O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

Xorazm iy tomonidan :
- hisoblash matematikasi yaratildi;
- tenglam alar haqidagi tushunchalar alohida fan darajasiga ко‘tariIdi;
- algebra fani kashf etildi;
- yangi geometrik kashfiyotlar yaratildi;
- geom etrik kashfiyotlar bilan algebraik munosabatlar orasidagi bogManish kashf 
etildi;
- hozirgi zamon matem atik mantiq va kibernetika fanlarining muhim qismi boMgan 
algoritm lar nazariyasida asosiy rol o'ynaydigan tushunchalardan biri - algoritm 
tushunchasi yaratildi.
Muhammad al-Xorazmiy o'zining falakiyotga doir ishlarida hindlarning 
falakiyot jadvallarini taxlil etib, “Xorazmiy ziji” nomi bilan mashhur astronomik 
jadvallar tuzdi. Xorazmiyning tarix va musiqaga oid, quyosh soatlari to’g'risida 
ham asarlari bo‘lib, “Tarix kitobi” (“K itob at-tarix") xalifalik tarixiga oid va 
xalifalikning birinchi tarixchilaridan sanaladi. Shuni ta'kidlash joizki, alloma 
o‘zigacha bo‘lgan ilmiy bilimlarning asosiy g'oyalari, prinsip va metodlarini 
sintezlashtirdi. U ilmiy bilimlarni o ‘rganuvchilarning mustaqil bilim olishlariga
2 23

---

e'tiborni qaratdi, bunda talabaning kasbiy kuzatishlariga ham da olgan bilim laridan 
foydalanishga katta e'tibor berdi. Olim ilm izlovchilarning ilmiy manbalarni 
to ‘plash, ularni ifodalash va kuzatganlarni tushintira olish m alaka va ko'nikm alarini 
hosil qilishga katta baho berdi. M asalan, "Al-kitob al-m uxtasar fi hisob al-jabr va-1 
m uqobala" asarida olim larni 
guruhlarga bo‘lib shunday yozadi: “ Ulardan biri 
o ‘zidan avvalgilar qilgan ishlarni am alga oshirishda boshqalardan o ‘zib ketadi va 
uni o ‘zidan keyin qoluvchilarga meros qilib qodiradi” . Al-Xorazm iy insonning 
bilish qobiliyatlarini o ‘rganuvchi fanlarni tasniflaganda: "‘Tarix-xotiraga, she'riyat 
tasaw urga, fa lsa fa xitlosaga, mantiq esa pedagogik ilmlarga tegishlidir ” degan 
mantiqiy-ilm iy xulosaga keladi. Bu al-Xorazmiy kuzatishlarining nozikligidan. 
uning chuqur bilimlarga ega bo'lganligidan, har bir fan sohasiga ilmiy 
yondoshganligidan dalolat beradi.
Al-Xorazmiy "Aljabr m uqobala hisobi haqida qisqacha k ito b ” asarida 
aytadi: “M en kishilarga hisoblashda nima kerakligini (tekshirib) qaraganimda, 
buning hamm asi son ekanligini ko 'rd im ". Agar al-X orazm iyning m atem atikaga oid 
ikkala asari ham umuman olganda hisob va songa taalluqli ekanligini nazarda 
tutsak, olim bu asarlari bilan insonning kundalik hayotida hisobga ehtiyojini 
qondirishga harakat qilganligini ko‘ramiz. Ai-Xorazm iy inson tafakkurining 
quvvatiga, kishilarning imkoniyatiga ishonar va o ‘z asarlarini ularga bag‘ishlar edi. 
U algebraga bag'ishlangan risolasida: “Bu as a m iy o z ish d a n maqsadi kishilar unga 
o ': nigohini qaratar degan tim id ” ekanligini uqtiradi. Demak, u insonni kundalik 
hayotida o ‘z aql-idroki, tafakkur quvvatiga tayanishga undaydi.
Al-X orazm iyning tabiiy-ilm iy, m a'rifiy-pedagogik qarashlari algebra fanining 
kelib chiqishi va unga bag‘ishlab asar yozishi sababini bayon etishda ham aniq 
ko ‘rinadi: “...M en arifm etikaning oddiy va murakkab m asalalarini o ‘z ichiga 
oluvchi "Al-jabr va-al-m uqobala hisobi haqida qisqacha kitob "ni ta ’l i f qildim. 
chunki m eros taqsim qilishda, vasiyatnoma tuzishda, m ol taqsim lashda va adliya 
ishlarida, savdoda va har qanday bitimlarda, shuningdek, y e r о 'Ichashda, kanallar 
о ‘tkazishda, handasa va boshqa shunga о ‘xshash turlicha ishlarda kishilar uchun
224

---

bu zarurdir ". Demak, al-Xorazmiyning bu so'zidan ravshanki, risola hayot taqozosi 
tufayli vujudga kelgan.
Al-Xorazmiyning 
asarlarida 
insonni 
ulug'lash. 
adolat. 
vatanparvarlik. 
mehnatsevarlik, xalqparvarlik, mardlik, saxiylik. kamtarlik, rostgo'ylik, do"stlik, 
olijanoblik, karamlilik, muruvvatlilik, odob va axloq, ilrnu ma'rifat to 'g ‘risida ilgari 
surilgan g'oyalar faqat o ‘sha davr uchun ahamiyatli bo’libgina qolmasdan, bugungi 
kunda ham o ‘zining ma'rifiv-tarbiyaviy qimmatini yo'qotm agan.
Sharq uyg‘onish darvrining yana bir qomusiy olimi "M uallimi soniy” (Ikkinchi 
muallim) A b u N asr Forobiy (873-950) O 'rta asr Sharqining mashhur mutafakkiri, 
qadimgi yunon ilmi va falsafasining sharqdagi eng у irik targ'ibotchisi va uning 
rivojiga hissa qo ‘shgan olim. "Falsafani o'rganishdan oldin nimani bilish kerak?", 
"Substansiya haqida so'z". "Falsafaning ma'nosi va kelib chiqishi". "Aql 
to 'g 'risid a ”, “M antiq ilmiga kirish’’, "Fozil odamlar shahri”, “Masalalar m ohivatr’ 
kabi 160 dan ortiq risolalar yaratdi. Forobiv birinchilardan bo'lib o 'z davri ilmlarini 
klassifikatsiya qilgan, ijtim oiy-siyosiy masalalar bo'yicha у irik asarlar yaratgan 
mutafakkirdir. Forobiyning ta'lim-tarbiya, inson kasbivatini kamol toptirishning 
y o ‘l-yo‘riqlari, ilm -m a'rifatga erishuvning usullari haqidagi fikrlari ijtimoiy 
muammolarni yechish masalalariga bag‘ishlangan. U o 'z asarlarida didaktika, 
ta'lim-tarbiyaning 
psixologik 
asoslari. 
etika. 
natosatning 
muhim 
nazariy 
masalalarini falsafaning muhim qismi sifatida talqin etib. insonni har tomonlama 
yaxlit va o'zaro uzviy bog'liq bo'lgan qismlardan iborat deb o'rganish kerak degan 
fikrni ilgari suradi. M utafakkir ta'lim tarbiyaga oid asarlarida sezgi, aqliy bilish, 
bilim, hayotiy tajribalar inson ma'naviy kamolotining 
muhim asosi ekanligini 
ta'kidlaydi. Forobiy “Baxt-saodatga erishuv to 'g 'r is id a ”, "Aql haqida so 
'7/m 
va san'atning fa zila tla ri" nomli risolalarida ta'lim-tarbiyadan maqsad jam iyat 
talablariga javob beradigan ideal shaxsni tarbiyalashi zarur degan g'oyani ilgari 
surib, 
bunda ta'lim berish oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga borishi 
lozimligini ko'rsatadi. Forobiy inson baxt-saodatga erishuvi uchun ularni baxtli 
saodatli qila oladigan jam oa rahbari boMishi kerak, deydi. U fozil shaharni 
boshqaradigan xokim tabiatdan:
225

---