tarapyndan önümi ibermegiň barşynda ulaglaryň dürli görnüşi boýunça 
maddy gymmatlyklaryň (materiallaryň dolanyşygy) we töleg resminamalarynyň (resmina­
malaryň dolanyşygy) bir wagtdaky hereketi bolup geçýär, şunda maddy gymmatlyklaryň 
we töleg resminamalarynyň hereketi wagt boýunça gabat gelmän biler we köplenç ýagdaý­
da gabat hem gelmeýär.
Aşakdaky ýagdaýlar mümkindir:
– kärhana töleg resminamalaryny alýar, maddy gymmatlyklar gelip gowuşmazyndan 
öň çig malyň, materiallaryň, ýarym taýýar önümleriň bahasyny töleýär. Şu ýagdaýda birnä­
çe wagt ýolda bolmaly bolýan maddy gymmatlyklaryň bahasyny tölemek üçin oňa bel­
libir möçberde dolanyşyk serişdeleri gerek bolýar;
– maddy gymmatlyklar we töleg resminamalary bir wagtda gelýär;
– maddy gymmatlyklar töleg resminamalaryndan öň gelýär.
Ikinji we üçünji ýagdaýlarda kärhana ýoldaky materiallaryň tölegi üçin dolanyşyk 
serişdesi gerek bolmaýar.
Ulag ätiýaçlygynyň möçberi ýoldaky materiallaryň gymmatynyň we hasabat maglu­
matlary boýunça materiallaryň bir günde sarp edilýän möçberiniň esasynda hasaplanýar.
Çig mal, materiallar, satyn alynýan önümler üçin dolanyşyk serişdeleriniň kadasynyň 
emele gelýän wagtynyň ikinji elementi – materiallary kabul etmek, düşürmek, sortlara böl­
mek we ammarda ýerleşdirip goýmak üçin gerek bolan wagtdyr. Düzgün bolşy ýaly, bu 
amallar tehniki taýdan kadalaşdyrmak ýoly bilen ýa­da hronometraž arkaly kesgitlenýär. Bu 
kada maddy­tehniki üpjünçiligiň aýratynlyklaryna, ýükleme­düşürme işleriniň guralyşyna 
we beýleki şoňa meňzeş ýagdaýlara baglydyr. Mundan başga­da, bu görkezijä materiallaryň 
görnüşi we olary resmileşdirmegiň aýratynlyklary hem uly täsir edýär.
7. Sargyt № 996

---

98
Materiallaryň we çig malyň gündelik hem­de ätiýaçlandyryş ätiýaç lyklarynyň düzü­
minde bolýan wagtyny hasaplamak has çylşyrymlydyr. Gündelik ätiýaçlyklar dolanyşyk 
serişdeleriniň kadasynyň esasy bölegi bolup durýar. Gündelik (ammardaky) ätiýaçlyk – bu 
önümçilige goýbermek üçin doly taýýarlanan materiallaryň hemişelik ätiýaçlygydyr. Onuň 
maksady kärhananyň bökdençsiz önümçilik işini üpjün etmekden ybaratdyr. Ätiýaçlygyň 
ululygy çig malyň we materiallaryň şu görnüşini ibermegiň ýygylygyna baglydyr.
Dolanyşyk serişdeleriniň kadasynyň ýene bir elementi ätiýaç lyk ýa­da ätiýaçlandyryş 
ätiýaçlygy bolup durýar, ol tötänden ýüze çykýan faktorlaryň bu serişdeleriň dolanyşygyna 
edýän täsirini aradan aýyrmalydyr. Ol harytlary ibermegiň möhleti we bellenen möç beri 
bozulan ýagdaýynda, kadalaşdyryjy resminamalara laýyk gelmeýän önümler ýa­da toplu­
ma girmeýän materiallar gelip gowşanda kärhananyň bökdençsiz işini kepillendirmek üçin 
niýetlenendir.
Ykdysady we usuly edebiýatlarda ätiýaçlandyryş ätiýaçlygynyň kadasyny gündelik 
ätiýaçlygyň kadasynyň 50%­i möçberinde hasaplamak maslahat berilýär.
Materiallaryň her bir görnüşi boýunça dolanyşyk serişdeleriniň kadasy her bir element 
boýunça alnan, ätiýaçlyk günleriniň sanyndan ýokary bolan günleri goşmak bilen hasaplanýar. 
Dolanyşyk serişdeleriniň kadasynyň gymmatyna baha bermek üçin günleriň sanyny gymmat 
manysynda şu görnüşiň gije­gündizdäki ortaça çykdajysyna köpeltmeli.
Tamamlanmadyk önümçilige işläp bejermegiň dürli tapgyrlaryndaky – çig malyň, 
materiallaryň we toplaýyş enjamlarynyň önümçilige goýberilen wagtyndan tehniki göze­
gçilik bölümi tarapyndan taýýar önümiň kabul edilýän pursadyna aralykda önümçilikde 
bolýan önümler degişlidir. Tamamlanmadyk önümçilik çig mala, esasy we kömekçi mate­
riallara, ýangyja, elektroenergiýa goýlan, hakujy pul serişdelerini, ulanyş tutumlaryny we 
gaýry çykdajylary öz içine alýar. Her bir görnüş boýunça bu harajatlaryň ählisi tehnologik 
hatar boýunça herekete görä ýokarlanýar.
Tamamlanmadyk önümçilige çekilen dolanyşyk serişdeleriniň möçberi önümçilik sik­
liniň uzaklygyna, taýýarlanýan önümiň özüne düşýän gymmatyna we önümçiligiň barşyn­
da harajatlaryň artyşynyň intensiwligine baglydyr. Tamamlanmadyk önümçilikde bolýan 
dolanyşyk serişdeleriniň möçberini kesgitlemek dolanyşyk serişdeleriniň doly ululygyny 
hasaplamagyň iň bir çylşyrymly bölegidir. Tamamlanmadyk önümçilikdäki dolanyşyk 
serişdeleriniň kadasy (N
tö
) şunuň ýaly hasaplanýar:
N
tö
=Z
or
x T
öň
x k,
bu ýerde Z
or
– bir günki ortaça harajatlar, manat; T
öň
– şu önümi ön dürmek üçin önümçilik 
sikliniň uzaklygy, gün; k – harajatlaryň köpelme koeffisiýenti.
Önümçilik döwri ýa­da önümçilik sikliniň uzaklygy maşynyň önümçilige goýberilýän 
birinji şaýynyň öndürilip başlanan wagtyndan tehniki gözegçilik bölümi (TGB) tarapyndan 
taýýar maşynyň kabul edilýän pursatyna çenli bolup geçýär.
Önümçilik harajatlarynyň deňeçer köpelýän ýagdaýynda harajatlaryň köpelme koeffi­
siýenti şu formula boýunça hasaplanýar:
k = (Z
mö
+ 0,5 Z
ön
) / C, 
bu ýerde Z
mö
– esasy materiallar üçin meýilnamalaýyn harajatlar; Z
ön 
– harajatlaryň gaýry 
elementleri; C – önümiň biriniň meýilnamalaýyn özüne düşýän gymmaty.

---

99
Dolanyşyk serişdeleriniň kadasynyň jemleýji elementi – taýýar önüm üçin dolanyşyk 
serişdeleriniň kadasydyr. Oňa önümçiligi tamamlanan, TGB tarapyndan kabul edilen we 
taýýar önümler ammaryna tabşyrylan önümler degişlidir. Taýýar önüm üçin dolanyşyk 
serişdeleriniň kadasy önümiň ammara kabul edilen pursatyndan onuň töleginiň geçirilen 
wagtyna çenli döwür bilen kesgitlenýär we şu aşakdakylar üçin zerur bolan wagta bag lydyr:
– sehlerden taýýar önümi kabul etmek;
– önümi iberilýän tapgyryň ululygyna çenli we sargytlara, tab şyryklara, şertnamalara 
laýyk görnüşlerde toplamak we seçip almak;
– önümleri belgilemek, gaplamak;
– gaplanan önümi kärhananyň ammaryndan demir ýol stansiýa syna, gämi duralgasy­
na we ş.m. getirmek;
– önümleri ulag serişdelerine ýüklemek;
– önümi ammarda saklamak.
Ammardaky taýýar önümleriň ätiýaçlyklarynda dolanyşyk serişdeleriniň kadasy (N
tö
):
N
tö
= P
or
x N
tög
,
bu ýerde P
or
– önümçiligiň özüne düşýän gymmaty boýunça her bir önümiň bir günde orta­
ça çykarylyşy, manat; N
tög
– dolanyşyk serişdeleriniň kadasy, gün.