O 'z b e k is t o n respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsuc ta’lim vazirligi r. A. Z o h id o V


Download 30.82 Kb.
Pdf ko'rish
bet4/16
Sana25.09.2017
Hajmi30.82 Kb.
#16431
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   16

N a z o ra t  savollari
7.  Qanday  termodinamik jarayonlarni bilasiz?
2.  Izoxorik jarayon  tahlilini kelfiring.
3.  Izobarik jarayon  tahlilini keltiring.
4.  Izotermik jarayon  tahlilini keltiring.
5. Adiabatik jarayon  tahlilini keltiring.
6.  Politropik jarayon  tahlilini keltiring.
41

V BOB.  TERM ODINAM IKANING  IKKINCHI  QONUNI
17-§.  Aylanma jarayonlar
Jism  bir  q ancha  o'zgarishlarga  uchrab,  ish  bajarib,  yana  o'zining 
dastlabki  holatiga qaytib kelishiga 
a y l a n m a  j a r a y o n l a r  
deyiladi.  Aylanma 
jarayon  degani  -   sikl  (davriylik)dir.
Agar jarayon soat strelkasi  bo'ylab harakat qilsa,  ya’ni  kengayish chizig‘i 
siqilish  chizig'idan  loqori  joylashgan  b o ‘lsa,  bunday  aylanma  jarayon 
to‘g ‘ri sikl  deyiladi.  Bu siklda  kengayish ishi torayish  ishidan katta bo'ladi. 
Bu  sikl  b o'yicha  barcha  issiqlik  mashinalari  ishlaydi.  (11-rasm)
Agar jarayon soat strelkasiga qarama-qarshi  yo‘nalgan b o ‘lib,  kengayish 
chizig‘idan  pastda  joylashgan  b o ‘lsa,  bunday  aylanm a  jarayon  teskari 
sikl  deyiladi.  Bu  siklda  kengayish  ishi torayish  ishidan  kichik b o ‘ladi.  Bu 
sikl  bo'y icha  b archa  sovitish  mashinalari  ishlaydi.  (12-rasm)
Ishchi  diagram m a  bo'lgan  P-V  diagram mada  aylanma  jarayonlarni 
ko'rishimiz  m um kin.
11-rasm.  To'g'ri aylanma jarayonning P-V diagrammadagi ko‘ rinishi. 
la 2 — kengayish  chizig'i; 2vl
  — 
siqilish chizig'i; 
q! — berilgan  issiqlik miqdori; q2  — ajralgan  issiqlik miqdori

issiq  m anba  T ^ c o n s t

issiq  m anba  T ,= c o n s t
sovuq  m anba  T 2= const
sovuq manba  T=const
  ®
12— rasm.  Teskari aylanma jarayonning P-
V diagrammadagi ko'rinishi.
Ia2 — kengayish  chizig'i;
2vl  — siqilish  chizig'i
42

K o'rib  chiqilganlardan  shu  m a ’lum  bo'ldiki,  issiqlik  mashinalarining 
ishlashi  uchun  issiq  m anbadan tashqari  harorati  past  b o ‘lgan sovuq  manba 
h am   zarur  ekan.  T o 'g 'ri  sikl  foydali  ish  koeffitsienti  bilan  ifodalanadi. 
Siklning  foydali  ish  koeffitsienti  jismga  berilgan  issiqlikning  qanchasi 
ishga  aylanganligini  bildiradi.
I
Л,=
Й2  _ J _  Я_2_ 
Я,
(
80
)
Я> 
Я
 i
h, <  1  (100%)  issiqlik mashinalari  uchun  F IK   taxm inan  40%  ni  tashkil 
etadi.
Teskari  sikl  sovitish  koeffitsienti  bilan  ifodalanadi  va  u  e  harfi  bilan 
belgilanadi.
Яг
e
=
----------  
(81)
Ч\ - Я 2
£> 1.  Sovitish  mashinalari  uchun 
e
 
(3+7)  gacha  bo'ladi.
A y la n m a   jara y o n la r  to'g'risidagi  tu s h u n c h a m iz n i  m u s tah k am lash  
uchun  issiqlik  mashinalarining ishlashini xarakterlaydigan eng ideal siklni 
ko'rib  chiqamiz.
1 8 -§ .  K arno  sikli
Bu sikl  aylanma jarayonlar ichida eng ideal sikl bo'lib,  ikkita  izotermik, 
ikkita adiabatik jarayondan tashkil topgandir.  Uning ikkita diagrammadagi 
ko'rinishini  chizamiz.
13-rasm.  a)  Kamo siklining P-v diagrammasi;
b) 
Karno siklining  T-s diagrammasi. 
ab  — izotermik kengayish,  be  — adiabatik kengayish,  cd — izotermik torayish, 
da
  — 
adiabatik torayish
43

a  nuqtadan  boshlab  issiqlik  manbai bo'lgan  issiqlik beruvchidan  ishchi 
jismga  issiqlik  beriladi,  shuning  natijasida  izotermik  kengayish jarayoni 
sodir bo'ladi.  Kengayish jarayoni  be jarayoni  bo'ylab  adiabatik  ravishda 
davom  etadi,  bu esa tashqi  m uhit bilan  issiqlik almashinmaganligi tufayli 
ichki  energiya  o'zgarishi  hisobiga  bo'ladi.
С  nuqtadan  boshlab  siqilish  jarayoni  boshlanadi,  bu  esa  issiqlikni 
harorati  kichik  bo'lgan  sovuq  manbaga  olib  ketish  hisobiga  amalga 
oshiriladi.
Demak,  cd jarayoni  izotermik  siqilish jarayonidir.  Siqilish jarayoni  с 
nuqtada  tugamay,  da  jarayoni  orqali  adiabatik  ravishda  ichki  energiya 
o'zgarishi  hisobiga amalga  oshiriladi.  Shunday qilib,  ishchi jism   o'z ining 
boshlang'ich  holatidan  chiqib,  a w a l  kengayib,  so'ngra  torayib  yana 
o'z ining  aw algi  holatiga  qaytib  keladi,  ya’ni  ish  bajariladi.
Har qanday ixtiyoriy olingan siklning foydali  ish  koeffitsienti  quyidagi 
ifoda  yordamida  aniqlanadi.
92
n r ! - '  
(82)
bu  erda:  ri, —  foydali  ish  koeffitsient  %
q,  —  keltirilgan  issiqlik  miqdori  J,  kJ 
q,=AsT,
q2  —  olib  ketilgan  issiqlik  miqdori  J,  kJ 
q2=AsT2
Ooydali  ish  koeffitsientini  Karno sikli  uchun quyidagi ifoda yordamida 
yozishimiz  m um kin:
Г,
Л,к =  1 -ў - 
(83)
bu  yerda:  Tj  —  issiq  m anbaning  harorati,  °K;
T 2  -   sovuq  m anbaning  harorati,  °K.
K a r n o   s ik l in i n g   foydali  ish  k o e f f its ie n ti  issiqlik  m a n b a y i   va 
sovutgichning  harorati  b o'yicha  aniqlanadi.
h,k< l ,   (60%) 
(84)
Teskari  K a rn o   sikli  uchun:
T 2
£  Т» 
rp
 
(85)
I x  — 1 7
44

1 9 - § .  T erm odinam ikaning  ikkinchi  qonuni
T e r m o d in a m ik an in g   I  qonuni  issiqlikning  ishga  va  ishning  issiqlikka 
aylanishini  ta ’kidlaydi,  lekin  bu  aylanishlar  qaysi  sharoitlarda  amalga 
oshishini  k o ‘rsatmaydi.
T erm odinam ikaning I  qonuni  issiq jismdan sovuq jismga  issiqlik o ‘tishi 
va  aksincha  bo'lishi  t o ‘g‘risidagi  savolga  javob  bera  olmaydi.  Issiqlik 
issiq jism d a n   sovuq jismga  o'tadi.  Ish  bajarish  hisobiga  issiqlik  miqdori 
y o ‘nalishini  o ‘zgartirish  mumkin.
Tabiatda  ish  issiqlikka ishqalanish,  zarb va boshqalar hisobiga aylanadi.
Issiqlik  m ashinalarida issiqlik ishga  issiqlik manbayi va sovutkichlarda 
haroratlar farqi  mavjudligida aylanadi.  Bunda  issiqlikning hamm asi  ishga 
aylanmaydi.
Term odinam ikaning II  qonuni  issiqlik oqimining yo‘nalishini va shart - 
sharoitlarni  ko'rsatadi.
T erm o d in a m ik a  II  qonunining  m atem atik  ifodasi:
dO 
d s > y -  
(86)
bu  yerda  S  —  entropiya;
dQ  —  issiqlik  m anbayidan  olingan  issiqlik  miqdori;
T   —  issiqlik  m anbayining  mutlaq  harorati.
Tenglik  belgisi  qaytar  jarayonlar  uchun;  tengsizlik  belgisi  qaytmas 
jarayonlar  u c h u n   ishlatiladi.
T erm o d in a m ik an in g   II-qonuni  k o ‘p t a ’riflaiga ega.  U lardan  asosiylari 
quyidagilardir:
Sadi  Karno t a ’rifi:  issiqlikni  mexanik ishga aylantirish  uchun haroratlar 
farqi  bo'lishi  kerak  (y a’ni  issiqlik  manbayi  va  sovutkich).
Klauzius  t a ’rifi:  issiqlik  kompensatsiyasiz  o ‘z - o ‘zicha  sovuq jism dan 
issiq jismga  o 't a   olmaydi.
T o m so n  t a ’rifi:  issiqlik mashinalariga berilgan  issiqlikning ham m asini 
ishga aylantirib  bo'lmaydi.  Bu  issiqlikning bir qismi sovutgichga uzatiladi. 
Agar  issiqlik  b u tunlay  ishga  aylantirilsa,  II  turdagi  abadiy  dvigatellar 
yaratilgan  b o 'l a r   edi,  lekin  bunday  dvigatellarni  yaratib  bo'lm aydi.
20-§.  Eksergiya
J i s m n i n g   b o s h l a n g ' i c h   h o l a t i   P , ,   T ,   d a n   a t r o f - m u h i t   b i l a n  
m uvozanatlashgan  oxiigi  holati  ko'rsatkichlari  P n  va  T 0  gacha  bo'lgan 
qaytar ja ra y o n d a   maksimal  ish  olish  m um kin.  Ishchi jism  bajarayotgan
45

maksimal  ishlash  qobiliyati  eksergiya deyiladi  va  e  harfi  bilan  belgilanadi. 
Bunda  sovutgich  sifatida  T (l  haroratli  tashqi  m uhit  qabul  qilinadi  va 
jarayon  oxirida  ishchi jism  uni  o'rab  turuvchi  m uhit  bilan  term odinam ik 
muvozanatga  keladi.
Yopiq  tiz im la r  u ch u n   jism lar  energiyasining  o'z g arish in i  k o 'rib  
chiqamiz.  Ishchi jism  P,  V,  T  va  С  ko'rsatkichlar bilan  qaytar jarayonni 
amalga  oshirib,  term odinam ikaning  I  qonuniga  asosan jarayonda  atrof- 
muhit bilan  ishchi jism  ichki  energiyasining o'zgarishi unga tashqi  issiqlik 
ta ’siri  (kiritilishi  va  chiqarilishi)  bilan  yoki  ish  bajarish  hisobiga  amalga 
oshirilishi  m u m k in .  Ishchi  jism ga  issiqlik  kiritish  (yoki  chiqarish) 
jarayonning  muvozanatlash  shartini  bajarib,  o 'r a b   turuvchi  m uhitning 
o'zgarm as  harorati  T (l  amalga  oshiriladi,  ya’ni  berilgan  holat  uchun 
5 q= T 0ds. Yopiq tizimda jism eksergiyasi ds bajarilgan ishdan o'rab turuvchi 
m uhit bosimini  yengish  uchun sarf bo'lgan  ish  (P„d&)  ni  ayirmasiga teng 
bo'ladi.
Shunday  qilib:
d e =   5q  —  du  —  P0d 9 =   T 0ds  —  du  —  P 0d9.
Integrallab  solishtirma  eksergiyani  hosil  qilamiz:
e  =   T o  (s« 's)  -   (un  “   u )  “   P o  (&<,  “   &) = ( u  “   u o>-   T «  ( s - s o) + P 0( 9 -  
a 0)  yoki
e  =   (h  -   h 0) -   T„  (s  -   s„)
bunda  h  va  S0  —  ishchi  jism ning  un i  o 'r a b   turgan  m uhit  bilan 
muvozanatlashadigan  entalpiyasi  va  entropiyasi.
T,  haroratli  issiqlik  manbaidagi  o 'rab  turuvchi  muhit  harorati T n  ga 
teng  haroratli  issiqlik  qabul  qiluvchi  (sovutkich)  dan  va  ishchi  jism dan 
tashkil  topgan  izolatsiyalangan  tizimda  issiqlik  m anbaidan  ishchi jismga 
q,  miqdorda  issiqlik berilgan  bo'lsin.  Bu  holda  olinishi  m um kin  bo'lgan 
maksimal  K arnoning  T,  -   T 0  oralig'ida  amalga  oshadigan  qaytar  sikli 
ishga  teng  bo'ladi:
L   _  ’Il k  4|
Karno  sikli  uch u n   FIK.
I
l
Л, 

T)
ekanligidan  issiqlik  oqimi  uchun  eksergiya  ifodasini  olamiz.
T
eq  =  q / l - j ^ )  
(87)
46

Eksergiya  tushunchasidan  issiqlik apparatlari jarayonlarining  m u k a m - 
mallik  darajasini  tahlil  qilish  uch u n   foydalanildi.  Issiqlik  apparatiga  P p 
T,  param etrli  ishchi jism oqimi  kiritilganda issiqlik  manbasidan  q,  issiqlik 
olinadi,  P2,  T 2 param etrlar bilan apparatdan  chiqariladi,  shunda apparatda 
[ f foydali  ish  bajariladi.  Eksergiya  yo ‘qolishi  Де  quyidagiga  teng:
Де  = [ ( e , + y e q i -e 2)l  -   Cr 
(88)
b u n d a   e,  va e 
—jism ning va  issiqlik oqim ining apparatga  kirishdagi
eksergiyasi,  e2  —  appa ratdan  chiqishdagi  eksergiya 
Cr —  ishchi jism  bajargan  foydali  ish.
Eksergiya  F IK
Ae
Ле  =  1 - Т _ 
(89)
ci
b u n d a   Ae  —  kirishdagi  va  chiqishdagi  eksergiyalar  farqi 
e,  —  kirishdagi  eksergiya.
M asalalar
1. 

kg havo 
927°C 
va 
27°C 
haroratlar oralig'ida  K a m o  sikliga berilgan 
issiqlik  Q ,= 30kJga  teng.  Siklning  F IK n i  va  foydali  ishni  toping.
л = 1 - ^ -  
=  1 -  —
=   0,74  (74%)

T,
 
1150 
(/4/oJ
Л  =  
L = t ] 1 
•  Q ,= 0 ,7 4  • 
3 0  
k J= 2 2 ,2   kJ
2. 
Bosimi  P = 8  b a r va t=250°C  bo 'lg an   1  kg kisiorodning entropiyasini 
aniqlang.  Issiqlik  sig'imi  o'zgarm as  deb  hisoblang.
T  
 
S = C„ In
--------
R
 
In—
P ^ 2 1 3  
p
  ifodadan  entropiyani  aniqlaymiz.
Ikki  atom li  gazlar  uchun  |iC r= 29,3  k J /k m o l •  К  
va  R = 8 ,3 1 4   kJ/k m o l  •  К   b o'lgani  u c h u n ,  u nda
47

——— In ——— — _____ 2.303 In 
32 
273 
32
8
32 
273
1,013
S = 0 , 5978-0,5373=0,0605  k J / k g - K .
3.  6,4  kg azot gazining  P = 5   bar va  t= 3 0 0 nC b o ‘lgandagi  entropiyasini 
aniqlang.  Issiqlik  sig‘imini  o'z garm as  deb  hisoblang.
Javob:  S = l , 9 4   k J / k g - K .
4.  ]  kg  kislorod  t 1=127  °C  bo'lganda  hajmini  5  m arotaba  orttiradi, 
shunda  harorati  t 2=27"C  gacha  kamayadi.
Issiqlik  sig'imini  o'zgarm as  deb  hisoblab,  entropiyaning  o'zgarishini 
aniqlang.
Javob:  AS=0,2324  kJ/kg •  К
5.  Haroratlari  t ,=627  °C  va  t 2=27  °C  bo'lgan  1  kg  havo  K a rno  siklini 
bajaradi,  bu n d a  eng  katta  bosim  60  bar,  eng  kichigi  esa  1  b ar ga  teng.
H a r  bir  nuqtadagi  param etrlarni  -   ish,  term ik  F IK ,  keltirilgan  va 
olib  ketilgan  issiqlikni  aniqlang.
Yechish:
1-nuqta:  P,  =   60  bar;  Т ,= 9 0 0   К;  v,  —  ?
Holat  tenglamasidan:
RT,  _
  2 8 7 - 9 0 0
v '  =  
қ   ~
 
6 0 - i o
5
 
=  
0,043
  m 3 / k g -
2-nuqta:  T = 9 0 0   K;  P2  -   ?
2-3  adiabatik jarayon  uchun:
p  
T  
JL 

| ^
)
‘" = 3 «  = 46,S
P 2  =   I 
46,8  =   46,8  bar
1 -2  izotermik jarayon  uch u n  


=   R   v



v2
P,v,  _   6 0 - 0 , 0 4 3
v> =   P2  ~
 
46,8 
=   ° ’055  m V kg-
3 -n u q ta :
48

Р3  =   1  bar;  Т .= 3 0 0   К;  v,  -   ?
R T

2 8 7 - 3 0 0  
v3 
j  •JO"' 
= 0 ’8 6 1   m ’A g -
4-nuqta:  T,  =   300  К
4-1  adiabatik ja ra y o n   uchun:
P  
T   —
~ f   =
  ( / Г '   =   46,8

^   J
Р* ‘ 4ад  - ! . 284bar
3-4  izotermik jara y o n   uch u n
P,  v,=  P,  v,
j  

4
/\ v 3 
1-0,861
v3 =  
-   j  2 8 4   =   0 >6 7 1 m Vkg.
Siklning  FIK:
_ TX- T 2
 
_  9 0 0 -3 0 0  
П, 
y, 
900 
=0,667
Keltirilgan  issiqlik  miqdori:
„ т ,  
V,  
0,055
9, 
= 2 , 3 0 3 - 0 , 2 8 7 - 9 0 0  
- - = 6 3 , 6   kj / kg
^1 
U ,U 4 _ >
Olib  ketilgan  issiqlik  miqdori:
P T .  v3 
0,861
(72 
= K 1 :№  —
 =2 ,3 0 3   -0,287 -300 
= 21,5  kJ/kg.
Siklning  ishi:
/0  =   q , - q 2  =   6 3 ,6 -2 1 ,5 =   42,1  kJ/kg.
6. 
1  kg azot va  1  kg v od o ro d  harorati t ,= 1 5   °Cda  0,1  M P a d a n   1  M P a  
bosim gacha  izotermik  siqiladi.
Qaysi  gaz u ch u n   entropiya katta b o 'ladi va  nec ha  m arotaba  (boshqa 
gaz  entropiyasining  o'zgarishiga  nisbatan)?
49

Javob:  S w, / S , v,  =   13,9
7. 
H aro rati  100  nC   va  b u g 'lan ish   issiqligi  r= 2 25 7  k J/k g   ga  teng  
b o 'lgand a  1  kg  suvning  bug'lanishidagi  entropiyasini  aniqlang.
Javob:  IS  =   6,05  kJ/kg •  К
Nazorat savollari
1.  Aylanma jarayonlar deb nimaga  aytiladi?
2.  Karno sikli va  uning FIK?
3.  Termodinamikaning  II qonuni nimani izohlab  beradi?
4.  Termodinamika  II qonunining analitik  ifodasini keltiring.
5.  Eksergiya  haqida  tushuncha  bering.
6.  To ‘g ‘ri va  teskari sikl nima ?
50

VI  BOB.  SUV  BU G ‘I
21-§.  Bug‘lanish  va  bug‘ning  termodinamik parametrlari
M a’lum ki,  barcha  m oddalar h arorat  va  bosim ga  bog‘liq  ho ld a  q attiq, 
suyuq  va  gaz  h o latid a  (fazalarda)  b o 'lish i  m um kin.  M o d d an in g   bir 
holatdan  ikkinchi  holatga  o 'tish i 
faza  o'zgarishi 
yoki 
fazaviy  o‘tish 
deb 
ataladi.  M asalan,  suyuq  fazaning gaz  fazaga  o ‘tishi  —  bug'  hosil  b o 'lish ; 
gaz  fazaning  suyuq  fazaga  o 'tish i  esa 
kondensatsiya 
deyiladi.
Bug‘lanish: 
M oddaning suyuq  holatdan  bug1 holatiga o ‘tishi 
bug'lanish 
deyiladi.  B unda  m olekulalarning  bir  qism i  suyuqlik  yuzasidan  ajralib 
chiqadi va uning  ustida bug‘  hosil qiladi.  B ug'lanishda  ajralib chiqayotgan 
m olekulalar  yuzada  qolgan  m olekulalarning  tortishish  k uchini  yengadi, 
y a’ni ular shu  kuchlarga  qarshi  ish bajaradi.  M olekulalar bu  ishni  o 'z in in g  
issiqlik  harakati,  kinetik  energiyasi  hisobiga bajaradi.  M a’lum ki,  h am m a 
m olekulalar  ham   bun d ay   ish  bajaraverm aydi.  K inetik  energiyasi  ancha 
katta  b o'lg an   m olekulalargina  bunday   ish  bajara  oladi.
A gar  su yuq lik n in g   h a ro ra ti  o 'z g a rm a s  saqlab  turilsa,  y a ’ni  u nga 
to 'x to v s i z   is siq lik   k e ltir ib   tu r i ls a ,  u  h o ld a   u c h ib   c h iq a y o tg a n  
m olekulalarning  soni  to'xtovsiz  ortib  boradi.  Lekin  bug'  m olekulalari 
tartibsiz  harakatda  b o 'lg an i  uchun  ular  suyuqlikdan  bug'ga  o 'tish i  bilan 
b ir  vaqtda,  teskari  jara y o n   -  
kondensatsiya 
ham   hosil  b o 'la d i.  A gar 
b u g 'la n ish   yopiq  idishda  k etay o tg a n   b o 'lsa ,  u  hold a,  b u g '  m iq d o ri 
m uvozanat  qaror topguncha,  ya’ni suyuqlik va  bug'  m iqdorlari  o 'zg arm as 
b o 'lg u n ch a  ortaveradi.  Bu  vaqt  birligi  ichida  suyuqlikdan  chiqib  ketgan 
m olekulalar  soni  shu  vaqt  ichida  suyuqlikka  qaytayotgan  m oleku lalar 
soniga  teng,  deganidir.
Suyuqligi  bilan  din am ik   m uvozanatda  turgan  b u g '  -  
to‘yingan  bug‘ 
deyiladi.  M uvozanat vaqtida bug'ning zichligi o'zgarm as bo'ladi,  bu zichlik 
m uayyan  bosim ga  to 'g 'r i  keladi.  Bu  bosim  
to‘yingan bug'ning elastikligi 
deyiladi.
T o 'y in g an   b u g 'n in g   bosim i  h aro rat  ko'tarilishi  bilan  ortadi.  H aro rat 
qan ch a yuqori bo'lsa,  suyuqlikning sh u n ch a  k o 'p   m olekulalari gaz  fazaga 
o 'ta d i  va  b u g 'n in g   m uvozanat  topgandagi  zichligi,  b ino barin ,  bosim i 
sh u n ch a lik   katta  b o 'la d i.  S uyuqlikka  tegib  tu rg an   va  u n in g   ustidagi 
b o 'sh liq n i  to 'y in tirad ig an   b u g '  — 
to'yingan  nam  bug* 
deyiladi.
T o 'y in g an   nam   b u g '  —  b u g '  bilan  ju d a   m ayda  suv  to m ch ila rin in g  
aralashm asidir.  B ug'dagi  suyuqlik zarralarining  m iqdori  b u g 'n in g   quruq 
yoki  nam lik  darajasini  belgilaydi.
Agar  suyuqlik  o 'z g a rm a s  b o sim da  isitilsa,  u n in g   m o lek ulalarining
51

b a rc h a   h ajm   b o 'y ic h a   harak at  tezligi  o rtad i  va  b u g 1  hosil  b o 'lish i 
kuchayadi.  B ug'  hosil  b o 'ladigan  bosim ga  q a t’iy  m uvofiq  keladigan 
m uayyan  h aro ratd a  bug'lanish jarayoni  qaynash  jarayoniga  aylanadi.
Qaynash. 
Suyuqlikning  faqat  erkin  sirtidan  em as,  balki  bu tu n   hajm i 
b o 'y ich a  intensiv  ravishda  bug'ga  aylanishi  va  bug'  pufakchalarining  tez 
hosil  b o 'lish i  va  ko'payib  borishi  — 
qaynash 
deb  ataladi.
Qaynash  sodir bo'ladigan  harorat  va bosim  bir-biriga b og'liqdir.  U lar 
to‘yinish  harorati 
tm
  va 
to‘yinish  bosimi 
pm
  deb  ataladi.
H arorat va  bosim i to'yinish  bosim i  va  haroratiga  teng,  lekin tarkibida 
suv  zarralari  bo 'lm agan  bug‘— 
quruq  to‘yingan  bug‘, 
deb  ataladi.
To‘yingan  bug‘ning bug4 saqlami. 
Bug'  hosil  b o'lish jaray o n id a  nam  
b ug‘  m ikdori  kabi  quruq b u g 'n in g   m iqdori  ham  0  d an   1  gacha  o'zgarishi 
m um kin.
Agar  1  kg  bug 'da 
X
  kg  quruq  bug'  va  ( l -Л)  kg  nam   b o 'lsa, 
X
  -  
kattalik  b u s '  saalam i  yoki  bug'ning 
quruqlik  darajasi 
deyiladi,  ya’ni  bu 
kattalik  nam   bug'  tarkibidagi  quruq  bug'  m iqdoridir.
(1-Л)  — kattalik esa 
nam saqlami 
yoki bug'ning 
namlik darajasi 
deyiladi.
Masalan,  J  =  0,85 bo'lsa,  (1-Л )=(1-0,85)=0,15 bo'ladi,  ya’ni to'yingan 
nam
  bug 'd a  85  %  quruq  bug',  15 
%
  suv  b o'ladi.
0 ‘ta  qizigan  bug‘ 
Agar  to'yin gan  quruq  bug'ga  o 'zg arm as  bosim da 
issiqlik berilsa,  uning harorati  ko'tariladi,  hajm i  ortadi va to 'y in g an  quruq 
b u g '  o 'ta   qizigan  bu g 'g a  aylanadi.  B ug 'n in g   o 'ta   qizish  darajasi, 
At 
h aro ratlar  ayirm asidan  aniqlanadi:
At  =
  t  -   tm 
(90)
t  —
  o'ta  qizigan  b u g 'n in g   harorati;
tm  -
  to'yingan  quruq  b u g 'ning  harorati.
22-§.  Suv  bug‘ining  P  — V  diagrammasi
Bug'  hosil  bo 'lish  jarayoni 
p - v
  diagram m ada  tasvirlanishini  k o 'rib  
chiqishda  quyidagi  belgilashlarni  kiritam iz:
a)  suyuqlikning  0°C  dagi  barcha  param etrlari  “ n o l”  indeksi  bilan  (
t0

0, 
^о,
b)  to 'y in ish   haroratidagi  param etrlarni  bitta shtrix bilan  (t', 
V,  h',
  5*);
v)  to 'y in g an   quruq bug'  param etrlari ni  ikkita  shtrix  bilan  (v", 
h'-  S");
g)  to 'y in g an   nam   bug'  param etrlarini 
x
  indeks  bilan  (v^ 
ix  S’x,)\
d)  O 'ta  qizigan  bug'  param etrlarini  indekssiz  (v, 
h,  S).
S ilindrda  porshen  ostida  1  kg suv b o r va  uni  bug'ga  aylantirish  kerak, 
deb faraz qilaylik.  Silindrning porsheniga  tashqi  to m o n d an  yuk —  r k u c h
52

quyilgan va bu  kuch silindr ichida bosim   o 'zgarm as b o ‘lishini t a ’m inlaydi, 
d eb   faraz  qilaylik.
D iagram m ada abstsissa  o ‘qiga suvning va  hosil bo'lgan b u g 'n in g  nisbiy 
h ajm i,  o rd in ata la r  o 'q ig a  esa  silindrdagi  bosim   q o ‘yilgan.  S h u n i  aytib 
o ‘tish  kerakki,  diagram m adagi  egri  chiziqlar,  suv  va  bug‘  h ajm larin in g  
haqiqiy  nisbatiga  m os  kelm aydi.  B unga  sabab  shuki,  past  b o sim la rd a 
suvning  hajm i  shu bosim da to 'y in g an  b u g 'n in g  hajm iga  nisbatan  hisobga 
olm as  darajada  kichik  bo'ladi.  S hunday  qilib,  agar  diagram m a  tu zish d a 
q a t ’iy  proporsiyalarga  rioya  qilsak va  suvning  hajm ini  abstsissalar o 'q id a  
m illim etrlarda  ifodalangan  kesm a  bilan  belgilasak,  u  holda  to 'y in g a n  
q u ru q   b u g 'n in g   hajm ini  m etrlarda  ifodalashga  to 'g 'ri  kelgan  b o 'la r  edi. 
D iagram m ani  tuzib  chiqishni  suyuqlikni  0"C  dan  qaynash  h aro ratig ach a 
isitishdan boshlash lozim  edi.  Lekin bu oraliqda suvning hajmi  sh un chalik 
kam   o'zgaradiki,  uni  diagram m ada  tasvirlashning  aham iyati  qolm aydi.
Shu sababli bug'  hosil bo'lish ini  P -S  diagram m ada suvning  qaynashiga 
m os  keladigan  haro ratd an   boshlaym iz  (14 -rasm ).
B ug'  hosil  b o 'lish in in g   b o sh lan ish i  d iag ra m m a d a  l 1  n u q ta   b ilan  
belgilanadi.  Bu  1  kg suv to 'y in ish  h arorati va  bosim ida 
{ p t; t,
 da)  silindrda 
v;  hajm ni  egallaydi,  degan  so 'z.  X uddi  shu  paytda  silindrda  faqat  b ir 
fazali  sistem aning  o 'z i,  y a ’ni  suv  b o 'la d i,  xolos.
p
к
Silindiga yana issiqlik keltirilganda suv asta-sekin bug'ga aylanadi.  B ug' 
hosil bo'lish  jarayoni  o'zgarm as bosim da  11 —  111  izobara b o 'y ich a  boradi. 
B u  izobara  bir  vaqtning  o 'z id a   izoterm a  h am d ir,  chunki  sh u   vaq tda 
keltirilgan issiqlik suv va bug1 haroratini oshirishga em as, balki m olekulalar 
tortishish  kuchini  yengishga  va  bug'ning  kengayish  ishiga  sarf b o 'lad i.
Bu  vaq td a  silindrda  ikki  fazali  m uhit:  suv  —  b ug'  b o 'lad i,  bu  m u h it 
to 'y in g a n   nam   bug'  deyiladi.
53

I м  n u q tad a  suyuqlikning  oxirgi  zarrasi  ham   bu g'ga  aylanadi.  Bu 
nuqtada  berilgan  I  kg  suv  to ‘Iiq  1  kg  to'yingan  quruq  bug‘ga  aylanadi. 
Silindrda  yana  bir  fazali  m uhit  paydo  bo'ladi  —  bu  to 'y in ish   harorati  va 
bosim idan  param etrlari  v " , 
p n, 
t ‘
  bo'lgan 
Download 30.82 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   16




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling