Odam fiziologiyasi
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
adaptatsiyasi deb ataladi. Juda Ь дт yorug‘ uydan yoki quyoshli kunda k o ‘chadan qorong‘i uyga kirilsa, kishi avvaliga hech narsa k o ‘rmasligini hamma yaxshi biladi. S o ‘ngra k o ‘z sekin-asta qorong‘iga o ‘rgana boshlaydi, natijada odam narsalaming konturlarini, bir necha vaqtdan keyin csa hatto detallarini farq qila oladi. Bularning hammasi k o‘z sezuvchanligining o ‘zgaruvchanligi tufayli b o ‘ladi. Qorong‘i binoda to ‘r parda sezuvchanligi oshadi va odam sekin-asta k o ‘ra boshlaydi. K o‘zning qorong‘i binoda k o ‘rishga moslashuvi qorongMga taalluqli adaptatsiya deb ataladi. Q orong‘iga taalluqli adaptatsiyada k o ‘zning sezuvchanligi taxminan 200000 marta oshadi. Q orong‘i binodan yorug‘ k o ‘chaga chiqilganda bir muncha boshqa hodisa k o ‘riladL Q orong‘idan yorug‘ga chiqqan kishi avvaliga hech narsa ko‘rmay k o ‘zi qamashadi. K o‘zi o g ‘rib yoshlanadi, natijada u k o‘zini yumishga majbur b o ‘ladi. S o ‘.ngra k o ‘z sekin-asta o ‘rgana boshlaydi va tez orada yana normal k o ‘radigan b o ‘lib qoladi. K o‘zning narsalami ravshan yoruglikda k o ‘rishga moslashuvi yorug‘likka taalluqli adaptatsiya deb ataladi. Bu adaptatsiya davomida k o‘zning sezuvchanligi juda ham pasayib ketadi. Y orug‘likka adaptatsiya qorong‘i adaptatsiyadan farq qilib, bir-ikki daqiqa ichida ro‘y beradi. K o‘rish o ‘tkirligi tufayli odam narsalaming shaklini, ranggini, kattaligini, masofani ajrata oladi. K o‘zdan kechirilayotgan narsaning mayda detallarini ajratish qobiliyati ko‘zning o‘tkirligi (ko‘z quvvati) deb ataladi. K o‘zning tkirligi k o ‘z bilan ayrim-ayrim k o ‘riladigan ikki nuqta o ‘rtasidagi eng kichik masofa bilan belgilanadi. Ikki nuqtani k o ‘rishda bu masofa qancha kichik b o ‘lsa, k o ‘z shuncha o ‘tkir b o ‘ladi. K o‘z biron nuqtaga tikilsa, shu nuqtaning tasviri sariq d o g ‘ga tushadi, bu holda bir nuqtani markaziy ko‘ruv bilan k o ‘ramiz. T o ‘r pardaning qolgan joylariga tasviri tushadigan nuqtalami periferik ko‘ruv bilan k o‘ramiz. Shunday qilib, k o ‘zni bir nuqtaga tikkan vaqtda k o ‘rinadigan nuqtalar y ig ‘indisi ko‘ruv maydoni deb ataladi. Periferik k o ‘ruv maydonining chegaralari perimetr degan asbob bilan olchanadi. Rangsiz narsalami k o ‘rish maydonining chegaralari 60° - 90° gacha b o ‘ladi. K o‘k va sariq ranglami k o ‘rish maydoni kichikroq, qizil rangni k o ‘rish maydoni yanada kichik, yashil rangni k o ‘rish maydoni esa faqat 20-40° atrofida. Chuqurlikni idrok etish, binobarin, masofani bilish bir k o ‘z bilan k o‘rish (monokular ko‘rish) da ham, ikki k o‘z bilan k o ‘rish (binokular www.ziyouz.com kutubxonasi ko*rish) da ham mumkin. Binokulyar k o ‘rishda masofa aniqroq bilinadi. Monokular k o‘rishda masofani baholash uchun akkomodalsiya hodisasining bir qadar ahamiyati bor. Yaqindagi narsalarga qaraganda kipriksimon mushaklarga zo*r keladi; bu mushak tarangligining sezilishi (proprioretsepsiya) narsaning qancha masofada turganligini bilishga yordam beradi. Narsa qancha yaqinroq b o ‘lsa, tasviri to ‘r pardaga o ‘shancha kattaroq tushadi. Masofani bilish uchun buning ham ahamiyati bor. Masofani va relyefni bilishda ikki k o ‘z (binokular) bilan k o ‘rishning ahamiyati juda katta. Evolutsiya davomida k o‘ruv analizatori juda ham murakkablashgan b o‘lib, odam optik yllarida k o‘ruv p o ‘stlog‘ining yangi neyronlar tizimi paydo b o ‘ladi. Ularning ichida retuno-talamokortikal tizimi yaxshi rivojlanib, keyingi miya tuzilmalarida k o ‘ruv analizatorining ixtisoslashgan maydonlari paydo b o ‘lgan (187-rasm). 187-rasm. К о ‘ги\> analizatorining markazlari. 1-to'r parda; 2-ko‘ruv asabi; 3-bosh miya yarim sharlar p o ‘stlog'ining ko'ruv mintaqasi; 4-to'r pardada obyektlaming teskari tasviri. K o‘ruv analizatorining asablari bir-birini kesib xiazma hosil qiladi, ya’ni chap k o ‘zning to ‘r pardasidan axborot bosh miya yarim sharlar p o‘stlog‘ining o ‘ng tomoniga va aksincha, o ‘ng k o ‘z to ‘m ing chap tomoniga yetkazilib beriladi. K o‘pchilik asab tolalari oraliq miyaga - tashqi tizzasimon tana orqali p o‘stlog‘ning 17-chi maydoniga boradi. T o ‘r pardaning ba’zi tolalari axborotni o ‘rta miya tomi (tektum) va to ‘rt tepalikning oldingi tepalariga hamda pretektal va talamusning proyeksion yadrolariga o ‘tkazadi. Pulvinar yadrolaridan axborot talamus orqali bosh miya p o ‘stlog‘ining 18-chi va 19- chi maydonlariga yetib boradi (188-rasm). Ko‘ruv analizatorining markazlari www.ziyouz.com kutubxonasi 1 • - t •
u 2 3 1 4 / 6
188-rasm. Ko*ruv analizatorining o'tkazuvchi yo*llari. U -o‘ng ko'z; 1-to‘r parda; 2 ko*ruv asabi; 3-xiazma; 4 -o ‘ng k o ‘ruv y o ‘li; 5- lateral (tashqi) tizzasimon tana; 6-ko‘ruv asabining miya p o ‘stlo g ‘ida tarqalishi; 7-pretektal mintaqasi; 8-yuqori dumboqchasi; 9-qadoq tana; Ch- chap k o ‘z.; 10-lateraI (tashqi) tizzasimon tana. 17, 18, 19-ko‘ruv analizatoming p o ‘stloqdagi maydonlari. K o‘z qorachig‘i faoliyatini prctektal mintaqa, to‘rt tepalikning oldingi guruh yadrolari esa k o ‘z soqqasini harakatlantiruvchi oliy k o ‘ruv markazlari bilan b og‘langan. Shu bilan bir qatorda sut emizuvchilar o ‘rta miyasidagi qadimiy retino-tektal y o ‘li haligacha o ‘z funksiyasini y o ‘qotgan emas, yorug‘lik, qorong‘i va obyektlarning harakatini aniqlash uchun muhim rol o ‘ynaydi. Tashqi tizzasimon tanadan afferent tolalai* p o ‘stloqdagi k o ‘ruv mintaqasining 17-chi maydon (III,IV qavatlari) lariga boradi va shu sababli 17-chi maydon ko‘ruv po‘stlog‘ining markaziy maydoni hisoblanadi, 18- chi va 19-chi maydonlar periferik maydonlar hisoblanadi. 17-chi maydondan assotsiativ asab tolalari 18-chi va 19-chi maydonlarga boradi. T o ‘r parda va p o ‘stloqning 17-chi maydoni orasida topografik hamjihatlik borligi tufayli to ‘r pardaning soyasi (proyeksiyasi) k o‘ruv p o ‘stlog‘i ncyronlarida o ‘z aksini topadi. Shunday qilib, faqat yagona retinotopografik xarita 17-chi maydonda mavjud, notopografik assotsiativ funksiyalar esa p o ‘stloqning 18-chi va 19- chi maydonlarida joylashgan. www.ziyouz.com kutubxonasi • « Tjf 1. Analizator nima? Sezgi a’zolar yoki sensor tizimlar haqida ma’lumot bering. 2. Analizator qaysi boMimlardan iborat? 3. Retseptor nima? 4. Retseptorlarning qaysi turlarini bilasiz? 5. Ixtisoslashgan retseptor deb nimani bilasiz? 6. Interoretseptorlar yoki visseroretseptorlar nima? 7. Eksteroretseptorlar nima? 8. Proprioretseptorlar nima? 9. Distant (masofadagi) retseptorlarga qaysi retseptorlar kiradi? 10. Kontakt (teguvchi) retseptorlarga qaysi retseptorlar kiradi? 11. Retseptorlaming adekvat ta’sirlovchilari deb nimani tushunasiz? 12. Retseptor potensiali nima? 13. Analizatorlarning umumiy tuzilishini belgilab bering. 14. Retseptorlar adaptatsiyasi haqida nimani bilasiz? 15. Analizatorlar signallarni qanday qayta ishlaydi? 16. Analizatorlaming afferent va efferent y o ‘llari degan so ‘zni qanday tushunasiz? 17. Somatik sensor tizimi haqida ma’lumot bering? 18. Sensor retsepsiya nima? Qaysi retseptorlar somatosensor tizimga kiradi? 19. Terining tuzilishi va funksiyalari haqida ma’lumot bering. 20. Odamning sezgi a’zolariga nimalar kiradi? 21. Mexanoretseptorlarning funksiyalari nimalardan iborat? 22. Spinotalamik y o i nima? 23. Harakat resepsiyasiga nimalar kiradi? 24. Termoretseptorlar qaysi xossalarga ega? 25. Taktil va bosim retsepsiyasini aytib bering. 26. Hid bilish analizatori haqida m a’lumot bering. 27. Ta’m bilish analizatori haqida ma’lumot bering. 28. Eshituv va muvozanat analizatori haqida ma’lumot bering. 29. Tovush signallaming fizik tavsifi. 30. Eshituv sezgilam ing paydo b o ‘lishi qanday amalga oshiriladi? 31. Vestibular apparat nima? Tana vaziyati va harakatlari qanday seziladi? 32. K o‘ruv analizatorining ahamiyati. 33. K o‘zning tuzilishi haqida nima bilasiz? 34. K o‘zning optik tizimi haqida m aiu m ot bering. 35. K o‘z akkomodasiyasi nima? www.ziyouz.com kutubxonasi 36. Qorachiq va uning refleksi haqida nimalami bilasiz? 37. Т о ‘г pardaning tuzilishi va funksiyalari haqida maMumot bering. 38. K o‘z pigmenti-rodopsinning hosil b o ‘lish sxemasini aytib bering. 39. Ranglami sezish qanday o ‘tadi? 40. Uch komponentli nazariyani aytib bcring. 41. Daltonizm nima? 42. K o‘z qanday adaptatsiya b o ‘ladi? 43. K o‘ruv analizatorining markaziy y o lla r in i belgilab bering. www.ziyouz.com kutubxonasi KIRISH....................................................................................................................... 4 I. FIZIOLOGIYA TARIXINING QISQACHA TA'RIFI....................... .......8 Organizm funksiyalarining boshqarilishi va ularning xususiyatlari haqida tushuncha. Organizm va muhit........................................................... .....19 Fiziologik funksiyalar........................................................................................ ..... 20 G om eostaz............................................................................................................. .....20 Assimilatsiya va dissim ilatsiya....................................................................... ...... 21 Qo^zg^aluvchanlik............................................................................................... .....21 Q o‘zg ‘alish............................................................................................................. ... 22 Reflektor reaksiyalar........................................................................................ ....... 23 Funksiyalami boshqarilish mexanizmlari........................................................... 24 II. QON FIZIOLOGIYASI............................................................................... ..... 25 Organizmning ichki muhiti............................................................................... ..... 25 Qonning vazifalari............................................................................................. .......26 Qonning miqdori va tarkibi............................................................................... .....27 Qonning solishtirma ogMrligi.................................................................................29 Qonning yopishqoqligi....................................................................................... .... 29 Qonning osm otik bosim i.........................................................................................29 Fiziologik eritmalar.............................................................................................. ... 30 G em oliz hodisasi................................................................................................... ... 31 Qonning faol reaksiyasi...................................................................................... .... 32 Mushak faoliyatining qon tarkibiga ta’siri.................................................... .... 32 Qonning bufer tizimi............................................................................................ ... 34 Qon plazmasi, uning tarkibi va xususiyatlari.....................................................36 Qonning ivishi....................................................................................................... ... 39 Qonni ivituvchi omillar...................................................................................... .....40 Qonning ivishi jarayonida ishtirok etuvchi oqsillar.................................... .....41 Qonning shakili elementlari............................................................................... ....43 Gem oglobin............................................................................................................ ... 44 Gem oglobinning spektral tahlili........................................................................ ... 45 Eritrotsitlaming chkish tezligi (EChT)............................................................ 46 Leykotsitlar............................................................................................................ .... 46 Qon ishlanishi va qon tizimining boshqarilishi............................................ .... 50 Limfa........................................................................................................................ ....51 Qon guruhlari.............................................................................................................53 Immunitet....................................................................................................................55 III. QON AYLAN ISH FIZIOLOGIYASI.......................................................... 61 Qon aylanishning fiziologik ahamiyati......................................................... ...... 61 Yurak fiziologiyasi............................................................................................. ......62 Yurakning sistolik va daqiqalik hajmi........................................................... ..... 63 www.ziyouz.com kutubxonasi Yurakda qo*zg*alishning kelib chiqishi.............................................................. 64 Y urak avtomatiyasi.................................................................................................. 66 Elektrokardiografiya-yurakda q o4zg*alish jarayonini tekshirish usuli... 69 Y urak ton lari (tovushlari)................................................................................. ..... 71 Yurakning urish tezligi....................................................................................... .... 72 Yurak ishining boshqarilishi..................................................................................72 Intrakardial hujayralar ichki boshqaruv mexanizmlari.............................. ..... 72 Hujayralararo boshqarish mexanizmlari............................................................. 73 Ekstrakardial asab boshqarish mexanizm i.................................................... ..... 74 Adashgan asablaming yurakka ta’siri............................................................ .....75 Simpatik asablaming yurakka ta’siri............................................................. ..... 76 Yurak faoliyatining gumoral (qon orqali) boshqarilishi............................ ..... 76 Yurak faoliyatining reflektor boshqarilishi................................................... .....78 Yurak faoliyatini boshqarishda gipotalmusning ishtiroki...............................81 Yurak faoliyatini boshqarishda bosh miya yarim sharlar po^stlogining ishtifoki...... .......................................................................................................... 82 Когопаг qon aylanishining o*ziga xos xususiyatlari.................................. ......8 2 Ekstrakardial (yurakdan tashqaridagi) omillar............................................. .... 83 Qon tomirlar fizologiyasi. Gemodinamika................................................... ..... 84 Qon tomirlarining tasnifi.........................................................................................85 Qon tomirlar tizimining turli b o‘limlarida bosimning o*zgarishi................. 85 Tomir urishi (puls)............................................................................................. ...... 87 Arteriyalarda qon harakati............................................................................... .......89 Kapillarlarda qon harakati................................................................................ ......90 Venalarda qon harakati...................................................................................... ..... 92 Qonning aylanib chiqish vaqti......................................................................... ..... 92 KaUa va kichik qon aylanish doiralari........................................................... ..... 93 Tomirlarda qon harakatining boshqarilishi................................................... ..... 94 Parasimpatik tabiatli tomir kengaytiruvchi (vazodilatator) asab tolalari. 94 Simpatik tabiatli tomir kengaytiruvchi (vazodilatator) asab tolalari.... 95 Orqa miyaning tomir kengaytiruvchi tolalari............................................ ........ 95 Tomirlar tonusining gumoral boshqarilishi................................................... .....95 Tomirlami harakatlantiruvchi markazlar............................................................ 96 O brta miya va gipotalam us................................................................................ .....96 Tomirlar tonusining refleks yoMi bilan boshqarilishi.......................................97 Tomirlar tonusining kortikal boshqarilishi.................................................... .....98 Qon depolari.......................................................................................................... .....99 Organizmda umumiy qonning taqsimlanishi..................................................... 100 Mahalliy qon aylanishning o kziga xos funksional xususiyatlari................... 100 Ishchi giperemiya........................................................................... .................... ...... 102 Jismoniy mehnatning qon aylanishiga ta’siri.............................................. ...... 103 Tashqi muhit omillarining qon aynalishiga ta’siri............................................ 104 www.ziyouz.com kutubxonasi Jismoniy tarbiyaning yurak-qon tomirlari faoliyatiga ta?siri.................... Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|