O 'z b e k I t o n r e s p u b L i k a s I o L i y
Download 39.54 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- bir bosqichli: 7 — aralashtirgich; 2 — nasos; 3 — reaktor; 4 — yig‘uvchi;
- reaktorlar; d — ikki bosqichli oqova suvni ikki oqimga ajratuvchili qurilma: 1 , 2 — reaktorlar.
- Xromni qaytarish qurilmasining chizmasi: a — davriy harakatli: 1— yig‘uvchi; 2 — reaktorlar;
- 2 C r 0 3 + 6 F e S 0 4 + 6 H 2SO , = 3F e2(SO„) + Cr2(S O ,)3 + 6H 20
- Chuqurga Qayta ishlashga Tozalangan suv 5.11-rasm. Oqova suvlarni og‘ir metallar ionlaridan tozalashning reagent usuli.
tavsiya etiladi. Busxem adan ko‘rinadiki, dastlabki ozon-havo aralashmasi bilan boshlang‘ich ozonlash o‘tkaziladi, uning tarkibida 2 mg /1 ozon bo‘ladi. Ik k in ch i reaktorda iflosliklarning to ‘liq oksidlanishi ro‘y beradi. 5.7-rasm, d da keltirilgan sxema bo‘yicha ham jarayon ikkita reaktorda olib boriladi. Birin ch i reaktorga oqova suvning Atmosferaga Oqova suv 4 - | To^langan ГП 1 — » - L * / t 2 ^ suv Ozon+havo Toza langan suv Atmosferaga Oqova suvning i 10—20%i Oqova suv Ozon+havo T r Tozalangan suv 5.7-rasm. Oqova suvlarni ozon bilan tozalash qurilmasining chizmasi: a — bir bosqichli: 7 — aralashtirgich; 2 — nasos; 3 — reaktor; 4 — yig‘uvchi; 5 — ozonator qurilmasi; 6 — chiqayotgan gazlarni tozalash bloki. b — taxminiy ozonlovchi ikki bosqichli: 1, 2 — reaktorlar; d — ikki bosqichli oqova suvni ikki oqimga ajratuvchili qurilma: 1 , 2 — reaktorlar. um um iy hajmining 80—90% i beriladi, qolgani ikkinchi reaktorga beriladi. Ozon-havo aralashmasi reaktordan navbatma-navbat o‘tadi. Ozon kuchli zaharlovchi (sinil kislotadan kuchli) modda bo'l- gani uchun oqova suvlami ozonlab tozalash qurilmalarida chiqarib yuborilayotgan gazni ozon qoldiqlaridan tozalash bosqichlari ham ko‘zda tutiladi. Shu sababli gazlarni atmosfera havosiga chiqarishdan oldin ulam i ozonning xavfsiz konsentratsiyasigacha suyultiriladi. Qoldiq ozonni parchalash uchun a d s o r b s iy a , k a t a l iz yoki p ir o liz usullari qo'llaniladi. Adsorbsiya jarayonida gazlar diametri 1— 6 mm bo'lgan dona cha ko'rinishidagi faol k o 'm irli kolonkalar orqali o'tkaziladi. К о 'm im ing organik m oddalarni oson yutib olishi jarayonning kamchiligi hisoblanadi. Natijada ko'm ir organik moddalarning ozon bilan oksidlanishiga qarab sekin oksidlanadi. 1 kg ozon uchun 450 g faol ko'm ir sarflanadi. K atalizli destruksiya 60— 120°C da (platina to 'rla ri) ozon katalizator ishtirokida kislorod va kislorod atomigacha parchalanadi. Qayta ishlanayotgan havodagi ozonning sezilarli konsentratsiyasida bu usul samaralidir. Katalizator bilan ta’sirlashish davom iyligi 1 sek ni tashkil etadi. Gazning namligi reaksiya samaradorligiga salbiy ta’sir ko'rsatadi. Piro iiz gaziardagi ozon konsentratsiyasi ko'p bo'im aganda ishlatiladi. Jarayon 340— 350°C da, 3 sek davomida boradi. Bunda energiyani rekuperatsiya qilish bilan olib boriladigan termo- destruktor «Treifigar» lar qo'llaniladi. 20°C da qoldiq ozon issiqlik almashtirgichga tushiriladi va issiq gaz yordamida 285°C gacha qizdiriladi. Shundan so'ng u 350°C li qizidrish kamerasiga beriladi. Bu temperaturada ozon parchalanadi va toza gaz issiqlik almashi- nuvchiga tushib, issiqlikni boshlang'ich gazga beradi. Apparatning quwati gaz bo'yicha 1350 m3/soat yoki 1 soatda 27 kg ozonga to'g'ri keladi. Q oldiq ozonni chiqitga chiqarish uchun turboventilatordan foydalaniladi. Oqova suvlarni tozalash jarayoni ultratovush, ultrabinafsha nurlar va ozonni birgalikda qo'llaganda birm uncha qisqaradi. Ultrabinafsha nurlanish oksidlanish jarayonini 10 2 — 10 4 marta tezlashtiradi. Oksidlanish jarayonini 2 bosqichga bo‘lish mumkin: 1) m olekulalarni UB-nurlanish ta’sirida fotokim yoviy qo‘zg‘otish; 2 ) ozon bilan oksidlash. Birinchi bosqichda ozonga nisbatan yuqori faol erkin radikallar va quyi m olekular massali birikm alar hosil bo‘ladi. U la r yorug‘lik ta’sirida oksidlanadi. Ozon anorganik moddalarni ham xuddi oqova suv tarkibidagi organik m oddalar singari oksidlaydi. M e tall birikm alari ozon bilan yuqori valentlikkacha oksidlanadi. T em ir va marganes birikm alarining oksidlanish reaksiyalari quyidagicha boradi: 2 F e S 0 4 + H 2 S 0 4 + 0 3 = F e 2 ( S 0 4) 3 + 3H 20 + 0 2 M n S 0 4 + 0 3 + 2 H 20 = H 2 M n 0 3 + 0 2 + H 2 S 0 4 2 H 2 M n 0 3 + 3 0 2 = 2 H M n 0 4 + 3 0 2 + H 20 Vodorod sulfidning oksidlanishi: H 2 S + 0 3 = H 20 + S 0 2; 3 H 2S + 4 0 3 = 3H 2 S 0 4 Tiosianat-ion ozon bilan quyidagi sxema bo‘yicha reaksiyaga kirishadi: N C S - + 2 0 3+ 2 0 H ~ -> C N - + S 0 32“ + 2 0 2 + 2 H 20 C N - + S O 2- + 2 0 , -> C N O - + S O / - + 2 0 , 3 3 4 2 Am m iak ozon bilan ishqoriy muhitda nitrat kislota va suvgacha oksidlanadi: N H 3 + 4 0 3 -> 4 N 0 3- + 4 0 2 + H 20 + H + p H muhitning 7 dan 9 gacha ko'tarilishi reaksiya tezligini 10- 20 m arta oshiradi. Shu sababli, iq tiso d iy nuqtayi nazardan am m iakni oksidlash uchun ishqoriy suv hosil bo‘lsagina qo'llash sam aralidir. 5 . 3 . Q a y t a r i s h Oqova suvlarni qaytarish usulida tozalash unda oson qay- tariluvch i m oddalar bo‘lganida q o'llanilad i. B u usuldan oqova suvdagi simob, xrom va m ishyak birikm alarini yo ‘qotishda foy dalaniladi. Tozalash jarayonida simob birikm alari simob metaligacha qaytariladi. U n i suvdan tindirish, filtrlash yoki flotatsiya usullari yordamida ajratib olinadi. Simobning organik birikmalari eritmadagi boshqa birikm alarni a w a l oksidlaydi, so'ngra simob metaligacha qaytaradi. Simob va uning birikmalarining qaytarilishi uchun tem ir sulfid, natriy borgidrid, natriy gidrosulfid, gidrazin, tem ir kukuni, vodorod sulfid qo'llaniladi. Oqova suv tarkibida mishyakning kislorodli birikm alari, shu ningdek, anion ko'rinishidagi tiosollar AsS2", A sS33_ bo'ladi. Oqova suv tarkibidan m ishyak io n larin i yo'qotish uchun u n i q iyin eruvchan birikm alar ko'rinishida cho'ktirish kerak. Oqova suvlardan olti valentli xrom li m oddalarni tozalash uchun uni uch valentligacha qaytarib, ishqoriy muhitda gidroksid ko'rinishida cho'ktiriladi. Qaytaruvchilar sifatida faollangan ko'm ir, tem ir sulfat, natriy biosulfat, vodorod, oitingugurt qo'sh oksidi, organik modda chiqindilari va boshqalar ishlatiladi. Am aliyotda natriy gidrosulfit (biosulfit) eritmasidan foydalaniladi: 4 H 2 C r0 4 + 6 N a H S 0 3 + 3H 2 S 0 4 -> 2Cr 2 (S 0 4 ) 3 + 3Na 2 S 0 4 + 10H20 Reaksiya pH= 3—4 va ko'p miqdordagi sulfat kislota ishtirokida tez boradi. U c h valen tli xromni cho'ktirish uchun ishqoriy reaeentlar C a C O H l. N a O H ishlatiladi. Cho'ktirish uchun n H W N / A ning optimal ko'rsatkichi 8— 9,5 dir. C r3++ 3 0 H " = C r(O H )3 Tozalash davriy va uzluksiz qurilmalarda olib boriladi. D avriy qurilm alarda (5.10-rasm, a ) oqova suvlar yig'gichdan nasos yordam ida reaktorga beriladi.' Oqova suvdagi pH>3 bo'lgan da reaktorga eritm a pH i 2,5— 3 bo'lguncha sulfat kislota, so'ngra natriy bisulfit qo'shiladi va 30 daqiqa aralashtiriladi. Keyin eritmaga ishqor hamda poliakrilam id qo'shib, cho'kmaga tushiriladi va reaktordan chiqarib yuboriladi. Uzluksiz ishlovchi qurilm alarda (5.10-rasm, b) oqova suv a w a l o'rtalashtirgichga, so'ngra aralashtirgich va neytralizatorga tushadi. O 'rtalashtirgichda suv 10— 20 daqiqa bo'ladi. Bisulfit eritmasini aralashtirgichga pH=2,5— 3 ga yetguncha qo'shiladi. Aralashtirgichga kalsiy gidroksid (ohakli suv) yoki p H = 8 —9 bo'lishi 5.10-rasm. Xromni qaytarish qurilmasining chizmasi: a — davriy harakatli: 1— yig‘uvchi; 2 — reaktorlar; 3— o ‘lchagich reaktorlar uchun sig‘imlar; 4-6 — reagentlar uchun sig'imlar; b —uzluksiz harakatli: 1— me’yorlashtirgich; 2—aralashtirgich; 3— neytrallash va tindirish uchun idish. uchun N a O H qo'shiladi. Zararsizlantirish jarayoni 30 m in davom etadi. Neytralizatorda hosil bo'lgan cho'km a asta-sekin zichlashadi va zararsiz holdagi cho'kindiga aylanadi. C ho'km a tushishini tezlashtirish maqsadida eritmaga poliakrilam id qo'shiladi. Bunda qaytaruvchi sifatida tem ir sulfat F e S 0 4 ishlatilganda yaxshi natijalar beradi. Jarayonni' kislotali va ishqoriy muhitda olib borish mumkin. 2 C r 0 3 + 6 F e S 0 4 + 6 H 2SO , = 3F e2(SO„) + Cr2(S O ,)3 + 6H 20 Tem ir sulfat sarfi pH muhitiga va xrom konsentratsiyasiga bog'liq. Ja ra yo n harorat 20°C, p H ~ 7 va F e S 0 4 ning sarfi stexiometrik ko'rsatkichdan 1,3 marta ko‘p bo'lganda boradi. Oitingugurt dioksidi bilan qaytarish quyidagicha boradi: S 0 2 + H 20 -> H 2 S 0 3, 2 C r0 3 + 3 H 2 S 0 3 -> C r 2 (S 0 4)3 + 3H 20 C r (V I) ning to 'liq qaytarilishi uchun ketadigan vaqt xromning suvdagi miqdoriga bog'liq. Soda (N a 2 C 0 3) ishtirokida oqova suv tarkibidagi xrom undan to 'liq ajraladi. 6Na 2 C r0 4 + S 0 2 + N a 2 C 0 3 + nH20 = Cr 2 0 3 nH20 + 3Na 2 S 0 4 + C 0 2 Q aytarilish jarayoni 90°C da olib boriladi. Filtrlash orqali cho'km a ajratib olingach, oqova suv tarkibida faqat natriy sulfat qoladi. Cho'km adan xrom oksidini ajratib olish uchun yuqori temperaturada qizdiriladi. Q aytaruvchilar sifatida rux gidrosulfat yoki uning ohak bilan aralashmasi, shuningdek, fosforli b irik malar, tabiiy gaz, ammiak, vodorod ishlatiladi. C r (V l) ni erim ay digan birikm alar ko'rinishida bariy asetat ishtirokida ham olish mumkin. B u holatda xrom bariy xromat ko'rinishida cho'kadi. B u usulning afzalligi oqova suvlarni b ir vaqtning o'zida S 0 42- ionlaridan ham tozalash mumkin bo'ladi. 5 . 4 . O q o v a s u v l a m i o g ‘ i r m e t a l l i o n l a r i d a n t o z a l a s h Sanoatning ko'pgina tarmoqlarida simob, xrom, kadmiy, rux, qo'rg'oshin, mis, nikel, mishyakning turli birikm alari va boshqa moddalar qayta ishlanadi yoki qo'llanadi. Buning natijasida oqova suvlar ularning qoldiqlari bilan ifloslanadi. Oqova suv tarkibidan bu moddalarni ajratib olishda tozalash ning reagent usuli ko'proq ishlatiladi. Bu usulning m ohiyati turli reagentlar qo'shib, oqova suv tarkibidagi eriydigan m oddalarni erimaydigan holatga o'tkazib, ularni cho'km a ko'rinishida suv tarkibidan ajratishdir. Reagent tozalash usulining kam chiligi cho'km alar bilan birga qimmatbaho m oddalar ham yo'qotiladi. Oqova suv tarkibidagi og'ir m etall ionlarini ajratib olishda reagentlar sifatida kalsiy gidroksid C a (O H ) 2 natriy gidroksid N a O H , natriy karbonat N a 2 C 0 3, natriy sulfid N a 2 S, turli chiqindilar, masalan, tarkibida (% ) C a O — 51,3; M g O — 9,2; S i0 2 — 27,4; C r20 3—4,13; A1 2 0 3 — 7,2; F e O — 0,73 bo'lgan ferroxrom shlaki qo'llaniladi. Bu reagentlar ichida kalsiy gidroksiddan ko'proq foydalaniladi. M etallarn i cho'ktirish gidroksid ko'rinishida olib boriladi. Bunda jarayon p H i har xil bo'lishi mumkin. T urli m etallar gidroksidlarining cho'km aga tusha boshlashi va to 'liq cho'kishga mos keluvchi pH qiym ati m etallarning xossasi, eritmadagi konsentratsiyasi, temperatura va eritmadagi iflosliklar miqdoriga bog'liq. M asalan, ikki yoki b ir necha metall ionlarining pH=const bo'lganida birgalikda cho'ktirilishi ularni alohida cho'kti- rilganidan ko'ra yaxshi natija beradi. Bunda aralash kristallar hosil bo'ladi va qattiq faza yuzasida metall ionlarining adsorbsiyasi vujudga kelib, ba’zi m etall ionlarini to 'liq tozalash im koni tug'iladi. O q o v a s u v la r n i s im o b b ir ik m a la r id a n t o z a la s h . Sim ob va uning birikm alari bilan ifloslangan oqova suv xlor va o 'yu vch i natriy ishlab chiqarish sanoatida, simob elektrodlari qo'llaniladigan elektroliz jarayonlarida, simob ishlab chiqaruvchi zavodlarda, ba’zi galvanik elem entlar ishlab chiqarishda, bo'yovchi moddalar tayyorlashda, sim obni katalizatorlar sifatida q o'llovch i sanoatd? hosil bo'ladi. Sanoat oqova suvlarida simob metal i, uning anorganik va organik birikm alari bo'lishi mumkin. Sim obning anorganik birikm alariga: oksidi — H gO , xloridi (sulem a) — H g C l2; sufati — H g S 0 4; sulfidi (kinovar) — H g S, nitrati — H g (N 0 3) 2; tiosianati — H g (N C S )2; sianati — H g (O C N )2; sian idi — H g (C N ) 2 kirad i. A n o rg an ik birikm alarda simob H g2+ ioni zaharli, shu sababli yaxshi eriydigan va oson dissotsilanadigan tuzlari inson salom atligi uchun xavfli hisoblanadi. Sim obning organik birikm alari zaharli xim ikatlar sifatida m etallorganik birikm alarni sintez qilishda, plastik m ateriallarni, qog'ozli massa, to'qim achilik m ahsulotlari, kazein yelim larini m og'or zam burug'laridan him oyalashda ish latilad i. O rganik birikm alari juda zaharli. Anorganik birikm alardan farq qilib, ularning sim ob ionlariga reaksiya berm aydi. Sim obning suv havzalaridagi C h M M s i 0,005 mg/1 dir. Sim ob m etali oqova suv tarkibidan cho'ktirish yoki filtrlash hisobiga tozalanadi. Filtratdan o'tgan yoki cho'kib ulgurmagan zarrachalar xlor yoki N a O C l bilan H g C l 2 gacha oksidlanadi. So'ngra ularni ajratib olish va erkin xlor qoldiqlariga bog'lash maqsadida qaytaruvchilar (N a H S 0 4 yoki N a 2 S 0 3) qo'shiladi. Hosil bo'lgan simob sulfidni tem ir xlorid bilan koagullanadi va natriy sulfid yordam ida cho'ktirib olinadi. Oqova suv tarkibidan simobni ajratish uchun qaytarish usuli- dan foydalaniladi. Bunda qaytaruvchilar sifatida temir sulfid, natriy gidrosulfid, gidrazin, tem ir kukuni ishlatiladi. Suvda erigan simob birikm alarini qiyin eruvchan simob sulfidlariga aylantirib ch o 'k ti rish keng tarqalgan usullardandir. Buning uchun oqova suvga aw al natriy sulfid qo'shiladi, so'ngra natriy, kaliy, kalsiy va magniy xlorid bilan ishlov beriladi yoki 0 ,1 g /1 miqdorda magniy sulfit qo'shiladi. B u sharoitda simob sulfidi granula holatida cho'km aga tushiriladi va vakuum -filtr yoki filtr presslar yordam ida ajratiladi. Suvdagi H gS ning eruvchanlik ko'paytm asi 1,6 10 -52 bo'lib, eritmadagi qoldiq konsentratsiyaga mos keladi, u esa 2,5 ■ 10 -21 mg/1 ga teng. Oqova suvdagi simobni cho'ktirish usulidan tashqari sorbsion usulda ham tozalanadi. M asalan, oqova suv tarkibida Zn, Cu, N i, Co, Hg, Cd m etallari bo'lsa, bunday suvga C a (O H )2 yoki N a O H qo'shilganda bu metallarning ionlari qiyin eruvchan birikm alar hosil qiladi. Z n , Cu, Hg kabi og'ir m etallar ionlari oqova suvua cho'km a nosii qiladi. H osil bo'lgan cho'km a ajratib olinadi. N i esa eritmadan qiyin eruvchi birikm a holatida ajraladi. O g'ir m etallar ionlarining gidroksid va sulfidlari bar-qaror kolloid sistemalar hosil qiladi. Cho'kish jarayonini tezlatish uchun oqova suvga koagulant yoki flokulant qo'shiladi. O q o v a s u v n i r u x , m is , n ik e l, q o 'r g 'o s h i n , k a d m iy , k o b a lt b i r i k m a la r id a n t o z a la s h . Ushbu metallarning tuzlari tog'-boyitish fabrikalari, gidrom etallurgiya, mashinasozlik, m etallarni qayta ishlash, kimyo-farmatsevtika, lok-bo‘yoq, to'qim achilik va boshqa korxonalar oqova suvlarida bo'ladi. K islotali suvlarni kalsiy oksidi va natriy gidroksidi bilan qayta ishlashda oqova suvlardagi og'ir metall ionlari qiyin eriydigan birikmalar holatiga o'tadi. Eritmadagi tuz tarkibi pH muhitga bog'liq. pH=7 da Z n S 0 4 3 Z n (O H )2 tarkibli rux gidroksid-sulfati ch o ‘kadi, p H ni 8,8 ga yetkazilganda cho‘kmaning tarkibi Z n S 0 4 5 Z n (O H )2 formulaga mos keladi. Oqova suvlarni mis ionlaridan tozalash uni gidroksid yoki gidroksid-karbonat ko'rinishida cho'ktirish bilan bog'liq: Cu2+ + 20H- -> C u(O H )2, 2Cu2+ + 20H “ + C 0 32- -> (C u 0 H ) 2 C 0 3l M is gidroksidlarining cho'kishi pH=5,3 da ro 'y beradi. Oqova suvlardagi mis ionlarini kaliy ferrosianid yordam ida ham cho'ktirish mumkin. Oqova suvlar tarkibidagi mis va kadm iyni yo'qotish uchun o itin g u g u rt d io k sid i, s u lfitla r yo k i kukunsim on m e ta lla r, masalan, rux yoki tem ir bilan qaytarish jarayoni ishlab chiqilgan. Bunda metall sulfltlari sulfidlargacha qaytariladi. B u jarayon pH=2 da va oqova suv harorati 50°C bo'lganda olib borilsa, oqova suvning tozalanish darajasi yuqori bo'ladi. Oqova suvdagi nikelni tozalash uchun uni eritm adan qiyin eriydigan birikm a holiga o'tkaziladi va filtrlab ajratib olinadi: N i2+ + 2 0 H - -> N i(O H ) 2 l , 2 N i2+ + 2 0 H - + C 0 32- -> ( N i0 H ) 2 C 0 3i N i2+ + C 0 32- -> N iC 0 3; N ikel gidroksid pH= 6,7 bo'lganda cho'ka boshlaydi. E ritm a tarkibidagi q o'rg'osh in kationlari qiyin eriydigan birikm alar holida cho'km aga tushadi: Pb 2+ + 2 0 H - -> Pb (O H ) 2 l , 2Pb2+ + 2 0 H - + C 0 32- -> (P b 0 H ) 2 C 0 3i Pb 2+ + c o 32- -> P b C 0 3l Q o'rg'oshin gidroksid cho'km asi pH= 6,0 da hosil bo'ladi. pH> 7 bo'lganda oqova suvdagi nikel io n larin in g tozalanish sam aradorligi keskin oshadi, chunki bunda gidroksid-ionlar va karbonat-ionlari paydo b o'lishi bilan birga qo'rg'oshin gidrokso- karbonat ham hosil bo'ladi. pH=9,5 da oqova suvni tozalash sam aradorligi eng yuqori bo'ladi. T e m i r t u z la r id a n t o z a la s h . Tabiiy suv tarkibida tem ir 0,01 dan 26 mg/1 gacha bo‘ladi. Suv havzalarida tem irning C h M M si 0,5 mg/1 dir. Oqova suvni temirdan tozalash uchun aeratsiya, rea gent, elektrdializ, adsorbsiya va teskari osmos usullari qo'llaniladi. Aeratsiya usulida 2 valentli tem ir tuzi 3 valentlikka oksidlanadi. Aeratsiya ventilatsion sovitgichda olib boriladi. Shundan so‘ng cho'km ani ajratib olish uchun filtrlash, cho'ktirish usuli q o 'lla niladi. Tem ir gidroksidi F e (O H )3 cho'kishi jarayonida amfoter cho'km a a — F e 2 0 3 hosil qiladi. Chuqurga Qayta ishlashga Tozalangan suv 5.11-rasm. Oqova suvlarni og‘ir metallar ionlaridan tozalashning reagent usuli. Oqova suvni xlor, ozon yordam ida ham tem irdan tozalash mum kin. Oqova suvlarni og'ir metall ionlaridan reagent usulida tozalash 5.11-rasm da k e ltirilg a n . U sh b u u su ln in g k a m ch ilig i k o 'p miqdordagi qiyin suvsizlanadigan shlakning hosil b o'lish id ir. Bundan tashqari, tozalangan suvda ko'p miqdorda kalsiy tuzlari bo'ladi. Shuning uchun uni aylanm a suv ta’m inotida ishlatish qiyin. Shu sababli ham tindirishdan so'ng suvga ketma-ket kalsiy xlorid va soda qo'shiladi. Bunda metall karbonatlari kalsiy karbonati bilan birga cho'kishi yuz beradi. Hosil bo'lgan kristall cho'km alar oz m iqdorni tashkil qiladi va oson suvsizlanadi. Shunday qilib bir vaqtning o'zida suvning yum shatilishi ham amalga oshadi, bu esa suvni aylanm a suv ta’m inotida ishlatish im konini beradi. 1. Oqova suvlarni tozalashda neytrallash jarayonining afzalliklari va kam chiliklari nimalardan iborat? 2. Kislotali suvlarni neytrallash uchun qanday reagentlar ish latiladi? 3. Oqova suvlarni kimyoviy oksidlashda qanday reagentlar qo'lla niladi? 4. Ozonlash jarayonida qanday qurilmalardan foydalaniladj? 5. Oqova suvlardagi og'ir metall ionlarini reagent usulda toza- lashning kam chiliklarini aytib bering. 6 . Oqova suv simob birikmalaridan qaysi usullar yordamida tozalanadi? S a v o l va to p s h ir iq la r O Q O V A S U V L A R N I T O Z A L A S H N I N G B I O K I M Y O V I Y U S U L L A R I 6 . 1 . B i o k i m y o v i y t o z a l a s h u s u l i n i n g m o h i y a t i v a f a o l l o y q a t a r k i b i Biokim yoviy tozalash usullari maishiy-xo‘jalik va sanoat oqova suvlarini erigan organik va anorganik moddalar (vodorod sulfid, sulfidlar, ammiak, nitritlar) dan tozalashda qo'llaniladi. Toza lash jarayoni mikroorganizmlarning ushbu moddalarni o‘z hayoti faoliyatida ozuqa sifatida foydalanishiga asoslangan, chunki or ganik moddalar mikroorganizmlar uchun uglerod manbayi hisob lanadi. M ikroorganizm lar organik moddalar bilan ta’sirlashib, ularni qisman parchalaydi, suv, uglerod dioksidi, nitrit, sulfat ionlari va boshqa moddalarga aylantiradi. Organik moddalarning qolgan qismi biomassa hosil qilishga sarflanadi. Organik moddalarning par- chalanishi b io k im y o v iy o k s id la n is h deb ataladi. B io k im y o v iy к о ‘rsa tk ic h la r. Biokim yoviy tozalashga berila- yotgan oqova suvlar K B B E va K B K E kattaliklari bilan tavsiflanadi. K B B E — kislorodga bo'lgan biokim yoviy ehtiyoj, ya ’ni m a’lum vaqt (2, 5, 8 , 10, 20 sutka) davom ida organik m oddalarni biokimyoviy oksidlanishi uchun sarflangan kislorod miqdori. M asa lan, K B B E 5 — 5 sutka davomida kislorodga bo'lgan kim yoviy ehti yoj, K B B E io.li4 — nitrolash jarayon i boshlangunga qadar kis lorodga bo'lgan to 'liq biokim yoviy ehtiyoj. K B K E — kislorodga bo'lgan kim yoviy ehtiyoj, ya’ni suv tarkibidagi barcha qayta- ruvchilarning oksidlanishi uchun zarur bo'lgan oksidlovchining miqdoriga ekvivalent bo'lgan kislorod miqdori. Ushbu ko‘rsatkichlar 1 mg modda uchun 0 2 ning mg m iqdorlarida ifodalanadi. M ikroorganizm larning faolligi deganda oqova suv tarkibidagi organik moddalarni parchalash bilan bog'liq bo'lgan biokim yoviy faoliyat tushuniladi. B io k im yo viy oksidlanish K B B E ui,liq/ K B K E bog‘liqligidagi biokim yoviy ko‘rsatkich bo‘yicha ham tavsiflanishi mumkin. U ning miqdori turli gruppadagi oqova suvlar uchun ma’lum oraliqda o‘zgarib turadi: sanoat oqova suvlari quyi 0,05...0,3, m aishiy oqova suvlar esa 0,5 dan yuqori biokim yoviy ko‘rsatkichga ega. Iflo slik lar konsentratsiyasi va zaharliligi b o'yich a sanoat oqova suvlari- ning biokim yoviy ko‘rsatkichi to ‘rt gruppaga bo‘linadi. I gruppa oqova suvlarining biokim yoviy ko‘rsatkichi 0,2 dan yuqori. B u gruppaga oziq-ovqat sanoati oqova suvlari kiradi. B u gruppa oqova suvlarining organik ifloslantiruvchilari m ikroblar uchun zaharsizdir. I I gruppa oqova suvlari 0,10— 0,02 oralig‘idagi biokim yoviy ko‘rsatkichga ega. Bu gruppaga kokslash, koks-kimyo, soda kor xonalari oqova suvlari kiradi. Ushbu gruppa oqova suvlari mexanik tozalashdan so‘ng biokim yoviy tozalashga beriladi. I I I gruppa oqova suvlarining biokim yoviy ko‘rsatkichi 0,01— 0,001. Gruppaga sulfidlash, xlorlash, yog‘ va sirt faol moddalar, sulfat kislota ishlab chiqarish, qora m etallurgiya, og‘ir mashina- sozlik korxonalari oqova suvlari kiradi. U la r mexanik va fizik-kim y oviy tozalashdan so‘ng biokim yoviy tozalashga beriladi. IV gruppa oqova suvlari 0,001 dan k ich ik b io k im yo viy ko‘rsatkichga ega. Bu gruppa oqova suvlari asosan muallaq zarracha lar bilan ifloslanadi. Ularga ko 'm ir va rudalarni boyitish fabrika- lari oqova suvlari kiradi. Bunday suvni tozalash uchun mexanik usuldan foydalaniladi. I va I I gruppa oqova suvlarini tozalab, suv ta’m inotining a y lanm a tizim ida qayta ishlatish mum kin. I l l gruppa oqova suvlari davriy hosil boMadi va undagi iflosliklarning konsentratsiyasi o'zgarib turadi. U suvda eruvchan m oddalar bilan ifloslanadi. B u gruppa suvlarini suv ta’m inotining aylanm a harakatida qayta ish- latib boMmaydi. K B B E / K B K E 100% = 50% nisbatda m oddalar biokim yo v iy oksidlanishga beriladi. Bunday holatda oqova suv tarkibida za harli moddalar va og‘ir metall tuzlarining aralashmalari bo‘lmasligi lozim. Bio k im yo viy ko‘rsatkich oqova suvlarni tozalash uchun sanoat inshootlarini hisoblash va ekspulatatsiya qilish uchun zarur. 151 Oqova suvlarni biokim yoviy tozalashning a e ro b v a a n a e r o b u su lla ri m a’lum. Aerob usul hayot faoliyati uchun doim iy kis lorod oqimi va 20—40°C harorat zurur bo'lgan aerob gruppa mikroorganizm larini qo'llashga asoslangan. Oqova suvlarni aerob tozalashda mikroorganizmlar faol loyqa yoki bioplyonkada yetish- tiriladi. Anaerob tozalash usullari kislorod ishtirokisiz borib, asosan cho‘km alam i zararsizlantirishda qo'llaniladi. F a o l lo y q a tirik organizmlar va qattiq substratdan tashkil top- gan. T irik organizmlar bakteriyalar to'plam i va yakka bakteriya- lar, sodda chuvalchanglar, m og'or zamburug‘lari, achitqi, akti- nom isetlar va ayrim hollarda qisqichbaqa hamda hasharotlar lichinkalari, shuningdek, suv o‘tlari va boshqalar yig'indisidan iborat. Fao l loyqada hayot kechiruvchi barcha tirik organizmlar- ning majmuasi b io s e n o z deb ataladi. Bunday biosenoz mikro- roorganizmlar va sodda hayvonlarning 12 turidan iborat bo'ladi. Faol loyqadagi yig'ilgan bakteriyalar shilliq qatlam (kapsula- lar) bilan o'ralgan. Bunday yig'ilm alar zo o g le y a deb ataladi. U la r loyqaning strukturasini yaxshilanishiga, cho'kishi va zichlashishiga yordam beradi. Sh illiq moddalar tarkibida ipsimon bakteriya- larni yo'q qiluvchi antibiotiklari mavjud bo'ladi. Sh illiq qatlam- dan ajralgan bakteriyalar iflosliklam i juda sekin oksidlaydi. Faol loyqa — pH= 4—9 muhitda m anfly zaryadli bo'lgan am- foter kolloid sistemadir. Oqova suvlarning sezilarli darajadagi farq- lansniga qaramay, faol loyqaning elem entar kim yoviy tarkibi bir- biriga yaqin. M asalan, koks-kimyo zavodi oqova suvlarini toza lash tizimlaridagi faol loyqaning kim yoviy tarkibi C 97 H 199 0 53 N 28 S 2; azotli o 'g 'itla r ishlab chiqarish oqova suvlarini tozalash tizimla- rida C 90H 167°52N 24 S s va shahar oqova suvlarini tozalash tizim la- rida esa C ^ H ^ O ^ S , . Faol loyqaning quruq moddasi 70— 90% organik va 30— 10% anorganik moddalardan iborat. Faol loyqada m ikroorganizm lar ning turli gruppalari joylashadi. Bunday gruppalaming vujudga kelishi oqova suv tarkibi, ulardagi kislorodning miqdori, tem- peratura, m uhit reaksiyasi, tuz m iqdori, oksidlanish-qaytari- lish potensiali va boshqa om illarga bog'liq. Ekologik gruppalar bo'yicha m ikroorganizm lar aerob va anaeroblarga, term ofil va mezofillarga, galofil va galofoblarga ajratiladi. Sanoat oqova suv larini tozalashda aerob mikroblardan keng foydalaniladi. Fao l loyqaning sifati uning cho‘kish tezligi va oqova suvlarni tozalash darajasi bilan aniqlanadi. Y irik loyqalar m aydalariga nis batan tez cho‘kadi. Loyqaning holati loyqa indeksi bilan tavsifla- nadi. U faol loyqa cho'kkan qismi hajm ini 30 daqiqa davom ida indirishdan so‘ng qurigan cho‘km a massasiga (gram m larda) bog'liqligini ko‘rsatadi. 6 . 2 . O q o v a s u v n i t a b i i y s h a r o i t d a t o z a l a s h Bio kim yoviy tozalashning aerob jarayoni tabiiy sharoitda va sun’iy inshootlarda o‘tkaziladi. Oqova suvni tabiiy sharoitda toza lash ishlari obodonlashtirish va filtrlash m aydonlarida hamda b i ologik havzalarda olib boriladi. Sun’iy inshootlarga aerotenk va turli tuzilishdagi biofiltrlar kiradi. Inshoot turi korxonaning joylash- gan m aydonini, sharoitini, suv ta’m inoti m anbalarini, sanoat va m aishiy oqova suvlar hajm ini, iflosliklar konsentratsiyasi va tarki- bini hisobga olgan holda tanlanadi. Oqova suvni sun’iy inshootlarda tozalash jarayoni tabiiy sharoitlarga nisbatan juda katta tezlikda boradi. Obodonlashtirish maydoni. B u b ir vaqtda oqova suvni toza lash va agrosanoat maqsadlari uchun foydalaniladigan maxsus tayyorlangan yer uchastkasidir. Bu n d ay sharoitda oqova suvlarni tozalash quyosh va havo harakati, o'sim liklarning hayot faoliyati ta ’sirida boradi. Obodonlashtirish m aydonlarida bakteriya, akti- nom isetalar, achitqilar, suv o‘tlari, sodda va umurtqasiz hay vonlar bo‘ladi. Oqova suv tarkibida asosan bakteriyalar uchraydi. Tuproqning faol qatlamidagi aralashgan biosenozlarida sim biotik va raqobat tartibdagi mikroorganizmlarning o‘zaro murakkab ta’siri vujudga keladi. Mikroorganizm larning miqdori yil fasllariga bog‘liq. U la r qishda yozdagiga qaraganda kam roq bo‘ladi. A gar yer maydoniga qishloq xo‘ja lik ekinlari ekilmasa va ular oqova suvni biologik tozalash uchun m o'ljallangan b o‘lsa, bun day m aydonlar f iltr la s h m a y d o n la r i deyiladi. Obodonlashtirish m aydonidagi yerlarning oqova suvi biologik tozalangandan so‘ng o‘g‘itlari boshoqli o‘sim liklar, turli xil sabzavotlar, shuningdek, daraxtlar ko'kartirish maqsadlarida ishlatiladi. Obodonlashtirish m aydonlari aerotenklarga nisbatan quyidagi afzalliklarga ega: 1 ) moddiy va ish kuchi sarfi kamayadi; 2 ) oqova suvni obodon lashtirish m aydonlaridan tashqariga tashlanm aydi; 3) qishloq xo‘jaligi o‘simliklaridan yuqori va barqaror hosil olish ta’minlanadi; 4) qishloq xo‘jaligi uchun kamhosil yerlar jalb qilinadi. Tozalashning biologik jarayonida oqova suv tuproqning filtr lovchi qatlamidan o'tadi va u yerda muallaq hamda kolloid zarra chalar ushlab qolinadi, tuproq g‘ovaklarida mikrobli plyonkalar hosil bo'ladi. Hosil bo‘lgan plyonka kolloid zarracha va oqova suv larda erigan moddalarni adsorbsiyalaydi. Havodan g‘ovaklarga kir- gan kislorod organik moddalarni mineral birikmalarga aylantirib, oksidlaydi. Tuproqning chuqur qatlamlariga kislorodning kirishi qiyin. Shuning uchun tuproqning yuqori qatlamida (0,2—0,4 m ) oksidlanish yaxshi boradi. Tuproq qatlam larida kislorod yetish- maganda tuproq qatlamlarida anaerob jarayon ustunlik qiladi. Shu sababli ham obodonlashtirish m aydonlarini qum, qora tuproqli yerlarda barpo qilish kerak. Oqova suvni bir vaqtning o ‘zida ham sug‘orish, ham o ‘g‘it sifatida ishlatib tozalash 3 variantda olib borilishi mumkin: 1) me- xanik tozalashdan so ng oqova suviai suv io piovcrii navz.aiaiga, so‘ng kanal bo‘ylab bug‘latuvchi havzalarga va obodonlashtirish maydoniga tushadi; 2 ) fizik-kim yoviy tozalashdan so‘ng oqova suv biologik havzaga, so'ngra obodonlashtirish maydoniga yoki aw al filtrlash maydoni, keyin esa obodonlashtirish maydoniga tushadi; 3) mexanik, fizik-kimyoviy, biokim yoviy tozalashdan so'ng oqova suv obodonlashtirish maydoniga yo'naltiriladi, sug'orilm aydigan davrda oqova suv suv havzalariga tashlanadi ( 6 . 1 - rasm). Download 39.54 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling