O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

H adis ilmi. V III-IX asrlar hadis ilmining rivojlanishida ‘ Oltin davr” 
hisoblanadi. 
Islom 
dunyosida eng 
nufuzli 
manbalar deb 
sanalgan oltita 
ISH O NCHLI to ‘plam (as-sahih as - sitta)ni yaratgan muhaddislar Abu A bdullox 
M uham m ad ibn Ismoil al -Buxoriy 194 (810)-256 (870), Imom M uslim ibn al- 
Xajjoj 206 (819) - 261 (874), Imom Iso M uham m ad ibn Iso at -Termiziy 209 (824),
- 279 (892), Imom A bu D ovud Sulaymon Sijistoniy 202 (817) - 275 (880). Imom 
A hm ad an - N asoniy 215 (830) - 303 (915), Imom Abu Abdulloh M uhammad ibn 
Y azid ibn M ajja 209 (824) - 273 (886) kabi allomalardir.
O lim lar “Al-kutub as-sitta” (olti kitob)ni quyidagilardan iborat deb k o ‘rsatadilar:
1. Abu A bdulloh M uham m ad ibn Ismoil al-Buxoriy tomonidan yozilgan “As- 
Sahih”.
2. Imom M uslim an-Nishlpuriy (imom M uslim ibn al -Hajjoj) tomonidan yozilgan 
“A s-Sahih” .
3. Imom Ibn M ojja tom onidan “ Sunnai” .
4. Imom Lou Dovud Sulaymon - Sijistoniy tomonidan yozilgan “Sunnai”.
5. Imom ibn Iso at-Term iziy tomonidan yozilgan “Aj-jami al-K abir” .
6
. A hm ad an - N asoiy tomonidan yozilgan “ Sunnai" kabi to'plam lardir.
21 4

---

Imotn al - Buxoriyning shoh-asari ‘'Al-Jom e1 as-sahih” (“ Ishonchli to'plam ” ) 4 
jildan iborat bo‘lib, unga 600 ming hadisdan 7275 ta eng “sahih" hadislar kiritilgan, 
takrorlanmaydiganlari 4000 hadisdan iboratdir.
Hadislarda ilm bilan shug'ullanish bilan birga kishilarni undan xabardor 
qilishning muhimligi ta'kidlanadi: "Kimki ummatlarimga mening sunnatimga oid 40 
hadisni yodlab yetkazsa, qivomat kunida men uni shafoatimga loyiq kishilar safiga 
kirgizaman” (112-Hadis).
Odob-axloq qa oid hadis nam unalaridan ayrimlarini keltiram iz:
Tangri nazdida eng yaxshi gap-rosi gapdir.
Пт ibodatdan afzaldir, taqvo dinni tutib turuvchif ustun) dir.
Bir soatgina ilm o'rganish bir kechalik ibodatdan yaxshi. Bir kunlik esa uch oy 
tutilgan nafl ro ‘zadan afzaldir.
О ‘zingga yoqqan narsalarni boshqalarga ham ravo ко 'r.
Odamlarga keng qalbli bo 'linglar, shunda odamlar ham sizlarga shunday 
bo ‘lurlar.
Garchi X itoyda bo ‘Isa ham ilmga intilinglar.
lym onning afzali sabr va keng qalbli bo ‘lishdir.
Orangizda eng kuchlilarini kim/igini aytaymi?! U g 'a za b i kelganda o'zini tutib 
tura oladiganingizdir.
K imki hayotda tejam kor bo ‘Isa, qashshoqtikka tushmaydi.
Uch kundan ortiq arazlashib yurish islomda yo ‘q.
О 'zi bilimsiz bo 'la turib, turli nizo va muxokama ishlcirida qatnashib yuradigan 
odam to bu ishidan qaytmaguncha Tangrining g'azabida bo ‘lar.
Yurib ketayotgan otliq- о ‘tirganga, ozchilik— ко ‘pchitikka salom bersin.
Islom ta'lim otiga k o 'ra ilmi tolib holis, kamtarin bo'lishi lozim, bilganini ko‘z- 
ko‘z qilish, maqtanishi gunohdir. Kishi bilganini e'tirof etish bilan birga bilmaganini 
ham tan olishi joiz. Hadislarning birida shunday deyiladi: “Kimki birodariga bir ish 
qilishga bilib noto‘g ‘ri maslahat bersa, demak birodariga hiyonat qilgan bo'ladi” 
(110-Hadis). Ilm o ‘zligini anglash, xudoni, dinni bilish demakdir. Ilm olimni pesh 
qilish vositasi bo‘lmasligi zarur. “Kimki odam larga maqtanish uchun. - deyiladi
215

---

hadislarda,- yoki nodonlar bilan tortishish, yohud odam larning dillarini o ‘ziga moyil 
qilish uchun ilm olsa d o ‘zaxga boradi” (108-Hadis). Ilmli kishilarni e'zozlash, 
hurm at qilish har kim uchun ham farz, ham qarzdir. Shuning uchun ilmli kishilarga 
insonlar, butun m avjudot xayrihoh. Bir hadisda aytiladi: ''Ilm ga har bir narsa 
istig 'fo r aytadi, hatto dengizdagi baliqlar ham” (93-hadis). Ilm olish, hunar 
o ‘rganish olijanob va savobli. Ilm, hikmatlar, hunar kishini turli порок ishlardan 
asraydi: "H attoki bir soat ilm o'rganish. kechasi bilan ibodat qilib chiqqandan 
afzaldir” (536-hadis). Ilm kishilarga n af keltirishi lozim. Olimlar ilm o ’rganib 
boshqalar y o ‘lini y o ru g ‘ 
qilishlari, ularga rahnamo bo"lishlari joiz. Ilm foydali 
bo'lishi uchun u odam larga o'rgatilishi lozim. Ilmli kishi sadoqatli bo'lishi, 
kishilarga yaxshilikni o'rg atish i kerak. Ilm bilimli kishi uchun fazilat bo'lsa. bu 
holatni u boshqalarga singdirishi lozim. ’‘Ilmni o'rganish kasbiy manfaat uchun 
bo'lm asligi darkor. B ir kishi A lloh ilmini (Islomni) teran o'rganadir, teran 
tushunadir va undan m anfaatlanadir va Alloh yuborgan xidoyatni o 'zi o'rganib, 
o'zgalarga ham o'rgatadilar. Ikkinchi bir kishi ilm o'rganib, odam larga o'rgatadilar. 
Ammo o 'z i amal qilm aydi. Uchinchi bir kishi mutakabbirlik qilib o 'z i ham 
o'rganm aydir, o 'zg a larg a ham o'rgatm aydir. Bulardan birinchisi m o'm in, ikkinchisi 
fosiq, uchinchisi kofirdir” (26-hadis). Ilm, hikmat o'rganm oq m o'm inning eng 
yuksak fazilatidir. Chunki ilm kishilarga tayanch, rahnamo, zebu-ziynat, ilm 
hayotining y o'ldoshi va dushm anlarga qarshi kurashda quroldir. '7/m egallang!-deb 
xitob qilgan payg'am barim iz. Ilm sahroda do'st, hayot vo'llarida tayanch, y o lg'izlik 
dam larida - yo'ld o sh , bahtiyor daqiqalarda - rahbar, qayg'uli onlarda - madadkor, 
odam lar orasida - zebu-ziynat, dushm anlarga qarshi kurashda - quroldir”.
H adislarda insonlarni har bir hayrli am allariga k o 'ra taqdirlanishi bayon 
etilgan: "M o 'm in kishiga vafotidan keyin savobi tegib yetib turadigan amali solihlar 
quyidagilardir:
1. Tarqatgan ilmi.
2. Q oldirgan solih farzandi.
3. M eros qoldirgan Qur'oni.
4. Q urgan masjidi.
216

---

5. Y o'lovchilar uchun qurgan mehmonxonasi.
6
. Qazigan arig‘i.
7. Tirikligida va sog‘lomligida sadaqa - ehson uchun ajratgan moli” (253-hadis).
Xulosa qilib aytganda. Qur'oni Karim va hadisi sharif 
komil insonni 
tarbiyalashning muhim omillaridan biridir.