Odam fiziologiyasi
Teridagi o g ‘riqni sezuvchi retseptorlaming q o ‘z g ‘alishi sezuvchi asab
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Teridagi o g ‘riqni sezuvchi retseptorlaming q o ‘z g ‘alishi sezuvchi asab tolalari orqali orqa miyadagi quyi asab markazlariga, ulardan oraliq miyadagi p o ‘stloq osti markaziga va nihoyat, neokorteksning orqa markaziy pushtasida joylashgan sezish markazlariga boradi. lchki a’zolarda sodir b o‘lgan o g ‘riq, shu a’zolarning miyadagi markazlariga berilishi bilan birga. tananing mazkur a’zo joylashgan teri sohasida ham tarqaladi. Masalan, yurak sanchib o g ‘riganida k o ‘krak qafasining chap tomonida va chap q o ‘l sohasida o g ‘riq seziladi. B a’zi tadqiqotchilaming fikricha, o g ‘rituvchi ta’sirotni “o g ‘riq” asab tolalarining erkin oxirlari sezadi. Masalan, analgeziya holatda o g ‘riq sezilmaydi, lekin tegish sezgisi saqlanadi (har qanday narkozda, shuningdek orqa miyaning ba’zi kasalliklarida shunday holat kelib chiqadi), shundan keyin terining qirqilishi tegish va bosim sifatida seziladi-yu, lekin o g ‘riq b o ‘lib sezilmaydi. Terida maxsus o g ‘riq nuqtalar bor: terining turli qismlariga juda ingichka igna sanchilsa, igna sanchilishi bilan oldin tegish sezilmay, darrov o g ‘riq seziladigan nuqtalarni topish mumkin. Asab tolalarning regeneratsiya jarayonida (asab qirqilib ulangan asab tolalarida) avvalo o g ‘riq sezuvchanlik tiklanadi, keyinchalik sezuvchanlikning boshqa Og‘riqni sezuvchi retseptorlar www.ziyouz.com kutubxonasi
turlari tiklanadi. O g ‘riq sezuvchanlik tiklanganda terining har qanday ta’sirlanishi-unga tegish, uni silash, bosim k o ‘pincha chidab b o ‘lmaydigan o g ‘riq sezgisini yuzaga chiqaradi. O g‘riq vaqtida odam organizmida bir qancha o ‘zgarishlar ro‘y beradi: qonga adrenalin gormoni k o ‘proq chiqadi, qondagi qand miqdori ortadi, yurakning qisqarsh kuchi va tezligi oshadi, qonning ivish xossasi ortadi, nafas olish sekinlashib qoladi, qon bosimi k o ‘tariladi, qorachiq kengayadi, ter ajraladi. Bu o ‘zgarishlaming aksariyati simpatik asab tizim i tonusi oshishi va ichki sekretsiya bezlari faoliyatiga b o g ‘liq. O g‘riq sezgisini yuzaga chiqaradigan im pulslam i ikki tipdagi afferent tolalar tkazadi. A Og riq, Harorat Mexanoresepsiya
Og‘riqni o‘tkazuvchi yo‘Ilar 3 2 1
® iQ^riq, Harorat Mexanoresepsiya
K
11 www.ziyouz.com kutubxonasi Bu tolalardan ba’zilari A guruhga mansub, millinli ingichka tolalar b o ‘lib, q o ‘z g 4alishni 5-15 m/soniya tezlik bilan o ‘tkazadi. Boshqalari millinsiz ingichka tolalar S guruhida mansub b o ‘lib, q o ‘z g ‘alishni 1-2 m/soniya tezlik bilan o ‘tkazadi. O g‘riqning eng asosiy sababi-hujayrada metabolizm va pH muhitning o ‘zgarishidir. Bu jarayonlar nafas fermentlariga toksik moddalarning ta’siri, mexanik, termik ta’sirot va hujayra membranasining shikastlanishi natijasida yuzaga chiqishi mumkin Har bir odam yaxshi biladiki, qisqa muddatli o g ‘rituvchi ta’sirida tegishi bosim hissiyoti paydo b o ‘ladi., keyinchalik birlamchi o g ‘riq hissiyoti va nihoyat uchinchi bosqichda juda qattiq o g ‘riq hissiyoti sodir b o ‘ladi. O g‘rituvchi ta’sirotlar turli-tuman reflektor reaksiyalariga sabab b o ‘ladi. Ularning xarakterli xususiyati shuki, reflektor reaksiyaning yuzaga chiqishida tananing turli a’zolari ishtirok etadi. Yuqorida sanab o ‘tilgan vegetativ o ‘zgarishlar bunga misol b o ‘la oladi. A yni vaqtda o g ‘riq hissiyoti qaysi afferent markazlari orqali amalga oshiriladi degan savolga turlicha xulosa qilish mumkin. Adabiyotda asosiy o ‘tkazuvchi y o ‘l-bu spinotalamik yo‘l
уоЧ-lemnisk yo‘li o ‘ziga jalb qilib kelmoqda (168-rasm). Agar birinchi (spinotalamik) y o ‘l orqali o g ‘riq ta’sirot vaqtida hosil b o ‘lsa, ikkinchi y o ‘l (lemnisk) orqali paydo b o ‘lgan o g ‘riq bir necha vaqt davomida saqlanib turadi. O g‘riq hissiyotining yana bir xususiyati shundaki, u adaptatsiyalanadi. Buni quyidagi tajribada k o ‘rib chiqish mumkin: teriga igna sanchilsa-yu, u siljitilmasa, igna sanchishdan kelib chiqqan asab impulslari va o g ‘riq sezgisi paydo b o ‘ladi, chunki ayni vaqtda igna siljib, adaptasiyalanmagan yangi o g ‘riq retseptorlari ta’sirlanadi. Badanga igna sanchilgandan keyin uni qimirlatmasak, paydo b o ‘lgan o g ‘riq bir pasda y o ‘qoladi. Bu igna atrofidagi retseptorlarning adaptatsiyalanishi natijasidadir. Kishi tcii Miiiiiing o g ‘iiqli (bezillab turgan) b o ‘laklarini yaxshi biladi. Shu bilan birga ichki a’zolarda o g ‘riq turganda o g ‘rituvchi ta’sirotning joyini aniqlash qobiliyati k o ‘pincha yetarli ravshan b o ‘lmaydi. Ichki a’zolarning kasalliklarida o g ‘riq kasallangan joyda sezilm ay, tananing boshqa qismlarida, masalan. Teri yuzasida sezilishi mumkin. Bunday o g ‘riqlarni aks etgan o g ‘riqlar deyiladi. Stenokardiya tutgan vaqtda, ya ’ni yurakning toj-tomirlari qisilganda yurak ustidagina cmas, k o ‘pincha chap q o ‘l va chap k o ‘rakda, b o ‘yin va boshning chap yarmida ham o g ‘riq sezilishi bunga misol b o ‘la oladi. Aks etgan ana shu o g ‘riq sezgilari yurak ustidagi o g ‘riqqa nisbatan kuchliroq b o‘lishi mumkin. Boshqa ichki azolarning kasalliklarida ham terining muayyan nuqtalarida aks etgan o g ‘riqlar kuzatiladi. Muayyan ichki a’zo www.ziyouz.com kutubxonasi zararlanganda terining o g ‘riydigan b o ‘lagi Zaxarin-Ged mintaqasi deb ataladi. •Jt
, f * * . - c - V * -4 .4 * * * .J >
■# V
л в ..— X. -ф V
(A), oldingi spinotalamik (B) va lemnisk (V) afferent va efferent yoHlari (piramidal va ekstrapiramidal y o ‘llar). Harorat resepsiyasi Haroratni sezadigan retseptorlar (termoretseptorlar) ikki guruhga bolinadi: Ц sovuqni sezuvchi termoretseptorlar va 2) issiqni sezuvchi termoretseptorlar.
www.ziyouz.com kutubxonasi Issiq Sovuq 169-rasnL Tashqi muhit harorati ta*sirida qon tomirlaming o'zgarishi. 1 2 3 4 5 170-rasm. Issiqlik hosil b o llishida (1,2) va issiqlik almashinuvida (3,4,5) ishtirok etuvchi zolar. 1-jigar; 2-mushak;; 3-qon tomirlari; 4-teri; 5-о'рка, Sovuq va issiq sezuvchi retseptorlar turli chuqurlikda: sovuqni sezuvchi retseptorlar teri yuzidan 0,17 шш pastda, issiqni sezuvchi retseptorlar esa 0,3 mm pastda yotadi. Sovuq ta’siriga krsatiladigan reaksiyalar issiq ta’siriga k o ‘rsatiladigan reaksiyalardan к о ‘га qisqaroq ekanligi shu bilan izohlanadi. U.Z.Qodirov (1996) fikrlariga к о ‘га, termoretseptorlar quyidagi xossalarga ega: 1.Teri haroratining barqaror b o ‘lib turishida bu retseptorlaming q o ‘z g ‘alish tezligi teri haroratiga proporsional b o ‘ladi. 2.teri harorati k o ‘tarilsa yoki pasaysa, bu impulslar tezligi ham k o ‘payadi yoki pasayadi. 3.Harorat o ‘zgarishidan boshqa narsalarga sezgir emas. 4.Retseptorlar sezgirligi teridagi harorat o ‘zgarishining sezish b o ‘sag‘asiga yaqin. 5.Termoresepsiyani ta’minlovchi afferent tolalar yakka yoki juda kichik guruhdagi retseptorlarga b o g ‘liq. Impulslaming bu tolalardan o ‘tish tezligi 20 m /soniya dan kam. www.ziyouz.com kutubxonasi Sovuqni se/u vch i retseptorlar soni issiqni sezuvchi retseptorlar sonidan ancha k o ‘p. Q o ‘l kaftining 1 sm da l-5ta sovuq nuqta b o ‘lsa, issiq nuqtalar soni 0,4 ta. Odam terisidagi sovuqni sezuvchi retseptorlaming umumiy soni- 25000, issiqni sezuvchi retseptorlar soni-30000. Termoretseptorlar adaptasiyasi Haroratning muayyan diapazonida sovuq rctseptorlari ham, issiq retseptorlari ham impulslaming doimiy razryadini beradi. Masalan, tilning sovuq retseptoridan boshlangan afferent asab tolasidagi harakat potensiallarini qayd qilish tajribasi 38°C da impulslar tezligi bir soniyada 5 ekanligini k o ‘rsatadi. 30°C haroratda impulslar tezligi bir soniyaga 10-12 ga teng b o ‘ladi. Pastroq haroratda impulslar tezligi kamayadi va 10°C da sovuq retseptorlaridan afferent impulslar kelishi to ‘xtaydi. Issiq retseptorlaridan h n w h l a m m r b i Ғ/л1о1«агП*» i m n n l c l o r f p y l i n i Я 7 Ь я г о г я ^ Н я h i r s n n i у я Н я Д Н I Q I I M ¥ v t l l I V f l u l C l l U u 1111 p U V ^ I C U I V / j 1 I I I I т " V / X / 11 u l V
/1 u l \ J u \J
11 i i v l u j u v » u 1,5-3,5 ga teng. Teri yoki til yuzasi tezligi bilan 2° sovuganda (40 dan 38°C ga tushganda) sovuq retseptoridan keluvchi asab tolasidagi impulslar tezligi 50-140 impuls/soniyani tashkil qiladi, bu tezlik keyinchalik siyraklanib qoladi. Qattiq isitishda issiq retseptoridan impuls tashuvchi tolada ham impulslarning tez-tez razryadlari vujudga keladi, adaptatsiya tufayli bu razryadlar tez. siyraklanib yana qisqa muddatli tez-tez
razryadlar paydo b o ‘ladi (uzilish samarasi). Harorat sezgilarining jadalligi bir qancha sabablarga, jumladan ta’sirlanish joyiga, ta’sirlanuvchi yuzaning kattaligiga va tevarak-atrofdagi haroratga b o g ‘Iiq. Masalan, q o ‘Ini 27°C gacha isitilgan suvga tiqib, 24-25°C haroratli suvga k o ‘chirilsa sovuq sezgisi kelib chiqadi. Q o‘l 34°C isitilgan suvda turgan b o ‘lsa, 31°C gacha isitilgan suv sovuq b o ‘lib tuyiladi (harorat kontrasti). Taktil (tegish, tarqalish) va bosim retsepsiyasi Tegish va bosimni sezish taktil sezgi deb ataladi. Terida tegish va bosimni sezadigan maxsus retseptorlar bor. Butun badanimizda tegishni va bosimni sezadigan 500000 tacha retseptor bor: o ‘rta hisob bilan olganda 1 sn r teriga 25 ta retseptor to*g‘ri keladi. ammo bu retseptorlar butun badanga bir tekis tarqalgan emas; terining ayrim qismlarida retseptorlar k o ‘proq b o la d i. Taqqoslab k o ‘rsatish uchun quyidagi misolni keltirish mumkin; boldirnirig 1 sm 2 terisida 9-10 retseptor b o ‘lsa, boshning 1 sm2 terisida 165-300 ta retscptor bor (171-rasm). Teri s o ‘rg‘ichlaridagi Meysncr tanachalari, barmoqlarning uchlarida va labda ayniqsa k o ‘p b o ‘ladigan Merkll disklari tcgish retseptorlari deb www.ziyouz.com kutubxonasi ataladi. Tukli teridagi soch (jun) tegishga ayniqsa sezgir b o ‘ladi. Buning sababi shuki, soch (jun) ildizi asab chigali bilan o ‘raladi va junga tegish o ‘sha chigalga o ‘tib, uni q o ‘z g ‘atadi. Junni qirish natijasida terining tegishga sezuvchanligi juda ham kamayadi. Pachini tanachalari bosim retseptorlari deb hisoblanadi. Taktil retseptorlar uzoq vaqt turli ta’sirlovchilarga moslashadi - adaptatsiyalanadi, shu sababli bosimning o ‘zi emas, balki faqat o ‘zgarishi seziladi. л ‘ ' Л 4 A 5 6
(jun) xaltuchasidagi asab chigali; 3-Meysner tanachasi; 4-Krauze kolbachasi; 5,6-shox pardadagi asab chigallari; A-asab tolalari; Mushuk oyoq kaftining yastiqchasiga yuk q o ‘yilsa, retseptorda asab impulslari vujudga keladi, ulaming tezligi 250-300 impuls/soniyaga teng b o ‘ladi. Bu impulsatsiya bir necha soniyaga c h o ‘ziladi va adaptatsiya boshlanishi tufayli to‘xtaydi. Odamda impulslar tezligi kamayishi bilan sezgi kuchi ham kamayadi. Teridagi har xil retseptorlarning adaptasiya tezligi har xil. Soch (jun) ildizi atrofidagi retseptorlar va Pachini tanachalari tezroq adaptatsiyalanadi. Adaptatsiya tufayli odam kiyimini faqat kiygan vaqtda yoki yurganda terisiga kiyim ishqalangan vaqtda uning bosimini sezadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Terining tegishiga va bosimga hammadan k o ‘p sezgir joylari til uchi bilan barmoqlardir; b o ‘yin bilan orqaning sezgirligi hammadan kam b o ‘ladi. Tegishni va bosimni sezadigan retseptorlar yordami bilan kelib chiqadigan sezgilar ancha aniq b o ‘ladi, ammo bu ma’lumotlar hamisha boshqa sezgi a’zolari (k o ‘z) bilan tekshiriladi. Boshqa sezgi a’zolari yetarlicha nazorat qilinmayotgan b o ‘lsa, ba’zan noto‘g ‘ri tasavvur tug‘ilishi mumkin. Bunga Aristotelning tajribasi m isol b o ‘la oladi. Bir-biriga chalishtirilgan ikki barmoq (odatda II va III barmoqlar) orasiga shar yumalatilsa yoki shu barmoqlar bilan burunning uchiga tegilsa, shar ham ikkita b o ‘lib tuyiladi (172-rasm). Bunday taassurotning kelib chiqishiga sabab shuki, II barmoqning tashqi tomoni va III barmoqning ichki tomoni bilan odatdagi sharoitda hamisha ikki narsaga tegamiz. Barmoqlar holatining o ‘zgarishi bir narsaning ikki narsa b o ‘lib sezilishiga sabab b o‘ladi. Taktil sezgini aniqlash usuli esteziometriya deyiladi. 172-rastn. Ikki barmoqni chalishtirish ustidagi tajriba (Aristotel tajribasi). Hid bilisb analizatori *
ular kim yoviy ta’sirlovchilam ing retseptorlariga ta’sir etishi natijasida kelib chiqadi. Hid bilish retseptorlari burun b o‘sh lig ‘ining shilimshiq pardasida joylashgan b o ‘lib, ulaming soni o ‘rtacha 3 0-40 mln ga teng. Bu retseptorlarda k o ‘plab mayda tukcha b o ‘lib, ularning uzunligi 1-2 mikron atrofida. Burun b o ‘sh lig ‘ining hid sczuvchi sathi 5 sm b o ‘lib, sezuvchi hujayra tukchalarining k o 4p b o ‘lishi hisobiga hid bilish sathi 100-150 marta ortadi. Odamda 60 m ln.ga yaqin hid sezish retseptorlari bor(l73-rasm ). www.ziyouz.com kutubxonasi п м 173-rasm. Hid bilish analizator: J-burun b o lshlig4; 2-hid bilish retseptorlari; 3-hid bilish a ’zosi. Hid biluv retseptorlariga turli kim yoviy moddalarning ta’sir etish mexanizmi hozircha aniq emas. Hid sezish retseptorlarining ta’sirlanishi ba’zan atom guruhlaming kim yoviy ta’sirga b o g ‘liq, deb faraz qilinmoqda. Ammo, tizilmasi yoki kim yoviy xossalari bilan bir-biriga yaqin turadigan moddalaming butunlay har xil hidli ekanligi kim yoviy gepotezalarga zid keladi. hid sezgisi kelib chiqishi uchun modda zarralari hidlov sohasining shilliq pardasiga tushib, hid biluvchi retseptorlarga ta’sir etishi kerak. Hidli moddalaming ta’sir b o‘sag‘asi juda past, shuning uchun bu moddalar bir necha marta qayta-qayta hidlanadi. Buni moddaning hidini bilmoqchi b o ‘layotgan kishiga yoki har narsani iskaydigan hayvonga qarab bilish mumkin. Hid bilish sezgisining jadalligi hidli moddaning kim yoviy tarkibiga, havodagi konsentratsiyasiga va burundan o ‘tish tezligiga, shuningdek hid bilish retseptorining fiziologik holatiga b o g ‘liq. Hidli modda taialgan havoning burunga kirishi tezligi qancha katta b o 4lsa, hid bilish sezgisi o 4shancha kuchli b o4ladi. Hidli moddaning havodagi konsentratsiyasi bir xil b o ‘lsa, u hid biluv retseptorlariga ta’sir etayotgan dastlabki paytdagina hid bilish sezgisining intensivligi maksimal b o ia d i. Keyinchalik hid bilish sezgisi susayadi. Buning sababi shuki, retseptorlar adaptatsiyasi tez taraqqiy etadi, shunga к о4га retseptorlarning sezuvchanligi pasayadi. Shu sababli hidli moddaning havodagi konsentratsiyasi katta b o 4lgan binoda bir necha vaqtgacha b o4lgan odam hid sezmaydigan b o lib qoladi. Hidli modda uzluksiz ta’sir etsa, hid biluv apparati tezroq adaptatsiyalanadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Hid biluv rctscptorlarining sezuvchanlik darajasini va adaptatsiya Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|