O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor
T o‘lov talabnomalari-topshiriqnomalari yordamidagi hisob-kitob
Download 24 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Inkasso bo‘yicha hisob-kitoblar.
- Banklararo hisob-kitoblar.
- Naqd puJsiz hisob-kitoblarni rivojlantirish ¡stiqbollari.
- Naqd pullik aylanish tushunchasi.
- Iqtisodiyotda naqd pullar aylanishini tashkil qilish tamoyillari va naqd pullar oqimlari harakatining sxemasi
- Bretton-Vuds
T o‘lov talabnomalari-topshiriqnomalari yordamidagi hisob-kitob iqtisodiy kontragentlar o ‘rtasidagi naqd pulsiz hisob-kitoblarning yana bir uslubi hisoblanadi. Ushbu hisob-kitob shakli kam ida u ch ta subyekt: yetkazib beruvchi, xaridor va ushbu subyektlar o'rtasidagi hisob-kitobni amalga oshiradigan bankning mavjud bo'lishini nazarda tutadi. Bundan tashqari, agar korxonalar turli banklarning x izm atlaridan foydala- nadigan b o ‘lsa yoki hududiy jih a td an turli m am lakatlarda joylashgan b o ‘lsa, unda subyektlar-bitim qatnashchilari soni pul m ablag‘larini yetkazib beruvchining bankiga yetkazish uch u n zaru r banklar soniga k o ‘payadi. Hisob-kitoblarning bu shakli shuni nazarda tutadiki, b an k bitim qatnashchilari o'rtasidagi shartlarnin g b arch a jih atlari k o ‘rsatilgan hujjatlarga ega bo'ladi. S h u n d a y qilib, k o rx o n a la r b a n k k a oddiy topshiriqnom ani berishdagi kabi haq t o ‘lash m uddatlarini tanlashda unchalik erkin b o ‘lishmaydi. B unday holda bitim ga doir m uayyan kafolat afzallik hisoblanadi, ch u n ki b an k odatda, ushbu bitim ning imkoniyatlarini tekshiradi va to'lovni eng qulay tarzda am alga oshiradi: yetkazib beruvchi bilan to ‘lovchi o ‘rtasidagi rasmiylashtirilgan shart- nom aga binoan naqd pulsiz hisob-kitoblar shakli - - t o ‘lov talabno- rnalari-topshiriqnomalarini rasmiylashtiradi. Ushbu operatsiyani bajarishda bank sam aradorligining katta rol o'ynashi natijasida bank xatolaridan himoyalanish b o ‘yicha muayyan tizim qaror topadi. Bunday tizim m ijozlarning hisobvaraqlari bo'yichí bank operatsiyalarini nazorat qilish va noinsoflikdan himoya qilish uchun zam r. Bank Fuqarolik kodeksiga muvofiq topshiriqnom aning ijro etilmasligi yoki Iozim darajada ijro etilmasligi u ch u n quyidagicha m as’uliyatni o ‘z zimmasiga oladi: 1) bank mijozning topshirig'ini ijro qilmaganida yoki lozim darajada ijro qilmaganida qonunda nazarda tutilgan asoslar bo ‘yicha va miqdor- larda javobgarlikni o ‘z zimmasiga oladi; 2) mijozning topshirig‘i ijro qilinmasligi yoki lozim darajada ijro qilinmasligi hollari to ‘lovchining topshirig'ini ijro etish uchun jalb etilgan b ank hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshirish qoidalarini buzganligi bilan bog‘liq boMgan hollarda, buning uchun javobgarlik sud to m o n id a n shu bank zim m asiga yuklanganida; 3) agar bankning hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshirish qoida larini buzishi pul mablag‘larining noqonuniy ushlab qolinishiga olib kelsa, u n da bank qonunda nazarda tutilgan tartibda va miqdorlarda foizlarni t o ‘lashi shart. Shunday qilib, bank o ‘z majburiyatlarini bajarmagan, deb e ’tirof qilinishi m um kin va bunday holda pul mablag'larini qaytarilishini yoki zararning o ‘rnini qoplashni kafolatlaydi. Inkasso bo‘yicha hisob-kitoblar. N aqd pulsiz hisob-kitoblarning eng k o ‘p q o ‘llaniladigan shakllaridan biri inkasso b o ‘yicha hisob- kitoblardir. Bunday shakl kam ida u chta iqtisodiy kontragent: xaridor, sotuvchi va ushbu operatsiyani amalga oshiradigan tijorat bankining mavjud b o ‘lishini nazarda tutadi. Agar xalqaro bitim (ya’ni, turli m am lakatlarga mansub kontragentlar qatnashuvchi bitim) bo'yicha t o ‘lovlarni amalga oshirishda hisob-kitobning bu uslubi tanlangan b o ‘lsa, u n d a m azkur operatsiyani bajarish jarayonida, odatda, ikkita bank: eksportchi banki va im portchiga xizmat ko'rsatuvchi bank ish olib boradi. Inkasso operatsiyasining amalga oshirilishida bank o ‘z mijozining topshirig‘iga ko‘ra uning biznes b o ‘yicha sherigidan yuklab jo'natilgan to v a r yoki k o ‘rsatilgan x izm a tla r u c h u n to 'lo v n i oladi. Bank bu m ablag‘larni eksportchining hisobvarag‘iga o ‘tkazadi. Ushbu hisob- kitoblarning amalga oshirilishi u c h u n iqtisodiy kontragentlar muayyan tovarlarni tovar xaridorining manziliga yuklab j o ‘natishga doir bitimni tuzishi zarur. S hundan so ‘ng sotuvchi o'ziga xizmat k o ‘rsatadigan bankka bu bitimni tasdiqlovchi va bankni iqtisodiy kontragentlar tuzgan bitim ning m uddatlari, shartlari va hajmlari haqida xabardor qiladigan h u jja tla rn i ta q d im e ta d i. B a n k k a ta q d im e tilish i z a ru r b o 'lg an hujjatlarning muayyan t.irkum i mavjud, B unday ro ‘yxat aniq bankning talablariga va shu davlat b an k tizimining o ‘ziga xos xususiyatlariga muvofiq tuziladi. Turli b an k la r hududida joylashgan bir necha banklar haq t o ‘lashni amalga oshirishida boshqa davlatdagi banklar q o ‘yadigan talablarni hisobga olish zarur. Bunday talab shu bilan bog‘liqki, u sh b u inkasso operatsiyasini o ‘tkazishning navbatdagi bosqichi xaridor banki bilan sotuvchi banki o ‘rtasida tegishli hujjatlarning berilishidan iborat. S h u n d a n keyin xaridor banki hujjatlarga muvofiq sum m ani sotuvchi bankiga o ‘tkazadi, sotuvchi banki pul m ablag‘larini bevosita tovarni sotuvchining hisobvarag‘iga o'tkazadi. inkasso bo'yicha hisob-kitoblar ikki turda: oddiy inkasso va hujjatli inkasso b o ‘ladi. Oddiy inkasso to'lovnm g shunday tizimiki, u n d a to ‘lovning undiri- lishi inkasso shartlari asosidagi bitimning tuzilganligini tasdiqlaydigan m oliya hujjatlari olinganida amalga oshiriladi. Hujjatli inkasso to 'lo v n in g oluvchiga haqi toMangan tovarning yetkazib berilishi yuzasidan ayrim kafolatlar beriladigan tizimga kiradi. B u nday kafolatlar toMovning o'tkazilishi am alga oshirilishida faqat inkasso shartlari asosidagi bitimning tuzilganligini tasdiqlaydigan tegishli hujjatlar va yuk bilan birga yuboriladigan tijorat hujjatlari olinganida beriladi. Shunday qilib, inkasso bo'yicha hisob-kitoblarning amalga oshirilishi shartlari amaliy sheriklarning bir-biriga ishonishi darajasiga q a ra b o ‘zgarishi m um kin. B u n d a n tashqari, to v arn in g o ‘ziga xos xususiyati ham faqat tovar yuk bilan birga yuboriladigan hujjatlar xaridorga yetib kelganidan keyin toMashning obyektiv zarurligini keltirib chiqarishi mumkin. Bu ushbu tovarni saqlash m uddatlarining cheklan- ganligi va tashish sharoitlarining og‘irligi bilan bog‘liq b o ‘ladi. Masalan, tovar yetkazib beriladigan yo'l o 'tadigan h u du d d a jinoyatchilik darajasi yuqori b o ‘lganida shunday qilinishi m um kin. Banklararo hisob-kitoblar. B a n k la ra ro h is o b - k ito b la r m oliya tizim ida asosiy o ‘rin tutadi, chu n k i k o ‘pchilik m oliya operatsiyalarini amalga oshirish va iqtisodiy kontragentlar o ‘rtasidagi hisob-kitoblarning barcha shakllarini o ‘tkazishga im kon beradi. Holbuki, banklararo hisob- kitoblar yopiq tizim hisoblanadi, chunki ularga m ustaqil tashkilotlar sifatidagi banklarning tijorat siriga rioya qilish zarurati yuklanadi. M illiy iqtisodiyotlar integratsiyasining o ‘sib borishi va turli m am - lakatlarga mansub ham da h ar xil banklar xizmat k o ‘rsatadigan sheriklar o'rtasidagi bitimlar sonining k o ‘payishi sababli j a h o n valuta bozorida banklararo hisob-kitoblarning yagona tizimini shakllantirish zarurati oshmoqda. Bugungi kunda banklararo hisob-kitoblarning global tizimi joriy etilmoqda. Yangi tashkil etilgan tizimdagi markaziv roi dunyoning 36 ta yetakchi banklari t a ’sischilari b o ‘lgan Nyu-Yorkda maxsus ta ’sis etilgan «uzluksiz bog'langan hisob-kitoblar» banki zimrnasiga yuklan- gan. Yangi hisob-kitob markazi yettita markaziy bank, A Q S H Fédéral zaxira tizimi, Yevropa markaziy banki, Tokio banki va Angliya banki bilan b e v o sita b o g ‘la n g a n . B u n d a y tiz im v a lu ta n in g o l d i- s o td i operatsiyalariga doir hisob-kitoblar vaqtini 5 soatgacha qisqartiradi. U ja h o n bozoridagi valuta savdosining a n ’anaviy sxemasi o ‘rnini bosadi: eski sxemaga ko ‘ra boshqa m am iakat valutasiga oid bitimlar b o ‘yicha barcha hisob-kitob operatsiyalariga vakil-bank vositachiligida 2 kunga yaqin m uddat talab qilinardi. Banklararo hisob-kitoblar nafaqat xalqaro operatsiyalarda, shu bilan b irg a m a m ia k a t ic h id a g i o p e r a t s iy a l a r d a h a m m u h im b o ‘g ‘in hisoblanadi. Banklararo hisob-kitoblarga zarurat boshqa banklar bilan o ‘zaro ishlarni maksimal qisqa m uddatlarda amalga oshirishga imkon beradigan dasturiy t a ’m in o tg a ehtiyojni shakllantiradi. Shakllan- tirilayotgan k ichik tiz im la r t o ‘lovni ishlash b o sq ich ig a muvofiq keladigan hisob amallarining bajarilishini o ‘z ichiga oladigan erkin formatdagi elektron to'lov hujjatlari bilan almashinish uchun vositalarni beradi. Asosiy funksional imkoniyatlari: 1) k o ‘p valutali ish rejimi; 2) milliy va chet el valutalaridagi hisob-kitoblar uchun vakil-bankiar bildirgichini yuritish; 3) har bir xabarning parametrlarini sozlash imkoniyatiga ega xabarlar shakllari bildirgichini yuritish; 4) ko'pgina m intaqalar va M D H mamlakatlari XK M lari format- laridagi xabarlar bilan alm ashinish; 5) S W lF T (P a y m e n ts)-to ‘lovlarni pozitsiyalashtirish form atlarida xabarlar bilan almashinish; 6) j o ‘n a tilg a n va q a b u l q ilin g a n t o ‘lov h u jja tla r in i vakillik hisobvarag'i b o ‘yicha k o ‘chirm alari bilan birga avtom atik va q o i d a kvitovkalash; 7) tranzit t o io v la r bilan ishlash; 8) komissiyalar sum m alarini avtom atik belgilash; 9) buxgalteriik o ‘tkazm alarini avtomatik shakliantirish; 10) hisobga olish operatsiyalarini to'lovlar bilan ishlash bosqichlari bo'ylab joylashtirish; 11) barcha buxgalterük o'tkazm alarini k o 'z d a n kechirish; 12) vakillik hisobvaraqlari va pozitsiyalar hisobvaraqlari hol'atini nazorat qilish; 13) kirib keladigan va chiqib ketadigan to 'lovlar arxivini yuritish; 14) xabarlar eksporti va importi seanslari ju m a lin i yuritish. S hunday qilib, b anklararo hisob-kitoblar hiso b -k ito b o 'tk a z is h operatsiyalarini tartibga solish h a m d a tak o m illash tirish y u z a sid a n ban klar o ‘rtasidagi o ‘zaro am al qilish tizimi hisoblanadi. Naqd puJsiz hisob-kitoblarni rivojlantirish ¡stiqbollari. Iqtisodiy kontragentlar o'rtasidagi hisob-kitoblarning pul m ablag‘larini o ‘tka- zishning naqd pulsiz tizimlari yordam ida amalga cshirilishi bir q ato r yorqin afzalliklarga ega b o ‘lib, ulardan biri u shbu operatsiyani pul m ablag'larini tashishga ortiqcha xarajatlar sarflam asdan a n c h a tez o'tkazishdan iborat. D inam ik rivojlanayotgan bozor n aq d pulsiz hisob- kitoblarni amalga oshirish sifatini oshirishni va b unday operatsiyani o ‘tkazish tezligini pasaytirishni talab qiladi. N afaq at yuridik shaxslarga xizm at ko'rsatuvchi va shu tariqa bevosita tadbirkorlik bilan b o g ‘liq b o ‘lgan banklar, sh u b ilan birga jis m o n iy sh ax slar o 'r ta s id a pul mablagMarining n aqd pulsiz o'tkazilishini am alga oshiruvchi bank tashkilotlari ham bunday ehtiyojlarni tobora k o 'p ro q hisobga olishi kerak boMmoqda. M amlakatimizdagi b unday ehtiyoj o ‘z faoliyatini yuridik shaxsni tashkil etm asdan yurituvchi tadbirkor sifatida ish olib borayotgan tad birkorlar sonining o'sayotganligi va o 'z in in g pul m ab lag 'larin i nafaqat saqlash, shu bilan birga pul mablagMarini o ‘tkazish jarayonlarini faollashtirayotgan aholining darom adlari darajasining oshayotganligi bilan bog‘liqdir. B undan tashqari, chegaralam ing ochilishi iqtisodiy subyektlarning b u tu n dunyo bo'ylab faol k o 'c h ib yurishiga sabab bo'ladiki, bu ch et ellardagi banklar bilan vakillik m unosabatlarini yo'lga qo'yish zaruratini keltirib chiqaradi. N atijada naqd pulsiz hisob-kitoblar tizirnida ikkita prinsipial m u h im vazifa shakllanadi: 1) naqd pulsiz operatsiyalarni o 'tk a z ish m u d d atlari hajm ining kamayishi; 2) potensial sherildar sonining ko'payishi. B unday vazifalar asosan zam onaviy texnika yutuqlarini qo'llanib hai etiladi, ixtisoslashgan va h a m m a foydalanishi m u m k in b o ‘lgan elektron aloaa tizimlari ana shu n d ay yutuqlarga kiradi. Turli xildagi aloqa tizimlari vujudga kelmoqda va t'aol ishlam oq- daki, ular axborotlarni shunchaki uzatib qolmasdan, bunday axborot- larni barcha zarur him oya vositalari bilan birgalikda yetkazishga im kon beradi. 1963-yildan beri SW IFT hisob-kitob tizimi amal qiladi. Bu tizim butunjahon banklararo tizimi b o ‘lib, unda banklar o'rtasidagi moliyaviy operatsiyalar nisbatan xavfsiz amalga oshirilishi m um kin. Shuni hisobga olish kerakki, bu tizim dan tashqari hozirgi v aq td a ko ‘pgina bank operatsiyalari bevosita Internet tarm og‘ida bajarilishi m um kin. Internetda bitimlarni amalga oshirishdagi minus jih atlard an biri undan ham m anin g ham foydalanishi mumkinligi va tijoratchilik siriga rioya qilinadigan qandaydir maxfiy fayllarni o 'rn atib b o ‘lmas- ligidir. S h u n d a n kelib chiqib, In tern et global tarm o g ‘i vositasida bitimlarning tuzilishini o ‘tkazishda tegishli axborotning kodlashtirilishi tijoratchilik sirini him oyalashning eng istiqbolli usuli b o ‘ladi. Bunday usul aloqa kanali h ar qanday darajada ochiq bo'lganida ham h a r qanday hajmdagi axborotlarni shifrlashtirish va ularni o ‘z sherigiga yetkazishga im kon beradi. Naqd pullik aylanish tushunchasi. Iqtisodiyotda amal qiladigan um um iy to ‘lov aylanishining tarkibiy qism laridan biri naqd pullik aylanish hisoblanadi. K o ‘pincha pul mablagMari aylanishining bu qismini pul m uom alasi deyiladi. Pul m u o m a la s i pul a y la n is h in in g n a q d pul m ablagM arining muomalasi, pul belgilarining bir yuridik va jismoniy shaxslardan boshqa shaxslarga doimiy tarzda o ‘tib yurishi bilan bog‘liq qismidir. Boshqacha aytganda, bu iqtisodiy subyektlar o ‘rtasidagi pullar muomalasi jarayo- nining faqat naqd shaklda b o ‘ladigan qismidir. Naqd pul aylanishi, odatda, tovarlar va xizmatlarga haq t o ‘lanishi ehtiyojlari bilan bog‘liq b o‘lib, boshqa tijoratchilik bitimlarining tuzilishi va ularga haq to ‘lanishi jarayonlari bilan b og‘liq emas. B oshqacha ay tg an d a, naqd pul aylanishi jaray o n id a h a r satar m ablag‘larning nisbatan kichik summasi qatnashadi. Bu q o 'sh im c h a kafolatlarning t a ’m inlanishi, pul m ablag‘larining yirik sum m alarini bir xo‘jalik yurituvchi subyektdan boshqa subyektga o ‘tkazishdagi tashishning murakkabligi va transaksion xarajatlarni tejashning zarurligi bilan bog'liqdir. Shunday qilib, naqd pullar m uom alasi iqtisodiyot subyektlarining maishiy ehtiyojlari bilan bog‘liq boMgan tovar almashinishi jarayonini pul m a b la g ‘la rin in g n isb a ta n k ich ik su m m a sin i ishlatgan h o ld a t a ’minlaydi. O datda, pul aylanishining ushbu tipi xizmatlar u ch u n haqni bevosita u yoki boshqa tashkilotning kassasiga t o ‘laydigan uy xo‘jaliklari va kichik korxonalarda asosiy o ‘rin tutadi. H a r bir kishi naqd pul aylanishi bilan bog‘liq, chunki h am m a ham h a r kuni naqd pul belgilari yordam ida tovarlar va xizm atlar uchu n haq t o ‘lab turadi. Iqtisodiyotning boshqa subyektlari pul aylanishining u sh b u tipidan juda kam foydalanishadi va, od atd a, b unday tip faqat faol q o ‘lla- niladigan naqd pulsiz aylanishga q o 's h im c h a shaklida am al qiladi. Shuni qayd qilish kerakki, naqd pullik aylanish b irq a to r afzalliklarga ega: 1) m ablag‘larning tez yetkazib berilishi; 2) hisob-kitoblarning o'tkazilishi to'g'riligini zudlik bilan tekshirish mumkinligi; 3) mavjud resurslar miqdori yuzasidan aniq axborotning mavjudligi; 4) qarzlarning paydo boMishi imkoniyatining istisno qilinishi. Bundan tashqari, ushbu hisob-kitob vositasining to ‘lov aylanishining um um iy tarkibidagi ulushi iqtisodiy tizim rivojlanganligining yorqin k o ‘rsatkichi hisoblan adi. M asalan, n a tu ra x o ‘jaligi h u k u m r o n lik qilganida naqd pullik hisob-kitoblar kichik ulushni egallaydi va hisob- kitobni a m alga osh irish n in g u sh b u tu rin in g o ‘sib b o ris h i b o z o r iqtisodiyotiga o ‘tish va tovar iqtisodiyotidan uzoqlashishdan dalolat beradi. Bozor iqtisodiyoti hukm ronlik qilganida h iso b -k ito b n i am alga oshirishning bu turi eng ustun o 'rin n i egallam asa-da, lekin t o ‘lov vositalaridan foydalanishning um um iy hajm ining katta qism ini tashkil etadi. Va, nihoyat, postindustrial iqtisodiyotga o 'tis h d a n aq d pul mablag'lari aslida iqtisodiyotda amal qilmay qo'y ad i, ularning o ‘rnini hisob-kitoblar h am m a joyda elektron pul vositalaridan foydalanish orqali bajariladigan naqd pulsiz shakl egallaydi. Shunday qilib, hozirgi vaqtda m am lakatlarning ko ‘pchiligi iqtisodiy kon tragentl^r o ‘rtasidagi hisob -k itob larn i a m alg a o sh irish n in g bu shaklidan sekin-asta voz kechish jarayonini bosh d an kechirishm oqda. Iqtisodiyotda naqd pullar aylanishini tashkil qilish tamoyillari va naqd pullar oqimlari harakatining sxemasi N aqd pul aylanishini taslikii qilish aslida m oliya tizimining qurilishi bilan cha m b a rch a s b o g ‘liq. M asalan, h iso b -k ito b vositalari u sh b u shaklining t o ‘liq faoliyat yuritishi u c h u n nafaqat bu t o ‘lov vositalaridan foydalanishga tayyor b o ‘lgan subyektlar mavjudligi, shu bilan birga buni amalga oshirishga im kon beradigan muayyan tuzilm a ham zarur boMadi. Xususan, naqd pul m ab lag iari emissiya qilinishi (bosilishi) kerak. O d atd a, emissiya jarayonida har bir pul beigisiga nafaqat muayyan tashqi k o ‘rinish, shu bilan birga soxta belgilar yasalishidan himoyalash u c h u n o'zining himoya vositalari q o ‘yiladi. Bunday himoya vositalari ikki xildagi ahamiyatga ega. Bir tom o n d an, ular bank uch u n ortiqcha, u nga m ansub b o ‘lmagan pul belgilarining paydo b o ‘lmasligiga kafolat boMadi, boshqa tom ondan — iqtisodiy subyektga haqiqiy pul belgilarini soxta belgilardan ajratib faqat haqiqiy pul belgilaridan foydalanish im konini beradi. Shun dan keyin naqd pul aylanishini tashkil etish uchun emissiya tizim in ing barcha b o ‘g'inlari: markaziy bank va hisob-kitob-kassa markazlarining (yoki naqd pul mablagMarini aylanishga chiqarishga im kon beradigan boshqa tuzilmalarning) amal qilishi zarur. N a q d pullar aylanishining amal qilishiga doir quyidagicha asosiy tam oyillar ajratib koTsatiladi: 1) moliya m uassasalari-em itentlarning mavjudligi; 2) bozor qatnashchilarining mablagMarni sarflash yuzasidan iqtisodiy erkinligi; 3) t a ’sis etilgan milliy pul birligining amal qilishi; 4) nazorat qiluvchi organlar oldida tushum lar va xarajatlar hajmlari u c h u n hisobotchilikni amalga oshiristi mumkinligi; 5) pul mablagMariga egalik qilishning legitimligi. N a q d pul mablagMarining toMaqonli aylanishi imkoniyatiga ega b o ‘lish uchun iqtisodiy tizim rivojlanishning muayyan darajasiga erish- gan b o ‘lishi kerak. X o 'ja lik d a naqd pullar oqim lari harakatining m uayyan kanallarini ajratish mumkin: 1) pul mablag‘larining markaziy bankdan mintaqalardagi hisob-kitob- kassa markazlariga va u yerdan yana markaziy bankka ko'chirilishi. Bunday ko'chirish pul mablag‘larini emissiya qilish, ulami muomaladan olib qo‘yish yoki yaroqsiz holga kelgan kupyuralarni yangilari bilan almashtirish jarayonlarini amalga oshirish zarurligi bilan bogiiq; 2) pul m ablag‘larining hisob-kitob-kassa markazlari kassalaridan banklarga yoki korxonalar kassalariga ko‘chirilishi. Bu ish haqini naqd p u lla r bilan berish yoki b oshqa operatsiyalarning bajarilishi bilan bog'liq. O datda, bund ay ko 'chirishdan oldin ushbu tashkilotlarning hisobvaraqlari b o 'y ich a pul mablagMarining naqd pulsiz o ‘tkazilishi am alga oshiriladi; 3) pul m ablag‘larining korx o nalar kassalari, b anklar va boshqa m uassasalardan iqtisodiyotning b o sh q a subyektlariga: uy x o ‘jaliklariga ish haqi, stipendiyalar, pensiyalar, nafaqalar yoki korxonalarga xiz- m atlar, tovarlar uchun haq to 'lash sifatida k o ‘chirilishi; 4) naqd pul mablag‘larining tovarlar sotib olinganligi yoki xizmatlar k o ‘rsatilganligi, shuningdek, m u ayy an moliyaviy o p eratsiyalarning (birjadagi o ‘yin, sug‘urtaning xarid qilinishi, xususiy pensiya fondlariga ajratmalar va hokazo) o'tkazilganligi m unosabati bilan uy x o ‘jalikla- ridan korxonalar va muassasalarga ko'chirilishi; 5) naqd pul m ablag'larining resurslarning qayta taq sim lanishi, ularning oilaning turli a ’zolari o ‘rtasida yanada samarali foydalanilishi u c h u n bir x o ‘jalik ichida ko ‘chirilishi. Pul tizimi pul muomalasini tashkil etishning tarixiy jih a td a n qaror topgan va q o n u n bilan m ustahkam lab qo'yilgan shaklidir. B oshqacha aytganda, bu pul muomalasining an iq bir m am lakatda m uayyan vaqt ichida q o ‘llaniladigan qoidalari va m e ’yorlari majmuidir. Milliy valuta tizimi pul tizim ining tarkibiy qismi hisoblanadi. Pul mablag'lari iqtisodiyotda amal qiladigan shaklga qarab pul m ablag‘- larining ikki tipi: metall pullar m uo m alasi tizimi va pul belgilari muomalasi tizimi farqlanadi. Metall pullar muomalasi tizimlari pullik tovar (oltin va kum ush) bevosita m uom alada b o ‘lgan sharoitda amal qilgan. B unda m azk u r metall pullarning barcha funksiyalarini bajargan. mavjud kredit pullar esa metallga erkin almashtirilgan. Metall pul belgilarining m uom alasi tizim ida bimetallizm davri va m onom etallizm davri farqlanadi. B unday holda bimetallizm iqtisodiy jarayonlarda ikkita asi metaliarning bir vaqtda foydalanishi bilan tav- siflanadi, m onom etallizm esa u m u n liy ekvivalent sifatida bir m etallga o 'tish ni anglatadi. B u n d a b im e ta lliz m h o la tid a q u y id a g ic h a xillar a jra tib k o ‘r- satiladi: 1) parallel valuta tizimi — oltin bilan kum ush o ‘rtasidagi o ‘zaro nisbat bozorda stixiyali ravishda belgilanadi; 2) q o ‘shaloq valuta tizimi — ikki metall o ‘rtasidagi o 'z a ro nisbat davlat to m onidan ushbu metallarga bo'lgan talabga, shuningdek, ushbu davlatdagi iqtisodiy va siyosiy vaziyatga qarab belgilanadi; 3) nuqsonli valuta tizimi — m etallar iqtisodiy tizim da m avjud boMadiyu, lekin teng huquqlarga ega b o ‘lmaydi. Odatda, davlat kum ush valutaning zarb qilinishi va foydalanishiga cheklashlar kiritadi. 4 — O.Yu. Rashidov va bosh. 49 Faqat bir metallning amal qilish tizimi sifatidagi m onom etallizm da ham ayrim o ‘zgarishlar yuz berdi: 1) oltin tangali standart — t o ‘laqonli oltin valutaning amal qilishi, u nda tovarlarning qiymati h a m ushbu valuta bilan hisoblanadi; 2) oltin yombili standart — oltin m uom alada boMmaydi, lekin unga katta m iqdorlardagi (yombi m iqdorida) alm ashinish amalga oshiriladi; 3) oltin valutali (oltin devizli) standart — pullarning almashinishi faqat oltin yombili standartli m am lakatlarning valutalariga amalga oshiriladi. H a m m a ko‘rinishlardagi oltin standartning bekor qilinganidan keyin kredit belgilari m uom alasi tizim i o ‘rnatiladi va Bretton-Vuds va Download 24 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling