O yakubjonov, S. Tursunov, J. Muqimov

Sug‘orish sistemasi. 
Sholining tekislanmagan, yarim tekislangan va 
tekislangan tipdagi sug‘orish sistemalari m a’lum. Tekislangan tipdagi 
sistemasi dalalarning kichikligi, shaklining to ‘g ‘ri emasligi, pollari 50- 
200 m2 ni tashkil qilishi bilan xarakterlanadi. Bu sistema mahalliy relyefga 
xos b o iib , to ‘g‘ri zovur, kollektor, y o ila r boim aydi, marzalari tikligi 
uchun m ash in a o ‘ta olm aydi. Bu sistem a k o ‘p ro q eski sh o lik o r 
xo‘jaliklarda uchraydi. Bu sistema yerdan foydalanish koeffitsiyenti 76- 
80 % dan oshmaydi.
Yarim tekislangan tipdagi sug‘orish sistemasi dalalar va cheklar (pollar) 
to ‘g‘ri to ‘rtburchakli, sug‘orish shoxobchalari, oqava suv tashlanadigan 
a riq la r t o ‘g ‘riligi, p o llarn in g k a tta lig i 
(0,3-0,5 g ek tar) bilan 
xarakterlanadi. Bunda ekin maydonidan 80-85 % foydalaniladi.
Tekislangan tipdagi sug‘orish sistemasi birinchi m arta K rasnodar 
oikasida ishlab chiqilgan va joriy etilgan. Pollarining kattaligi o ‘rtacha
2,0 ga (3-5 ga), to ‘g‘ri to ‘rtburchakli b o ia d i. Sholipoya dalalarining 
kengligi o ‘rtacha 200-300 m, uzunligi 1000-1500 m, pollarning sathi 
o'rtacha 5 sm aniqlikda tekislanadi.
O datda pollar chetida uzunasiga olingan marzalar boim aydi, uning 
o ‘m ini sug‘orish, suv tashlab yuborish shoxobchalaridan chiqarilgan

---

tu p ro q uyumi bosadi. K o ‘ndalang tipda b o ‘ladi. Birinchi tipdagi 
marzalaming balandligi 35-40 sm, nishabi 1:1,5 bo‘ladi. Ikkinchi tipdagi 
marzalarning balandligi ham 35-40 sm, lekin nishabi 1:4 yoki 1:6 boiadi, 
ular tra k to r va qishloq x o ‘jalik m ashinalarining bem alol o ‘tishini 
ta ’minlaydi. Tekislangan tipdagi sug‘orish sistemasi 0 ‘zbekistonning 
Qoraqalpog‘iston respublikasi, Xorazm, Sirdaryo va Jizzax viloyatlarida 
qoilaniladi. Bunda yerdan foydalanish koeffitsiyenti 87-94 % ni tashkil 
qiladi.
Sholining sug‘orish shoxobchalaridan foydalanishdagi ishlarni 
x o ‘jalikning o ‘zi bajaradi. Sug‘orish shoxobchalariga loyqa o ‘tirib 
qolishi, begona o ‘tla r bosishi m um kin. B ular suvning yurishini 
q iy in lash tirad i. Sug‘orish sh o xobchalari lo yq ad an m axsus k anal 
tozalagichlar yoki qo‘l bilan tozalanadi. Begona o‘tlar MSR-1,2, KON-
5,8, KSX-2,1 rusumli pichan o ‘rish mashinalari yordamida yoki q o id a
o ‘riladi. 0 ‘tlarn i gerbitsidlar (2,4 D U , dalapon, simazin, atrazin) 
yordamida ham yo‘qotish mumkin.
Sug‘orish shoxobchalaridagi begona o ‘tlarga qarshi biologik kurash 
chorasiga o ‘t iste’mol qiladigan katta burun, oq amur singari baliqlarni 
boqish kiradi.
Sholining b u tu n o ‘suv d av rid a pol, y o ‘l va su g ‘orish 
shoxobchalarining holatini nazorat qilib turish lozim. Pollardagi suvning 
yoilarga toshib ketishiga yo‘1 qo‘ymaslik kerak.
Sholi sug‘orish sistemalarini to ‘g ‘ri ishlatishda dala (cheklarning 
yuzasi)ni tekislash muhim aham iyatga ega. Cheklarning yuzini 5 sm 
aniqlikda tekislash lozim. Chunki chekning do‘ng b o iib qolgan joylarini 
suv bosmaydi, yerlami begona o ‘tlar qoplab oladi, sho‘rlangan yerlarda 
ko‘p tuz yig‘iladi va chekning past joylarida k o ‘p suv to ‘planadi. Suv 
qalinligi 25 sm dan oshganda sholi maysalari nobud boiadi. Shuning 
uchun do‘ng va chuqur joylar yerdan to ia foydalanishga imkon bermaydi.
Dalani tekislash ishlari cheklarga suv qo‘yilgandan keyin suvda yurib 
bajarilishi mumkin. Suvda yurib tekislash quruqda tekislashga nisbatan 
ancha afzallikka ega. Bunda unumdor qatlam bir tekisda taqsimlanadi, 
suvning sizib ketishi 30-40 % kamayadi, sho‘rlangan yerlarda tuproqning 
haydov q atlam idagi tu zlar 2-3 m a rta kam ayadi, dala begona o ‘t 
qoldiqlaridan tozalanadi, ish unumi ortadi, cheklami balandligi bo‘yicha 
nivelirovka qilishga zarurat qolmaydi. Chek yuzasining tekisligi uning 
o ‘rtacha belgisidan 5 sm oshmaganda tekis boiadi.

---