Odam fiziologiyasi
shunday tuzilganligidan
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
shunday tuzilganligidan endolimfa tebranma harakat qila oladi. Endolimfa siqilmaydi, shuning uchun uzangi oval darcha pardasini bosib, uni ichiga botirganda yumaloq darcha pardasi endolimfaning ta’siri ostida b o ‘rtib chiqadi, natijada endolimfaning tebranishi uchun sharoit vujudga keladi. 179-rasm Chig ‘anoq lcanallari. rta va ichki quloq (P.Lindsey va D.Norman, 1977 b o ‘yicha): 1-bolg‘acha; 2-sandon; 3-oval darcha; 4- uzangi; 5-yumaloq darcha; 6-nog‘ora pardachi; 7-bazal (asosiy) membrana; 8-chig*anoqning uch kanali. 180-rasm. Eshituv analizatorining umumiy ko ‘rinishi. 1-eshituv retseptori, 2- eshituv asabi, 3-bosh miya po^stlogHning eshituv mintaqasi. www.ziyouz.com kutubxonasi S o ‘nggi yillarda har xil tezlikdagi tovushlami sezish haqida yangi ma’lumotlar olinadi. Masalan, past tezlikdagi tovush tebranishlari c h ig ‘anoq kanallarining jami perilimfasini tebrantiradi. Bu tebranishlar o ‘z navbatida asosiy membrananing tebranma hakatlariga sabab b o 4ladi. A sosiy membrana bilan birgalikda sezuvchi hujayralarning barcha tolachalari ham tebranadi. Ular tebranganda ro‘y beruvchi o ‘zgarishlar q o ‘z g ‘alishni vujudga keltiradi, bu q o ‘z g ‘alish eshituv asabi orqali bosh miyaning tegishli markazlariga boradi. Fast tovush tebranishlari perilimfaning hammasini emas, faqat bir qismini tebranma harakatga keltiradi. Natijada asosiy membrananing tebranishlari ham kichkina joy bilan cheklanib, tolalachalarning faqat bir qismida q o ‘z g ‘alish vujudga keladi. A sosiy membrananing tebranadigan qismlarining kattaligiga va qayerda ekanligiga qarab, har xil tezlikdagi lovushlar seziladi. Odam q u log‘ining tovushni sezadigan muayyan chegaralari bor. Boshqacha aytganda, havo bir soniyaga 16 martadan 20000 martagacha tebranganda ©dam quk>g‘i btmi sezadi. Eshituvning yuqori chegarasi yosh u lg‘aygan sayin o 4zgaradi. Odam qancha keksa b o ‘lsa, q ulog‘i shuncha kam tebranishni sezadi. Odam 35 yoshda havoning k o ‘p deganda 15000 marta tcbranishini, 50 yoshida esa hatto 13000 marta tebranishini seza oladi. Hayvonlarda eshituv chegaralari odamdagidan xiyla katta b o ‘ladi. Masalan, it bir soniyada 35000 tebranishni eshitadi, odam esa buncha tebranishni mutloqo eshitmaydi. Shu xususiyat borligidan odam tamomila tinch deb hisoblaydigan joylarda ham it tovushni eshitadi. It shu xususiyati borligidan soqchilik xizmati uchun juda qimmatli hayvon hisolanadi. Tana vaziyatini va harakatlarini sezish Tana yoki undagi ayrim qismlarning fazodagi vaziyatini bilish uchun odam avvalo k o ‘zidan foydalanadi. Ammo, bunda k o ‘ruv a’zoning qatnashishi shart emas. Odam k o ‘rmasdan, y a ’ni k o ‘zini yumib turib ham o ‘ziningtana vaziyatini biladi. K o‘zdan qolgan kishilar o ‘z tanasining vaziyatini bemalol va bexato biladilar. Buning sababi shuki, tana yoki undagi qismlam ing vaziyati teridagi bosh retseptorlari va mushak, b o ‘g ‘im, paylardagi proprioretseptorlar bilan seziladi. Tanamizning qanday b o ‘lmasin bir qismining vaziyati o ‘zgarganda (q o‘l bukilganda, yozilganda yoki bir oz aylantirilganda) bir yoki bir necha b o ‘g ‘im siljiydi, muayyan mushak guruhlari taranglashadi va b o ‘shashadi, shuningdek terining tarangligi ham o ‘zgaradi. Proprioretseptorlarning ta’sirlanishi natijasida markaziy asab tizimiga impulslar borib turishi tufayli gavda vaziyati bemalol bilinadi. Odam xoh o ‘tirgan b o ‘lsin, xoh yotgan b o lsin , k o ‘zini yumib turib, o ‘zining vaziyatini bemalol aniqlay oladi. Buning sababi shuki, terining muayyan qismlaridagi bosimning o ‘zgarishi, mushak va paylarning taranglanish darajasi tana vaziyati haqida signal berib turadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Tananing vaziyatini va harakatini aniqlashda, shuningdek harakat tezligining o ‘zgarganini bilishda teri sezgisining retseptorlari bilan proprioretseptorlardan tashqari vestibular apparatning faoliyati ham katta rol o ‘ynaydi. Bu apparat tananing fazodagi vaziyatini va harakatini sezish, shuningdek muvozanatni saqlash a’zosidir. Tana muvozanatining har bir 0 ‘zgarishi tufayli vestibular apparatning retseptorlari ta'sirlanadi, shuning oqibatida tanani rostlashga yordam beradigan muayyan mushak guruhlari refleks y o ‘li bilan qisqaradi yoki b o ‘shashadi. Vestibular apparat ikki qismdan: dahliz va yarim doira kanallardan iborat. Dahliz endolim fa bilan to ‘la. Bu suyuqlikda otolitlar yoki statolitlar deb ataladigan maxsus tuzilmalar bor, ular kalsiy fosfat tuzlaridan iborat. Gavda vaziyati o ‘zgarganda, jumladan boshning vaziyati o ‘zgarganda dahliz retseptorlardagi statolitlaming vaziyati o ‘zgaradi. Bu retseptorlar eshituv asabining vestibular tolalari bilan b o g ‘langan. 181-rasm. Vestibular apparat. 1-yarim halqa kanali; 2-chig'anoq. 182-rasm. Vestibular apparatning reseptiv maydonlari. 1-vestibular apparat. 2-bosh miya po*stlog4dagi markazlari. Statolitlarning bosim darajasi o ‘zgarganda retseptorlar ta’sirlanib, q o ‘z g ‘alish bilan javob beradi. Dahliz retseptorlarning q o ‘zg ‘alishi natijasida ayrim mushak guruhlarining tonusi refleks y o ‘li bilan o 4zgaradi. www.ziyouz.com kutubxonasi Yarim halqa kanallar uchta b o‘lib, o ‘zaro perpendikular uch tekislikda turadi (181-rasm). Har bir kanalning uchi kengayib, y o ‘g ‘on tortadi, ampula dcb shuni aytiladi. Ampulada maxsus tuzilmalar bor. Eshituv asabining vcstibular tolalari shu yerda tugaydi. Endolimfa aylanma harakat qilganda o ‘zining inertligi va yopishqoqligi tufayli yarim halqa kanallarning devorchalaridan bir muncha uzoqlashadi, shuning natijasida retseptorlarning bosilishi o*zgaradi. Endolimfa bosimining o ‘zgarishi darajasi vestibular asabning retseptoriga ta’sir etadi. Vestibular apparatdagi retseptorlar q o ‘z g ‘alganda bir qancha reflektor reaksiyalar kelib chiqadi. Tana, q o ‘l- oyoq, b o‘yin va k o ‘z mushaklarining tonusi refleks y o ‘li bilan o ‘zgaradi, ularning qisqarishi tufayli bosh muayyan vaziyatda tutiladi va butun tana vaziyati o ‘zgaradi (182-rasm). Ko‘ruv analizatori K o‘ruv informatsion tizimi boshqa sensor tizimlar orasida alohida o ‘rin tutadi. K o‘ruv a’zosi g ‘oyatda sezgir a’zo b o ‘lib, uning yordamida odam tevarak-atrofidagi buyumlaming tuzilishi, rangi, shakli, hajmi, bir-biridan farqini ajratadi. Odam tashqi dunyoni k o ‘ruv a’zosi yordamida 90% axborotlarni idrok etadi. Bundan tashqari, k o ‘ruv analizatori organizmda fotoretseptorlarga (yorug‘likni sezuvchi retseptorlarga) ega b o‘lgan yagona tizimdir. Bu tizim orqali organizm kunning tunga o ‘tgani to ‘g ‘risida, uzoq- yaqin jismlarning tashqi qiyofasi to‘g ‘risida axborot oladi. Atrofdagi turli- tuman manzaralami, narsalarni k o‘rishimizning sababi shundaki, qaysi bir manbadan (quyosh, elektr lampa) ularga tushgan nur qaytarilib, k o ‘zga tushadi va fotoretseptorlarda q o ‘z g ‘alish hosil b o ‘ladi. K o‘ruv obrazining shakllanishi aks ettirilgan nurlarni k o ‘z optik tizimiga - to ‘r pardaga aniq proyeksiyalashdan boshlanadi va analizatorning p o‘stloq markazida k o ‘ruv doirasida qanday jism borligi to ‘g ‘risida xulosa qilish bilan tugaydi. Ko‘zning tuziiishi Ko*ruv a’zosi ikki qismdan: asosiy qism (k o ‘z soqqasi) va yordamchi a'zolardan iborat. Ko*z soqqasi sut em izuvchi hayvonlarda va odamda yumaloq b o ‘Iib, k o ‘z kosasi chuqurligida joylashgan. Uning ustki qavati oqsil parda-sklera b o ‘lib, bu parda old tomonda shox moddaga aylanadi. Shox parda bilan oqsil parda orasida venoz kanal joylashgan. K o‘z-k o ‘z soqqasidan, k o ‘rish asabi va yordamchi qismlardan (k o ‘z soqqasini harakatlantiruvchi tnushaklar va ularning asablari, qovoq va kipriklar, yosh bezlari, qon tomirlari kabilardan) iborat (183-rasm). www.ziyouz.com kutubxonasi 183-rasm. Odam ko'zining tuzilishi. 1-ko‘ruv asabi; 2-ko‘ruv asabining s o ‘r g ‘ichi; 3-ko‘z olmasining tomirli pardasi; 4-sklera (fibroz qavatning orqa qismi) 5 -to ‘r parda; 6-optik o ‘qi; 7-kiprikli o ‘simtalar; 8-kiprikli tana; 9-ko‘z olmasining kamerasi (bo'limi) 10-ko‘z. olmasining oldingi kamerasi (bo‘limi); 11-gavhar; 12-randor parda; 13-shox parda; 14-kon'yuktiva; 15- kiprikli tana mushaki; 16-sinoval boylami; 17-ko‘rish o ‘qi; 18-shishasimon tana; 19-markaziy chuqurcha; 20-sariq d o g ‘. K o‘z soqqasi tashqi va ichki qismlardan iborat. Tashqi qismi uch qavat: tashqi-fibroz, o ‘rta-qon tomir va ichki-to‘rsimon pardadan tashkil topgan. Ichki qismiga k o ‘z ichi suyuqligi, k o ‘z gavhari va shishasimon tana kiradi. K o‘z soqqasining tashqi fibroz pardasi ikki qismga b o lin a d i. Uning oldingi qismi shox parda deyilib, u shishadek tiniq, y o ru g lik nurlarini sindirish xususiyatiga ega. Tashqi fibraz pardaning yon va orqa qismi k o ‘zning oq pardasi (sklera) deyiladi. K o‘z soqqasining qon tomir qavati nomiga monand, qon tomirlariga boy b o ‘lib, k o ‘z to ‘qimalarini oziq moddalar va kislorod bilan ta’minlaydi. Bu qavatning oldingi qismi rangparda dcyilib, uning rangi hammada har xil (qora, k o ‘k,sarg‘imtir va hokazo) b o ‘ladi. Bu pardaning o ‘rtasida yumalog* teshikcha b o‘lib, u ko‘z qorachigMdir. Teshikcha atrofida k o ‘z qorachig‘ini kengaytiruvchi va toraytiruvchi mushaklar bladi. K o‘z soqqasining ichki-to‘rsimon pardasi ayniqsa muhim ahamiyatga ega, chunki uning orqa qismida yoru glik n i, ranglami qabul qiluvchi retseptorlar joylashgan. Ulaming maxsus asab hujayralari bo*lib, tayoqcha www.ziyouz.com kutubxonasi va kolbacha shaklidadir. T o ‘rsimon pardaning orqa qismida ko*ruv asabining tolasi kiradigan teshikda b o‘lib, u orqali k o ‘ruv asabi to ‘rsimon pardaga o ‘tadi va mayda tolachalarga b o ‘linib, tayoqchasimon va kolbachasimon retseptorlarga tutashadi. K o‘z soqqasining ichki qism i-ko‘z gavhari, ko‘z ichi suyuqligi va shishasimon tanadan iborat. Bularning hammasi tiniq, shishasimon b o ‘lib, ko‘zga tushadigan yorug‘lik nurini sindirish xususiyatiga ega. K o‘zning yordamchi qismlariga k o ‘z soqqasini harakatlantiruvchi oltita mushak va ularning asablari, k o‘z yosh bczlari va ulaming kanalchalari, ko‘z yosh bezi hamda qovoq va kipriklar kiradi. Mushaklar k o ‘z soqqasini harakatlantirib, k o ‘rish doirasini kengaytiradi. K o‘z yosh bezlaridan ajraladigan suyuqlik k o ‘zning shox pardasini namlab, uni changdan yuvib turadi. Qovoqlar va kipriklar k o‘z soqqasini tashqi muhitning noqulay ta’sirlaridan him oya qiladi. Ko‘zning optik tizimi K o‘zga kiradigan yorugMik nurlari to‘r pardaga tushisHdan otdin ппг sindiruvchi bir necha yuzalar - shox parda,gavhar va.shishasim on tananing oldingi va orqa yuzalaridan o ‘tadi. Nurlarning o ‘tadigan y o ‘li shox parda, gavhar va shishasimon tana yuzasining nur sindirish k o ‘rsatkichlariga va egrili kradiuslariga b o g ‘liq. K o‘z optik tizimining nur sindiruvchi kuchini dioptriya (D) - fokus masofasi 100 sm b o ‘lgan linzaning nur sindiruvchi kuchidir. Nur sindiruvchi kuch oshganda fokus masofasi kamayadi. Fokus masofasi 50 sm b o ‘lganda linzaning nur sindiruvchi kuchi 2 D ga, fokus masofasi 25 sm b o ‘lganda nur sindiruvchi kuch 4 D ga teng va hokazo. Uzoqdagi narsalarga qaraganda k o ‘z optik tizimining nur sindiruvchi kuchi umuman 59 D chamasida b o ‘ladi. Shox pardaning nur sindiruvchi kuchi 4 3 * 0 ,5D , gavhaming nur sindiruvchi kuchi uzoqdagi narsalarga qaraganda 19*1 1D va yaqindagi narsalarga qaraganda esa 33*0,6 ga teng. Ko‘z akkomodatsiyasi Odam k o ‘zidan uzoqdagi va yaqindagi narsalami bir xilda ravshan k o‘ra olmaydi. Narsani yaxshi k o‘rish uchun o ‘sha narsadan sochiluvchi yorug‘lik nurlari to ‘r pardada to ‘planishi kerak. Yorug‘lik nurlari to ‘r pardaga tushgandagina narsaning ravshan ta’sirini ko‘ramiz. K o‘zning uzoq- yaqin turgan narsalami ravshan k o‘rishga m oslashuvi akkomodatsiya deb ataladi. Agar uzoqdagi narsa k o‘zga sekin-asta yaqinlashtirilsa, 65-70 m masofada akkomodatsiya boshlanadi. Narsa k o ‘zga yana yaqinlashtirilgan sayin akkomodatsiya kuchi oshadi va 10 sm masofada tugab qoladi. Shunday qilib, yaqindan k o ‘rish nuqtasi 10 sm masofada b o ‘ladi. Yosh ulg‘aygan sayin gavhaming elastikligi asta-sekin kamayadi, binobarin, akkomodatsiya qobiliyati ham o ‘zgaradi. Yaqindan ravshan k o ‘rish nuqtasi www.ziyouz.com kutubxonasi 10 yashar bolada 7 sm, 20 yoshli kishida 33 sm, 60 yoshli kishida 1 m, 70 yoshli kishida 5 m b o la d i, 75 yoshda esa akkomodatsiya qobiliyati deyarli y o ‘qoladi va yaqindan ravshan k o ‘rish nuqtasi cheksiz nariga suriladi. K o‘zda nur sinishi (refraksiya) ning ikkita anomaliyasi (noto‘g ‘rilik, odatdagi holatdan chetga chiqish, nuqson): yaqindan ko‘rish (miopiya) va uzoqdan ko‘rish (gipermetropiya) mavjud. Bu n o ‘qsonlar odatda nur sindiruvchi muhitlaming kamchiligiga b o g ‘liq b o ‘lmay, k o ‘z soqqasining g ‘ayri m e’yoriy uzunligidan kelib chiqadi. Yaqindan va uzoqdan k o ‘rish tug‘ma bo lishi, shuningdek hayot davrida kelib chiqishi mumkin. Yaqindan k o‘radigan odamlarda narsaning tasviri to‘r pardada hosil b o ‘lmay, asosiy fokus to ‘r parda yaqinida b o ‘ladi, natijada narsaning tasviri ravshan b o ‘lmay, yoyilib ketadi. Yorug‘lik nurlari to ‘r pardada to ‘planmay, yaqinroqda to ‘planishi shunga b ogliq k i, k o ‘zning uzun o ‘qi haddan tashqari ch o ‘zilib ketadi, chunki k o‘z soqqasining uzunligi haddan tashqari oshib ketadi (184-rasm). Yaqindan k o ‘ruvchi odarnlarning narsani ravshan ko*rishi uchun uni ko‘zlariga yaqin tutishig sababa shudir. Bunday kishilarda uzoqdan k o ‘rish nuqtasi k o ‘zga yaqinlashadi va undan bir oz narida b o ‘ladi. Yaqindan k o ‘radigan kishilarga ikki tomoni botiq k o ‘z oynak buyuriladi. Uzoqdan k o ‘rishning sababi shuki, k o ‘zning uzunasiga ketgan o ‘qi kalta b o ‘lib qoladi. Natijada yorug‘lik nurlari to ‘r pardada to‘planmay, uning orqasida to ‘planadi. A sosiy fokusning to ‘r parda orqasiga to‘g ‘ri kelishi tufayli narsaning tasviri ravshan b o ‘lmaydi. Uzoqdan k o‘radigan odamlarga ikki tomoni qabariq ko*zoynak buyuriladi. K o‘z ichiga tushadigan hamma yorug‘lik nurlarini rang parda markazidagi teshik o ‘tkazadi, shu teshik qorachiq dcb ataladi. Rangparda Miopiyani tuzatisb. (botiq kzoynak) Emmctropiya (m e’yoriy ko’rish) Miopiya (yaqindan fco’rish) G ipcrmctropiy an i tuzatish. (ikki tomonlama qavariq ko’zoynak) 184-rasm. Yaqindan va uzoqdan ko'rish refraksiyasi. Qorachiq va uning refleksi www.ziyouz.com kutubxonasi mushaklarida qorachiqni o 4rab turuvchi mushak tolalarning ikki turi bor: bir-turi halqasimon mushaklar k o ‘zni harakatlantiruvchi asabning adashgan (sayyor) tolalaridan inncrvatsiya oladi, ikkinchisi csa-radial mushaklar simpatik asablardan innervasiyalanadi. Halqasimon mushaklar qisqarganda qorachiq lorayadi, radial mushaklar qisqarganda esa, qorachiq kengayadi. Shunga o 4xshab, adrenalin qorachiqni kengaytiradi, atsetilxolin bilan ezerin esa, qorachiqni toraytiradi. Qorachiqlar asfiksiya (b o ‘g ‘ilish) da ham kengayadi. Shu sababli chuqur narkozda qorachiqlaming kengayishi asfiksiya boshlanayotganini k o ‘rsatadi va narkozni kamaytirish zarurligi paydo b o ia d i. S o g ‘lom odamning ikkala k o ‘z qorachig‘i bir xilda kengaygan yoki toraygan b o ‘ladi. Bir k o ‘zga yorug4 tushirilganda ikkinchi k o ‘z qorachig‘i ham torayadi; bunday reaksiya hamjihatlik reaksiyasi dcb ataladi. B a’/an ikkala k o ‘z qorachiqlari katta-kichik b o ‘ladi (anizatropiya). Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling