O. E. Eshonqulov – Toshkent pediatriya tibbiyot instituti professori, biologiya fanlari doktori

3–suv  îqimi  bilàn  hàràkàtlànàdigàn  îrgànizmlàr;  4–muàyyan  biîtîpdà  yashày-
digàn îrgànizmlàr; 5–îrgànizmlàrning muhit shàrîitigà mîslàshuvi; 6–muhit shàrîi-
tining îrgànizmgà tà’sir ko‘rsàtàdigàn elåmåntlàri; 7–hàyvînlàr yashàydigàn jîy.
8.  Hàyvînlàrning  quruqlik  muhitigà  mîslàshuv  bålgilàri  nimàdàn  ibîràt  (5-
tîpshiriq)?
9. Hàyvînlàrning yozning issig‘i và suv tànqisligigà mîslàshuvi nimàdàn ibîràt?
À–îziq g‘àmlàydi; B–qishdà uyqugà kåtàdi; D–tårisi quruq và qàlin; E–îziqa tàrki-
bidàgi suv bilàn qànîàtlànàdi; F–butàlàr shîõigà chiqàdi; G–ingà kirib îlàdi.
10. Siståmàtik guruhlàrni turdàn bîshlàb tàrtib bilàn yozing: À–îilà; B–urug‘;
D–sinf; E–tið; F–tur; G–turkum.
11. Qàndày îrgànizmlàr turni hîsil qilàdi? À–bir xil yashàsh muhitidà tàrqàlgàn;
B–bittà umumiy hududdà tàrqàlgàn; D–tuzilishi và kålib chiqishi o‘õshàsh bo‘lgàn;
E–hàr õil muhitni egàllàgàn; F–erkin chàtishàdigàn; G–hàr õil guruhgà mànsub
bo‘lgàn; H–sårpusht nàsl båràdigàn; I–kàttà hududdà tàrqàlgàn.
12. Uy itining siståmàtik o‘rnini tiðdàn bîshlàb tàrtib bilàn ko‘rsàting: À–yirt-
qichlàr; B–itlàr; D–õîrdàlilàr; E–sut emizuvchilàr; F–itsimînlàr; G– uy iti.
Õulîsà
Zîîlîgiya hàyvînlàrning tuzilishi, hàyot kåchirishi, tàrqàlishi, tàriõiy
và individuàl rivîjlànishini o‘rgànàdigàn fàn. Zîîlîgiya fani to‘plàgàn
ilmiy mà’lumîtlàr evîlutsiîn tà’limîtning àsîsini tàshkil etàdi. Zîîlîgi-
yagà îid ilk ilmiy àsàrlàrni Àristîtål yaràtgàn. Yår yuzidà õilma-õil tu-
zilishgà egà bo‘lgàn 2,5 mln dan ortiq hàyvînlàr turi tàrqàlgàn. Hàyvînlàr
tàbiàtdà o‘simliklàrni chànglànishi, îrgànik qîldiqlàrning pàrchàlànishi,
tuprîq hîsil bo‘lishi, etõo‘r hàyvînlàrgà îziqà và tàbiiy sànitàrlàr sifàtidà
kàttà àhàmiyatgà egà. Îdàmning õo‘jàlik fàîliyati tà’siridà bir qànchà
hàyvînlàrning sîni kåskin kàmàyib kåtmîqdà. 20-àsrgà kålib qirilib ketgàn
hàyvînlàr turi sîni 600 dàn îshgàn. Nîyob và sîni kàmàyib kåtàyot-
gàn hàyvînlàrni muhîfàzà qilish ishlàri îvlàshni cheklàsh, hàyvînlàr
yashàydigàn muhitni buzmàslik, qo‘riqõînàlàr, zàkàzniklàr, pitîmnik-
làr, îvchilik õo‘jàliklàri tàshkil etish, hàyvînlàr sînini nàzîràt îstigà
îlishdàn ibîràt.
www.ziyouz.com kutubxonasi

27
BIR HUJÀYRÀLILÀR KÅNJÀ DUNYOSI
Bir  hujàyràli  hàyvînlàr  bittà  hujàyràdàn  tàshkil  tîpgàn  bo‘lib,
ko‘pchiligi mikrîskîpik  îrgànizmlàrdir. Hàmmà hujàyràlàrgà o‘õshàb,
bir hujàyràlilàr hàm hujàyrà qîbig‘i, sitîplàzmà và uning ichidà jîylàsh-
gàn bittà yoki bir nåchtà yadrî và bîshqà îrgànîidlàrdàn tàshkil tîpgàn.
Låkin  bir  hujàyràlilàr  tirik  îrgànizmlàr  uchun  õîs  bo‘lgàn  mustàqil
mîddàlàr àlmàshinuvi, hàràkàtlànish, tà’sirlànish và ko‘pàyish õususi-
yatigà  egà  bo‘lishi  bilàn  ko‘p  hujàyràlilàrning  àlîhidà  îlingàn  bittà
hujàyràsidàn fàrq qilàdi.
Bir hujàyràlilàr sitîplàzmàsi ikki qàvàtdàn ibîràt. Sitîplàzmàning
tàshqi  tiniq  qàvàti  ektîplàzmà,  ichki  dînàdîr  qàvàti  endîplàzmà  dåb
àtàlàdi. Îdàtdà hujàyrà îrgànîidlàri ànà shu endîplàzmàdà jîylàshgàn.
Bir hujàyràli hàyvînlàr hàmmà tirik îrgànizmlàr kàbi erkin hàràkàt-
lànish, tà’sirlànish, îziqlànish và ko‘pàyish õususiyatigà egà.
SÀRKÎMÀSTIGÎFÎRÀLÀR  TIÐI
Bu tiðgà mànsub hàyvînlàr sîõtà îyoqlàr yoki õivchinlàr yordàmidà
hàràkàtlànàdi. Ulàr dångiz, chuchuk suv hàvzàlàri và nàm tuprîqlàrdà
hàyot  kåchiràdi.  Shuningdåk,  ulàr  îràsidà  turli  hàyvînlàr  và  îdàm
îrgànizmidà  pàràzitlik  qilib,  îg‘ir  kàsàlliklarni  kåltirib  chiqàràdigàn
turlàri hàm bîr. Bu tiðgà 18000 gà yaqin tur kiràdi. Sàrkîmàstigîfîràlàr
sàrkîdàlilàr  và  õivchinlilàr  sinfigà  bo‘linàdi.
Sàrkîdàlilàr, ya’ni sîõtà îyoqlilàr sinfi
Sàrkîdàlilàr  sinfigà  hujàyrà  sirtidà  qàttiq  po‘sti  bo‘lmàydigàn  bir
hujàyràli hàyvînlàr kiràdi (2-rasm). Shuning uchun ulàr hujàyràsining
shàkli dîimiy bo‘lmàydi; sitîplàzmàsi turli o‘simtàlàr hîsil qilib turàdi.
Bu  o‘simtàlàr  hàràkàtlànish  vàzifàsini  bàjàrishi  tufàyli  sîõtà  îyoqlàr
dåb àtàlàdi.
Sàrkîdàlilàr sinfining tiðik vàkili bo‘lgàn 0,3–0,5 mm kàttàlikdàgi
îddiy àmyobà chirindigà bîy ko‘lmàk suvlàrdà và hîvuzlàrdà yashàydi.
Uning tiniq sitîplàzmàsi qàttiq qîbiq bilàn o‘ràlmàgàn. Shuning uchun
hujàyràsining  shàkli  dîim  o‘zgàrib  turàdi.  «Àmyobà»  so‘zi  hàm
II BOB
www.ziyouz.com kutubxonasi

28
o‘zgàruvchàn dågàn mà’nîni ànglàtàdi. Àmyobàning sitîplàzmàsi ikki
qàvàtdàn ibîràt.  Sitîplàzmàning birmunchà ràngsiz tiniq, låkin quyuq-
rîq  tàshqi  qàvàti  ektîplàzmà,  dînàdîr,  låkin  suyuqrîq  ichki  qàvàti
endîplàzmà dåyilàdi.
Hàyot kåchirishi. Àmyobàning sitîplàzmàsi dîim hàràkàtlànib tu-
rishi tufàyli uning sirtidà sîõtà îyoqlàr dåb àtàlàdigàn o‘simtàlàr hîsil
bo‘lib và yo‘qîlib turàdi. Sîõtà îyoqlàri yordàmidà àmyobà hàràkàtlànàdi
và  îzig‘ini  tutàdi.  Hàràkàtlànàyotgàn  àmyobà  suvo‘tlàri,  bàktåriyalàr
và bîshqà màydà îrgànizmlàrni sîõtà îyoqlàri yordàmidà qàmràb îlàdi.
Tutilgàn  îziq  sitîplàzmàgà  o‘tgànidà  ungà  bir  tîmchi  hàzm  shiràsi
àjràlishi bilàn hàzm vàkuîli shàkllànàdi. Îziq hàzm vàkuîli bilàn birgà
sitîplàzmà bo‘ylàb hàràkàtlànàdi và hàzm bo‘làdi. Bunday oziqlanish
fagositoz  deyiladi.  Hàzm  bo‘lmày  qîlgàn  oziq  qoldig‘i  sitîplàzmàdàn
chiqàrib yubîrilàdi.
Àmyobà  sitîplàzmàsigà  hujàyrà  måmbrànàsi  îrqàli  tàshqi  muhitdàn
dîim suv diffuziya yo‘li bilan o‘tib turàdi. Sitîplàzmàdà jîylàshgàn qisqàru-
vchi vàkuîla yordàmidà àmyobà hujàyràsidàn îrtiqchà suv và mîddàlàr
àlmàshinuvining  zàràrli  màhsulîtlàri  chiqàrib  yubîrilàdi.  Qisqàruvchi
vàkuîlàning  fàîliyati  tufàyli  sitîplàzmàdàgi  suv  dîim  yangilànib  turàdi.
Suv  bilàn  birgà  sitîplàzmàgà  nàfàs  îlish  uchun  zàrur  bo‘lgàn  kislîrîd
hàm kiràdi. Kislîrîd ishtirîkidà sitîplàzmàdàgi muràkkàb îrgànik mîd-
dàlàr îddiy mîddàlàrgà pàrchàlànàdi. Nàtijàdà îrgànizmning hàyot fàîliyati
2-rasm.  Soxta  oyoqlilar:
A–oddiy  amyoba;
B–ichburug‘  amyobasi;
D–Å–dångiz chig‘anoqli
soxtaoyoqlilari (D–ohak
chig‘anog‘i  kamåralari  bir  qator;
E–chig‘anoq kamårali spiral
joylashgan).
1–ektoplazma;
2–endoplazma;
3–hazm  vakuollari;
4–yadro;
5–soxta oyoqlar;
6–qisqaruvchi vakuol;
7–sista ichida
bo‘linayotgan  yadro;
8–qamrab olingan
eritrosit.
1
2
3
4
6 7
8
5
A
B
D
E
www.ziyouz.com kutubxonasi

29
uchun zàrur bo‘lgàn enårgiya và zàràrli bo‘lgàn kàrbînàt àngridrid gàzi
yoki bîshqà mîddàlàr hîsil bo‘làdi. Kàrbînàt àngidrid gàzi tànà yuzàsi
îrqàli, zararli moddalar qisqaruvchi vakuola orqali tàshqàrigà chiqàrilàdi.
Hîsil bo‘lgàn enårgiya àmyobàning hàyot fàîliyati uchun sàrflànàdi.
Ko‘pàyishi. Àmyobà fàqàt jinssiz ko‘pàyadi. Qulày shàrîitdà àmyo-
bà  yadrîsi  båvîsità  ikkigà  bo‘linàdi.  Shundàn  so‘ng  sitîplàzmà  hàm
ikkigà bo‘linàdi và ikkità yosh àmyobà hîsil bo‘làdi. Ulàr birmunchà
vàqt îziqlànib, o‘sàdi. Ànà shundàn kåyin bo‘linish yanà tàkrîrlànàdi.
Nîqulày shàrîitdà àmyobà yumàlîqlànàdi và sitîplàzmàsi àtrîfigà qà-
lin qîbiq hîsil qilib, sistàgà àylànàdi. Sistà àmyobàni nîqulày shàrîit-
dàn  himîya  qilishi  bilàn  birgà  uni  shàmîl  và  chàng  zàrràlàri  îrqàli
tàrqàlishigà hàm imkîn båràdi. Qulày shàrîit kålishi bilàn sistà yorilib,
undàn àmyobà chiqàdi và uning hàyoti dàvîm etàdi.
Sàrkîdàlilàrning õilma-õilligi. Àmyobàlàr îràsidà îdàm và hàyvîn-
làr îrgànizmidà pàràzitlik qilib yashàydigàn turlàri hàm bîr. Ichburug‘
àmyobàsi judà màydà 0,04 mm bo‘lib, judà kàltà to‘mtîq sîõtà îyoq-
làr hîsil qilàdi. U îdàmning yo‘g‘în ichàgi shilliq pàrdàsigà kirib îlib
ko‘pàyadi. O‘sib yåtishgàn àmyobàlàr sistàgà àylànib, ichàkka tushàdi.
U  yårdàn  àõlàt  bilàn  tàshqàrigà  chiqàdi.  Bir  kåcha-kunduzdà  kàsàl
îdàm ichàgidàn àmyobàning 300 mln gà yaqin sistàsi chiqishi mumkin.
Pàràzit àmyobàlàr qîràmîllàr, it, ît, cho‘chqà và bîshqà hàyvîn-
làrning ichàgi và kàsàllàngàn tishlàridà, shuningdåk, àsàlàrilàrning àyirish
îrgànlàri nàychàlàridà hàm tîpilgàn. Hàmmà pàràzit àmyobàlàr sistàlàr
îrqàli yuqàdi.
Sàrkîdàlilàr  ildiz  îyoqlilàr,  quyoshsimînlàr  và  nurlilàr  kånjà  sinf-
làrigà àjràtilàdi. Ildizîyoqlilàrgà àmyobàlàr, fîràminifåràlàr và chig‘ànîqli
àmyobàlàr kiràdi. Chig‘ànîqli àmyobàlàr chuchuk suvlarda va botqoq-
liklarda yashaydi. Ularning tuzilishi amyobalarga o‘xshash, låkin tanasi
qum  zarrachalari  yoki  organik  moddalardan  iborat  chig‘anoq  ichida
bo‘ladi. Chig‘anoq og‘izchasidan soxta oyoqlar chiqib turadi.
Chuchuk suvlarda kattaligi 1 mm ga yaqin bo‘lgan quyoshsimonlar
ko‘p  uchraydi.  Ularning  soxta  oyoqlari  endoplazmadan  Quyosh  nuri
singari tarqaladi. Dångiz planktoni tarkibida hayot kåchiradigan nursi-
monlar kång tarqalgan. Ularning tanasi sharsimon; soxta oyoqlari tana-
dan nurga o‘xshab taraladi; endoplazmasi organik moddalardan iborat
bo‘lib, kapsula ichida joylashgan. Kapsuladan qumdan iborat ninacha-
lari chiqib turadi. Nursimonlar nobud bo‘lgandan so‘ng skelåti dångizga
cho‘kib, tog‘ uni (trepel) dåyiladigan cho‘kma hosil qiladi. Tråpåldan
jilvir qog‘ozlar, måtallarga ishlov bårishda foydalaniladi.
Foraminifåralar dångiz tubida va planktonda hayot kåchiradi. Ular-
ning bitta yoki bir nåchta kamårali chig‘anog‘i ohakdan iborat. Fora-
www.ziyouz.com kutubxonasi

30
minifåralar Orol dengizi va Qizilqum qumliklaridan ham topilgan. Ular
dångiz tubida Måzazoy erasi dångizlarida ayniqsa kång tarqalgan; chig‘anoq
qoldiqlari dångiz tubida to‘planib, ohaktosh konlarini hosil qilgan.
Tîpshiriqlàrgà jàvîb båring và bilimingizni bàhîlàng
1. Bir hujàyràlilàrning ko‘p hujàyràlilàr bittà hujàyràsidàn fàrq qiluvchi bålgilàrini
ko‘rsàting: À–jinssiz ko‘pàyadi; B–mustàqil mîddàlàr àlmàshinish xususiyatigà egà;
D–hujàyràsi  yirik;  E–mustàqil  tà’sirlànish,  ko‘pàyish  õususiyatigà  egà;  F–sitî-
plàzmàsi ektîplàzmà và endîplàzmàdàn ibîràt; G–àsîsàn o‘trîq yashàydi.
2. Sàrkîmàstigîfîràlàr uchun õîs õususiyatlàr nimàdàn ibîràt? À–tànàsi bittà
hujàyràdàn  ibîràt;  B–õivchinlàr  yoki  kiðriklàr  yordàmidà  hàràkàtlànàdi;  D–qu-
ruqlikdà yashàydi; Å–sîõtà îyoqlàr yoki õivchinlàr yordàmidà hàràkàtlànàdi; F–
suvdà và tuprîqdà yashàydi; G–ko‘pchilik turlàri pàràzit.
3. Sàrkîmàstigîfîràlàr qàndày sinflàrgà bo‘linàdi?  À–o‘simliksimîn õivchin-
lilàr; B–sàrkîdàlilàr; D–hàyvînsimîn õivchinlilàr; Å–õivchinlilàr.
4. Sàrkîdàlilàr uchun õîs bålgilàr: À–hujàyràsi sirtidà qîbig‘i bo‘lmàydi; B–
hujàyrà qîbig‘i pållikulà; D–hujàyràsi dîimiy shàklgà egà emàs; Å–sîõtà îyoqlàr
yordàmidà hàràkàtlànàdi; F–õivchinlàr yordàmidà hàràkàtlànàdi; G–hujàyrà shàkli
dîimiy.
5.  Àmyobà  hujàyràsi  qismlàri  và  ulàrning  funksiyasini  juftlàb  ko‘rsàting:  À–
sitîplàzmà; B–sîõtà îyoqlàr; D–hàzm qilish vàkuîli; Å–qisqàruvchi vàkuîl; F–
yadrî; G–hujàyrà måmbrànàsi: 1–îziqni pàrchàlàb, hàzm qilàdi; 2–ko‘pàyishdà
ishtirîk etàdi; 3–tànàda îsmîtik bîsimni bîshqàràdi, àlmàshinuv màhsulîtlàrini
chiqàràdi, nàfàs îlishdà qàtnàshàdi; 4–kislîrîd và suvni sitîplàzmàgà o‘tkàzàdi;
5–sîõtà îyoqlàr hîsil qilàdi; 6–hàràkàtlàntiràdi.
6. Àmyobàning ko‘pàyishini tàrtib bilàn ko‘rsàting: À–ikkità yosh àmyobà hîsil
bo‘làdi; B–bo‘linish yanà tàkrîrlànàdi; D–hujàyràsi ikkigà bo‘linàdi; Å–hujàyràlàr
îziqlànib o‘sàdi.
7. Àmyobà hàyot siklini tàrtib bilàn ko‘rsàting: À–qulày shàrîitdà sistà qîbig‘i
yorilàdi;  B–nîqulày  shàrîitdà  hujàyràsi  yumàlîqlànàdi;  D–sistà  shàmîl  îrqàli
tàrqàlàdi; Å–sistàdàn àmyobà chiqàdi; F–sitîplàzmàsi qàlin qîbiq bilàn o‘ràlàdi;
G–àmyobà hàyoti dàvîm etàdi; H–sistà hîsil bo‘làdi.
8.  Sàrkîdàlilàrning  àsîsiy  guruhlàri  và  ulàrgà  õîs  tuzilish  bålgilàrini  juftlàb
ko‘rsàting:  À–fîràminifåràlàr;  B–nurlilàr;  D–quyoshlilàr;  Å–chig‘ànîqli  àmyo-
bàlàr; F–ichburug‘ àmyobàsi: 1–judà màydà, sîõtà îyoqlàri kàltà và to‘mtîq; 2–
àmyobàgà o‘õshàsh, låkin tànàsi qum chig‘ànîq ichidà; 3–tànàsi shàrsimîn, sîõtà
îyoqlàri tànàsidàn nurgà o‘õshàb chiqib turàdi; 4–chig‘ànîg‘i îhàkdàn ibîràt ko‘p
kàmåràli; 5–sîõtà îyoqlàri endîplàzmàsidàn Quyosh nuri singàri tàràlàdi.
9. Sàrkîdàlilàr và ulàrning hàyot kåchirishini juftlàb yozing: À–ichburug‘ àmyo-
bàsi; B–quyoshlilàr; D–nurlilàr; Å–fîràminifåràlàr; F–chig‘ànîqli àmyobàlàr: 1–
dångiz tubi và plànktîndà hàyot kåchiràdi; 2–chuchuk suvlàr plànktîni; 3–dångiz
plànktîni;  4–îdàm  yo‘g‘în  ichàgi  shilliq  pàrdàsidà  pàràzit;  5–chuchuk  suv  và
bîtqîqliklàrdà  hayot  kechiradi.
10. Sàrkîdàlilàr và ulàrning àhàmiyatini juftlàb yozing: À–ichburug‘ àmyobàsi;
B–nurlilàr;  D–fîràminifåràlàr:  1–chig‘ànîg‘i  qîldig‘i  tîg‘  uni  (tråpål)  cho‘kmàsi
hîsil qilàdi; 2–chig‘ànîq qîldig‘i îhàktîsh hîsil qilàdi; 3–ichburug‘ pàydî qilàdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

31
Õivchinlilàr  sinfi
Bu sinfgà mànsub hàyvînlàr sitîplàzmà o‘simtàsidàn hîsil bo‘lgàn
bittà yoki bir nåchtà õivchinlàr yordàmidà hàràkàtlànàdi. Ko‘pchiligidà
õivchin bittàdàn, bà’zàn ikki yoki undàn hàm ko‘prîq bo‘lishi mumkin.
Õivchinlilàrning  hujàyràsi  îrgànik  pållikulàdàn  ibîràt  qîbiq  bilàn
o‘ràlgàn, shuning uchun ulàrning tànàsi dîimiy shàklga ega. Õivchin-
lilàr sinfi o‘simliksimîn và hàyvînsimîn õivchinlilàrgà bo‘linàdi.
O‘simliksimîn  õivchinlilàr.  O‘simliksimîn  õivchinlilàr  hujàyràsidà
yashil ràng båruvchi õrîmàtîfîràlàr bo‘làdi. Hàmmà yashil õivchinlilàr
yashil o‘simliklàr singàri yorug‘dà kàrbînàt àngidrid gàzi, suv và bîshqà
minåràl mîddàlàrdàn îrgànik mîddàlàr sintåzlàydi, ya’ni fîtîsintåz îrqàli
àvtîtrîf îziqlànàdi. Ulàr fîtîsintåz jàràyonidà kràõmàl yoki ungà o‘õshàsh
mîddà–pàràmilà sintåzlàydi. O‘simliksimîn õivchinlilàr tuzilishigà ko‘rà
bir hujàyràli suvo‘tlàriga o‘xshaydi.
Yashil  evglånà.  Yashil  õivchinlilàr  îràsidà  evglånàsimînlàr  turku-
migà  mànsub  bo‘lgàn  hàyvînlàr  chuchuk  suvlàrdà  ko‘p  uchràydi.
Ko‘pchilikkà  mà’lum  bo‘lgàn  yashil  evglånà  (3-ràsm)  chuchuk  suv
hàvzàlàridà yashàydi. Uning hujàyràsi yupqà elàstik po‘st – pållikulà
bilàn qîplàngàn bo‘lib, shàkli ikki uchi ingichkàlàshgàn dukkà o‘õshàsh.
Tànàsining îldingi uchidà bittà uzun õivchini, sitîplàzmàsidà esà yirik
3-rasm.  Xivchinlilar:
A–evglåna;
B–volvoks;
D–  mastigamåba:
1–xivchin;
2–ko‘zcha;
3–vakuol  råzårvuari;
4–qisqaruvchi vakuol;
5–yig‘uvchi  naylar;
6–paramila (karbon-
suv)  donachalari;
7–xromotoforlar;
8–yadro;
9–soxta oyoqlar;
10–jinsiy  (tuxum)
hujayralar.
6
8
7
4
3
2
1
5
1
9
10
A
D
B
www.ziyouz.com kutubxonasi

32
pufàksimîn yadrîsi, tàyoqchàsimîn bir qànchà yashil õrîmàtîfîràlàri,
õivchin àsîsidà qisqàruvchi vàkuîlàsi và qizil dîg‘simîn ko‘zchàsi jîylàsh-
gàn. Tànàsi egilishi và shàkli birmunchà o‘zgàrishi mumkin. Hàràkàtlànày-
otgàn evglånà õivchinini àylàntiràdi. Õivchini pàrmà singàri buràlishi
tufàyli evglånà îldingà àylànmà hàràkàt bilàn suzib kåtàdi.
Vîlvîks. Chuchuk suvlàrdà kîlîniya bo‘lib yashîvchi yashil õivchin-
lilàr hàm ko‘p uchràydi. Ulàr îràsidà vîlvîks àyniqsà kång tàrqàlgàn.
Vîlvîks kîlîniyasi bir-biri bilàn sitîplàzmàtik iðchàlàr îrqàli qo‘shilib
kåtgàn judà ko‘p sînli evglånàgà o‘õshàsh tuzilgan hujàyràlàrdàn ibîràt.
Hujàyràlàrning ko‘pchiligi vågåtàtiv (o‘suvchi), îz qismi esà gånåràtiv
(ko‘pàyuvchi) bo‘ladi. Vîlvîks kîlîniyasining ko‘rinishi ko‘p hujàyrà-
lilàr embriînining blàstulà dàvrigà o‘õshàydi. Vîlvîksni o‘rgànish ko‘p
hujàyràlilàrning kålib chiqishi tàriõini bilishdà kàttà àhàmiyatgà egà.
O‘simliksimîn õivchinlilàr yorug‘lik yåtishmàgànidà yashil ràngini
yo‘qîtib,  bàrchà  hàyvînlàr  singàri  tàyyor  îrgànik  mîddàlàr  hisîbigà
gåtårîtrîf îziqlànishgà o‘tàdi. Bundà ulàr suvdà erigàn îrgànik mîd-
dàlàrni shimib îlàdi. Evglånàsimîn õivchinlilàr îràsidà birdànigà ikki
õil îziqlànish õususiyatigà egà bo‘lgàn turlàr hàm bîr. Bundày ikki õil
usuldà  îziqlànish  miksîtrîf  (àràlàsh)  îziqlànish  dåyilàdi.
Õivchinlilàrning ko‘pàyishi. Yashil evglånà fàqàt jinssiz bo‘yigà ikki
bo‘linib  ko‘pàyadi.  Vîlvîks  jinssiz  ko‘pàygànidà  gånåràtiv  hujàyràlàr
kåtma-kåt  bo‘linib,  yangi  yosh  kîlîniyalàrni  hîsil  qilàdi.  Jinsiy
ko‘pàyishdà esà gånåràtiv hujàyràlàrdàn àyrimlàri yirik tuõum hujàyra–
màkrîgàmåtàni,  bîshqàlàri  ko‘p  màrtà  bo‘linib,  judà  màydà,  ikki
õivchinli urug‘ hujàyràlàr mikrîgamåtàlàrni hîsil qilàdi. Mikrîgàmåtà-
làrdàn biri suv îrqàli bîrib, màkrîgàmåtàni urug‘làntiràdi. Zigîtà qishlàb
qîlàdi. Bàhîrdà undàn vîlvîksning yangi kîlîniyasi hîsil bo‘làdi.
Hàyvînsimîn õivchinlilàr. Hàyvînsimîn õivchinlilàr – yakkà yashîv-
chi  bir  hujàyràlilàr  bo‘lib,  ulàr  bàrchà  hàyvînlàr  singàri  gåtårîtrîf
îziqlànàdi. Hàyvînsimîn õivchinlilàr îràsidà chuchuk suv hàvzàlàridà
erkin hàyot kåchiràdigàn hàmdà îdàm và hàyvînlàr îrgànizmidà pàrà-
zitlik qilàdigàn turlàri bîr (4-rasm).
Bîdîlàr – ikki õivchinli hàyvînlàr. Chuchuk suv hàvzàlàridà uchràydi.
Sitîplàzmàsining õivchinlàri àsîsidà pållikulàsi bo‘lmàydi. Ular aralash
jîy îrqàli bàktåriyalàrni yutib îziqlànàdi.
Triðànîsîmàlàr  –  odàm  và  umurtqàli  hàyvînlàr  qînidà  pàràzit
yashàydi. Hujàyràsi bir õivchinli tàsmàgà o‘õshàydi (4-ràsm), o‘lchàmi
20–70 mkm kålàdi. Rîdåziya triðànîsîmàsi Àfrikàning trîpik qismidà
tàrqàlgàn bo‘lib, màhàlliy àhîli o‘rtàsidà îg‘ir uyqu kàsàlligini pàydî
qilàdi. Bunda båmîr judà îzib kåtàdi, ko‘p uõlàydi, vaqtida dàvîlàn-
màsà hàlîk bo‘làdi. Triðànîsîmà tàbiàtdà àntilîpàlàrdà uchràydi. Pàrà-
zitni îdàmgà så-så pàshshàsi yuqtiràdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

33
Triõîmînîslàr – to‘rttà yoki undàn ko‘prîq õivchinlàr yordàmidà
hàràkàtlànàdigàn pàràzit hàyvînlàr. Triõîmînîslàrning bir turining kàt-
tàligi 7–10 mkm bo‘lib, ichàkdà yashàydi. Bîshqà bir turi îdàmning
siydik tànîsil yo‘llàridà pàràzitlik qilàdi. Vàginà (jinsiy qin) triõîmînozi
keng tarqalgan. O‘n ikki bàrmîq ichakda và  ingichkà  ichàkdà lambliya
uchraydi, uni sàkkiztà õivchini bo‘làdi. Tåz ko‘pàyib kåtgànidà pàràzit
ichàk fàîliyatini buzàdi, bà’zàn o‘t yo‘llàrini yallig‘làntiràdi (õîlisistit).
Låyshmàniyalàr – îdàm tårisi hujàyràlàri ichidà pàràzitlik qilàdigàn
hàyvînsimîn  õivchinlilàrdir.  Ulàr  îràsidà  tåri  låyshmàniyasi  ko‘prîq
uchràydi. Bu pàràzit tårining îchiq jîylàridà uzîq vàqt sàqlànib qîlà-
digàn  yarà  hîsil  qilàdi.  Kàsàllik  õàlq  îràsidà  «àfg‘în  yarà»,  «yomîn
yarà» yoki «shàrq kuydirgisi» deb ham yuritiladi. Yarà tuzàlib kåtgànidàn
so‘ng  o‘rnida  chàndiq  qîlàdi.  Kàsàllik  Turkmànistîn,  Tîjikistîn  và
O‘zbåkistînning jànubiy hududlàridà uchràydi. Kàsàllik qo‘zg‘àtuvchisini
iskàbtîpàrlàr  yumrînqîziqlàrdàn  îdàmgà  yuqtiràdi.
Hàyvînsimîn  õivchinlilàrning  àyrimlàri  chumîlilàr  ichàgidà  sim-
biîz (hàmkîrlikdà) yashàydi. Ulàr qiyin hàzm bo‘làdigàn o‘simlik sål-
lulîzàsini hàzm qilishdà chumîlilàrgà yordàm båràdi.
Tîpshiriqlàrgà jàvîb båring và bilimingizni bàhîlàng
1.  Õivchinlilàrgà  õîs  õususiyatlàrni  ko‘rsàting:  À–ko‘pchiligi  kîlîniya  bo‘lib
yashàydi;  B–õivchini  bittà  yoki  bir  nåchtà;  D–ko‘pchiligi  pàràzit;  Å–hujàyràsi
qàttiq qîbiq bilàn o‘ràlgàn; F–fàqàt jinssiz ko‘pàyadi; G–o‘simliksimîn và hàyvîn-
simîn  õivchinlilàrgà  bo‘linàdi.
2. O‘simliksimîn õivchinlilàrgà õîs õususiyatlàr: À–yashil õrîmàtîfîràlàri bîr;
B–fàqàt  gåtårîtrîf  îziqlànàdi;  D–àràlàsh  îziqlànàdi;  Å–fîtîsintåzdà    pàràmilà
sintåzlàydi; F–yakkà yashàydi, tåzdà glikîgån hîsil qilàdi; G–ko‘pchiligi pàràzit;
H– fotosintezda glikogen sintezlaydi.
4-rasm.  Parazit  xivchinlilar:
A–trixomonos;
B–tripanosoma;
D–E–låyshmaniya
(D–iskabtopar  tanasidagi
xivchinli shakli;
E–teri hujayrasi ichidagi
xivchinsiz shakli).
A
B
D
E
www.ziyouz.com kutubxonasi

34
3. Evglånà uchun õîs õususiyatlàrni ko‘rsàting: À–shàkli duksimîn; B–kîlîni-
yasi shàrsimîn; D–kîlîniya bo‘lib yashàydi; Å–yakkà yashàydi; F–õivchini bittà;
G– hujàyràsidà ikkitàdàn õivchini bîr; H–sitîplàzmàsidà yirik yadrîsi, qisqàruv-
chi  vàkuîli,  qizil  dîg‘  ko‘zchàsi  bîr;  I–hujàyràlàri  o‘zàrî  sitîplàzmà  iðchàlàri
yordàmidà qo‘shilgàn.
4. Vîlvîks qàndày tuzilgàn (3-tîpshiriq)?
5. Yashil evglånà qàndày îziqlànàdi? À–yorug‘likdà àvtîtrîf; B–yorug‘likdà
gåtårîtrîf; D–qîrîng‘idà gåtårîtrîf; Å–qîrîng‘idà àvtîtrîf; F–àràlàsh; G–bàk-
tåriyalàr  bilàn.
6. Yashil evglånà jinssiz qàndày ko‘pàyadi? À–vågåtàtiv hujàyràlàr kåtma-kåt
bo‘linàdi; B–bo‘yigà ikkigà bo‘linàdi; D–ikkità hujàyrà hîsil bo‘làdi; Å–yangi yosh
kîlîniya hîsil bo‘làdi.
7. Vîlvîksning jinsiy ko‘pàyish dàvrlàrini tàrtib bilàn ko‘rsàting: À–zigîtà qishlàb
qîlàdi; B–mikrîgàmåtàlàr tuõum hujàyràlàrni urug‘làntiràdi; D–bàhîrdà zigîtàdàn
yangi  kîlîniya  hîsil  bo‘làdi;  Å–gånåràtiv  hujàyràlàrdàn  màkrîgàmåtàlàr  và
mikrîgàmåtàlàr hîsil bo‘làdi; F–zigîtà hîsil bo‘làdi.
8. Hàyvînsimîn õivchinlilàr uchun õîs õususiyatlàrni ko‘rsàting (2-tîpshiriq).
9.  Triðànîsîmàlàr  uchun  õîs  õususiyatlàr:  À–tåri  hujàyràlàri  ichidà  pàràzit;
B–qîn plàzmàsidà pàràzit; D–uyqu kàsàlligini pàydî qilàdi; Å–iskàbtîpàrlàr yuq-
tiràdi; F–så-så pàshshàsi yuqtiràdi; G–yomîn yarà pàydî qilàdi; H–tàbiàtdà àn-
tilîpàlàrdà  uchràydi;  I–tàbiàtdà  kàlàmushlàrdà  uchràydi;  J–yarà  tuzàlib,  o‘rni
chàndiq bo‘làdi; K–îdàm dàvîlànmàsà hàlîk bo‘làdi.
10. Låyshmàniya uchun õîs bålgilàr (9-tîpshiriq).
11. Triõîmînîzlàr uchun õîs bålgilàr: À–ichàkdà và siydik-tànîsil yo‘llàridà
pàràzit; B–o‘n ikki bàrmîq ichàk và o‘t yo‘llàridà pàràzit; D–to‘rt õivchinli;
Ŗsàkkiz õivchinli.
12. Làmbliya uchun õîs bålgilàr (11-tîpshiriq).
 INFUZÎRIYALÀR TIÐI
Infuzîriyalàr  eng  muràkkàb  tuzilishgà  egà  bo‘lgàn  bir  hujàyràlilàr
bo‘lib, dàstlàb pichàn ivitmàsidàn tîpilgàn. «Infuzîriya» so‘zi hàm pichàn
ivitmàsidà yashaydigan hàyvînlàr mà’nîsini ànglàtàdi. Ulàrning tànàsi judà
ko‘p màydà kiðriklàr bilàn qîplàngàn. Kiðriklàr yordàmidà hàràkàt qilàdi.
Hujàyràsidà ikki õil yadrî bîr. Kichik yadrîsi –  mikrînuklåus  và  kàttà
yadrîsi  –  màkrînuklåus  (mikrî  –  kichik,  màkrî  –  kàttà,  nuklåus  –
yadrî) dåyilàdi. Kichik yadrîsi irsiy bålgilàrni sàqlîvchi gånåràtiv yadrî, u
ko‘pàyishdà ishtirîk etàdi. Infuzîriyalàr jinssiz và jinsiy yo‘l bilàn ko‘pàyadi.
Infuzîriyalàrning tiðik vàkili tufålkàni chiriyotgàn o‘simliklàr qîldig‘i
bilàn  iflîslàngàn  chuchuk  ko‘lmàk  suvlàrdà,  shunindek,  suvi  eskirib
qîlgàn àkvàriumlàrdà uchràtish mumkin. Tufålkà tànàsining shàkli tuf-
lining tàgchàrmigà o‘õshàgani uchun ungà shundày nîm bårilgàn (5-
ràsm). Uning tànàsi cho‘ziq, uzunligi 0,1–0,3 mm kàttàlikdà, îldingi