Odam fiziologiyasi
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
te/ligin i simpatik asab tizimi idora ctadi; sinipatik asab tolalari q o ‘z g 4alganda hid biluv asabidagi impulsasiya hid ta'sirida keskin darajada oshadi, bu esa simpatik asab tizimi adaptatsion funksiyasini o 4taydi, degan L.A.Orbcli nazariyasiga mos keladi. eslatib o ‘tamiz, bu nazariyaga m uvofiq, simpatik asab tizimi modda almashinuvini va q o ‘z g ‘aluvchanligini boshqaradi. Adaptatsion-trofik funksiyaning biologik ahamiyati shuki, u organizmning faoliyatiga muayyan ravishda moslashishni ta’minlaydi. Umurtqali hayvonlaming hid bilish retseptorlari ularning filogenetik rivojlanishi va ekologik ixtisoslashganiga qaramay umumiy bir tamoil asosida tuzilgan. Hid bilish retseptorlarining faoliyati ta’sirlovchining fizik- kim yoviy xususiyatlari bilan b o g ‘liq; ikkinchisi sustroq va uchinchisi esa retseptor faoliyatiga tormozlovchi om il sifatida ta'sir etadi. M a’lumki, umurtqali hayvonlarda ham, odamda ham bir juft hid bilish piyo7rhalari ham bor. Bu, hid bilish piyozchalar 5 qavatdan iborat: I-flbroz qavati hid bilish neyronlar toTaTaridan iboTaT. Bu
toteter oxirlari hid bilish retseptorlarining q o ‘z g ‘aluvchi va torm ozlovchi sinapslarini hosil b oiish id a qatnashadi. II-glomerula qavati asab tolalarining oxiri (terminal) b o iib , hid bilish analizatorining birlamchi neyronlarini tashkil etadi. Piyozchalari murakkab asab tugunlar paydo qiladi. III va
IV tashqi va ichki to‘rsimon qavatlar; Ill-chi qavatda k o ‘p miqdorda sinapslar joylashgan; IV-chi qavatda esa neyronlarning tanalari joylashgan b o 4lib, Ш-chi qavat bilan vcrtikal va gorizontal asab tolalari orqali b o g ‘langan. V qavat (donali qavat) da hid sezuvchi donali neyronlar zich joylashgan. Umurtqali hayvonlarda hid bilish piyozchasidan asab tolalari oldingi miyaga: hid bilish tepachasi, oldingi hidlov yadrosi, prepiriform va preatfeigdalyar p o ‘stloqqa hamda p o ‘stloq ostidagi bodomsimon yadrolarga yetib boradi. Zamonaviy tadqiqotlar xemoretscpsiya y o ila r i adekvat ta’sirlovchiIaming birlamchi adsorbsiyasi va ularning xemoretscptorlar membranasiga ta’sir etish m exanzm iga asoslanadi. Hid sezish analizatorining m exanizm i holigacha aniq b o 4lmagan b o ‘lsa ham uning afferent va efferent y o ila r i markaziy asab tizim ining eng qadimiy tuzilmasi-hidlov miya markazi orqali o ‘tishiga hech bir shubha y o 4q (174-rasm). www.ziyouz.com kutubxonasi Ta’m bilish analizatori Ta’m bilish retseptorlari tilda qisman yumshoq tanglaydi joylashgan b o lib , o g ‘izga kirgan moddalar haqida ma’lumot beradi. Ta’m bilish retseptorlarining ta’sirlanishi hazm a’zolarini ishga soladigan k o ‘pgina shartsiz reflekslam ing q o ‘z g ‘atuvchisi hisoblanadi. Eng k o ‘p uchraydigan retseptorlar-ta’m bilish s o ‘rg‘ichlaridir. Ta'm bilish s o ‘rg‘ichlari ipsimon, bargsimon, zamburug(simon va tarnovsimon b o ‘ladi. Bitta s o ‘rg ‘ichda 250 tagacha retseptor joylashgan. III
\ Ш - Ф г г : . 2 z L i 175-rasm. Til, ta ’m bilish retseptorlarining k o ‘rinishi. I-ta’m bilish so*rg'ichi; II-ta’m bilish retseptorlari, 111-tildagi ta ’m bilish retseptorlarining joylashuvi; 1-shirin; 2-sho‘r; 3-nordon; 4-achchiq. Ta’m sezgilarini shirin, achchiq, sh o ‘r va nordon deb to‘rt guruhga b o ‘lish mumkin. Shu to ‘rtta asosiy sezgining aralashmasidan iborat b o ig a n boshqa ta’m sezgilari ham anchagina bor. Modda ta’m biluvchi retseptorga ta’sir eta olishi uchun suyuqlikda erigan b o iis h i kerak. www.ziyouz.com kutubxonasi 176-rasm. Tildagi ta'm bilish mintaqalari; J-shirin; 2-achchiq; 3-nordon; 4- sho*r. Ta’m bilish sezgisining kelib chiqishi uchun haroratning ahamiyati juda katta. Qaynoq va sovuq ovqat ta’m bilish sezgilarini susaytiradi. Buni kundalik turmushda k o ‘rish mumkin. Qandli choy qaynoq b o ‘lsa, deyarli ma/asi y o ‘qqa o ‘xshab tuyiladi. Shuningdek o g ‘izda bir chaqmoq qand solib, sovuq suv bilan ichib yuborilsa, shirin mazasining deyarli hech bir se/ilrnasligi ham ma’lum. T aTm biEsh analizatorining uchta neyroni farq qilinadi. Birinchi neyron tilning shilliq qavatidagi ta’m bilish s o ‘rg‘ichlarida tilning ildiz qismi va yutqum sohasida joylashgan b o iib , uzunchoq miyaga borib tugaydi. Ikkinchi neyron uzunchoq miyaning birinchi neyron tamom b o ig a n joyidan boshlanib, talamusda (k o ‘ruv d o‘m bog‘ida ) tugaydi. Uchinchi neyron talamusdan boshlanib, ta’m bilish a’zosining miya p o ‘stlo g ‘idagi markazida, ya’ni orqa marka/iy pushtaning pastki uchida tugaydi. Ta’m bilish sezgisini yuzaga chiqaruvchi bir nechta ta’sirlovchi bir vaqtda yoki ketma-ket qoilanilganda, ta’m bilish kontrasti va ta’mlaming aralashib ketishi mumkin. Ta’m bilish kontrasti shundan iboratki, ta’m bilish sezgisini yuzaga chiqaruvchi boshqa bir ta’sirlovchi ta’sirida qanday b o im a sin bir ta’mni sezish ortadi. Masalan, shirin sezgisini yuzaga chiqaradigan ikki yoki uch ta’sirlovchi bir vaqtda ta’sir etganda ba’zan yangi ta’m sezgisining kelib chiqishi ta’mlarning aralashib ketishi deb ataladi; yangi ta’m bilish sezgisi o ‘z komponentlariga o ‘xshamaydi. Eshituv va muvozanat analizatori. Eshituv analizatorining tuzilishi Odamning umri butunlay uzluksiz tovushlar dunyosining ta’siri ostida o ‘tadi: hayvonlar va odamlar ovozi, musiqa ohanglari, texnika vositalarining tovushi-bularning barchasi odamning eshituv a’zosiga ta’sir qiladi va tovush sifatida qabul qilinadi. Quloq murakkab ikki funksiyani bajaradi. Eshituv sezgilarini hosil (jilishga yordam beradigan eshituv a’zosi va bundan tashqari, tanamizning muvozanatini saqlaydigan maxsus apparat ham quloqqa q o ‘shiladi. www.ziyouz.com kutubxonasi Quloq tuzilishi jihatidan uchta asosiy qismlarga b o ‘linadi: 1) tashqi
quloq quloq suprasi bilan tashqi cshituv y o ‘lidan iborat; 2)o‘rta quloq- n o g ‘ora b o‘shlig‘idan iborat b o ‘lib, u chakka suyagining ichida turadi va uchta eshituv suyakchasini o ‘z ichiga oladi; 3) ichki
quloq-cshituv a’zosining cng muhim qismidir. Ichki quloqda ikkita mustaqil a’zo bor. Bulardan biri tovushni sezadigan a’zo va ikkinchisi muvozanat a’zosi- yarim doira kanallar. Ichki quloq chakka suyagining tosh qismida (piramidasida) turadi. Tashqi quloq quloq suprasi va tashqi tovush yo'lidan iborat b o ‘lib, quloq suprasi hayvonlarda tovushni tutishga yordam beradi, u harakatchan b o ‘ladi. Odam quloq suprasining mushaklari yaxshi rivojlanmagani uchun harakat qilmaydi. Istisno tariqasida odamlarda quloq suprasining qimirlashi kuzatiladi. Quloq suprasi egiluvchan to g ‘aydan tuzilgan teri bilan qoplangan (177-rasm). Uning ichida burmalar b o 4lib, ular tovush to 4lqinlarining y o 4nalishiga yordam beradi. 177-rasm. Odam qulog‘ining tuzilish sxemasi. 1-quloq suprasi; 2-tashqi eshituv y o ‘li; 3-quloqning nog‘ora pardasi; 4-eshituv suyaklari; 5-ichki quloq. Tashqi eshitish y o ‘li 2-5sm uzunlikda b o 4lib, biroz qiyshiq kanaldan iborat. Kanalning ichi tukli, bezli epiteliy bilan qoplangan. Tuklar himoya vazifasini bajaradi, bezlar esa sariq suyuqlik ishlab chiqaradi. 0 ’rta quloq b o‘shliq bo*lib, tashqi quloqdan n o g ‘ora parda bilan ajralgan. N og‘ora parda yupqa, pishiq b o 4lib, asab tolalari va qon tomirlari bilan ta’minlangan. U egiluvchan pishiq biriktiruvchi to ‘qimadan tuzilgan, diametri 9-11 mm, qalinligi 0,1 mm, asab va qon tomirlariga boy b o ‘ladi. www.ziyouz.com kutubxonasi N o g 4ora parda mushaklar yordamida tarang tortilgan h o lib , tovush tolq in in i o ‘zgartirmay o ‘tkazadi. 0 ’rta quloq b o ‘sh lig‘i nog‘ora bo‘shliq deyiladi, uning hajmi 0,75 ml ga teng keladi. s o ‘rg‘ichsimon b o ‘shliqlar o ‘rta quloq orqali halqum bilan tutashadi. 0 ’rta quloq Yevstaxiyev nayi 4 sm uzunlikda b o ‘lib, tashqi quloq bilan o ‘rta quloqdagi bosimning muvozanatlashishida ishtirok etadi. 0 ’rta quloq b o 4sh lig ‘ida uchta cshitish suyakchasi: bolg‘acha, sandon, uzangi, joylashgan b o ‘lib, boylamalar yordamida bir-biriga birikkan b o ‘ladi (178- rasm). 178-rasm. 0 'rta va ichki quloqning tuzilishi. Eshituv suyaklarning tasviri. 1- quloq suprasi; 2-tashqi eshituv yo4i; 3 -o ‘rta quloq; 4-eshituv suyakchalari; 5-ichki quloq; 6-ichki quloqning alohida tasviri; 7-bolg(acha; 8-sandon; 9- uzangi. Bolg‘acha dastasi bilan nog‘ora pardaga, boshchasi bilan sandonga tushayotgan b o 4ladi. Sandon
o ‘sig ‘i bilan uzangiga tutashadi. Bu suyaklar odamning butun hayoti davomida o 4smaydi. 0 ’rta quloqdagi mayda mushaklar qisqarishi bilan suyakchalar harakatga kclib, tovush to 4lqinlarini ichki quloqqa o ‘tkazadi. Ichki quloq labirent murakkab tuzilgan b o4lib, eshituv analizatorining eng muhim qismidir. Ichki quloqda eshitish va vetibular apparatning retseptorlari joylashgan. Vetibular apparat retseptorlari odam kallasining va butun tanasining o ‘zgarishidan hosil b o ‘ladigan ta’sirni, proprioretseptiv retseptorlardan kelayotgan ta’sirni sezadi. Ichki quloq, ya’ni laberint uch qismdan: quloq dahlizi, yarim aylana kanallar va c h ig 4anoqdan iborat. Labirint murakkab tuzilgan b o ‘lib, parda labirint va suyak labirintdan iborat. Suyak labirint tashqarisida perelimfa, parda labirint
endolimfa suyuqliklari b o la d i. Labinnt dahlizi oval shakldagi b o 4shliq b o 4lib, yettita teshigi bor. Ovalsimon teshik bilan o 4rta qulnqqa, yumaloq tcshik bilan ch ig ‘anoqqa va qolgan 5 ta teshik bilan yarim doirakanallarga birikadi. Yarim aylana kanallar endolimfa suyuqligi bilan to ‘la, ichida otolit toshlari b o4ladi. www.ziyouz.com kutubxonasi C hig‘anoq-shilliq qurt ch ig ‘anog‘iga o ‘xshash gajakdor suyak kanaldir. C hig‘anoqning 2 1/2
buramasi bor. Uning ichida Kortiy a’zo turadi. Kortiy a’zo tovushni sezadigan a’zodir. Eshituv asabining shoxchalari shu a’zoda joylashgan. Kortiy a’zo k o‘pgina ingichka tolalardan iborat. Bu tolalar arfa degan musiqa asbobining tolalariga o ‘xshash tortilgandir. Har bir tola eshituv asabining tolalariga tutashgan. Kortiy a’zoning tolalari 24000
ta b o‘ladi. Turli
tovushlar eshituv analizatorining adekvat ta’sirlovchilari hisoblanadi. Tovush havoning tebranishidan iborat. Havo turlicha tezlik va davrda tebranadi, shunga qarab, biz biror tovushni sezamiz. Barcha tovushlar ikki guruhga b o ‘linadi: l)ohangli tovushlar va 2)shovqinli tovushlar. Ularning bir-biridan farqi shuki, ohangli tovushlar havoning ma’lum davr va tezlik bilan tebranishidan iborat. Shovqinli tovushlar esa havoning har xil tezlik va davr bilan noto‘g ‘ri tebranishidan iborat. Tovushning balandligi va kuchi farq qilinadi. Tovushning balandligi havoning bir soniyada necha marta tebranishiga b o g iiq . Baland tonlar (ingichka tovush va ovozlar) havoning tez-tez tebranishidan kelib chiqsa, past tonlar (dag‘al, d o ‘rillagan tovushlar va ovozlar) havoning kam tebranishidan kelib chiqadi. Tovushning kuchi
tembr
hisoblanadi. Tembr tovushning shunday xususiyatiki, biz shunga asoslanib, har xil musiqa asboblarining tovushini, masalan, skripka va pianino tovushini hatto birday kuch va balandlikda b o ig a n d a ham bir-biridan ajratamiz. Tovush signailarining fizik tavsifi Akustikada barcha tcbranishlurni uch guruhga b o iin ish i odatga aylangan. 1 )tovushgacha tebranishi yoki infratovush tebranishi - 200 Gs dan past darajali tovushlar; 2)tovushli yoki xususiy tovushlar tebranishi -20 Gs dan 20
kGs gacha (20000 Gs); 3)tovushdan yuqori yoki ultratovush tebranishi -20 kGs dan yuqori darajali tovushlar. K o‘rsatilgan tovush guruhlarining tebranish jarayonlari odam eshituv analizatorining fiziologik xususiyatlariga va tovush qabul qilish diapazonlariga b o g iiq . Masalan, fizika nuqtai nazaridan 5
50
20
Gs yoki 20
kGs tebranishlardan farqi y o ‘q. Lekin tovushning tarqalish tezligi muhitning fizik xossalaridan- harorat, havo bosim i va boshqa omillarga b o g iiq . www.ziyouz.com kutubxonasi Havo harorati 18° S b o 4lganda tovushning tarqalish tezligi taxminan 340m /soniyaga, dengiz suvida esa (harorat 0° S bolganda) 1550 m /soniyaga tcng b o la d i. Odam cshituv a'zosi tomonidan qabul qiladigan minimal tovush bosim i 2 * 1 0 s N/m2 ga teng. Kishi erkin gapirayotganda tovush darajasi 0,1 N/m 2 va o g ‘riq vaqtida chiqargan tovushning bosimi 30 N/m2 ga teng. Tovushning erg/sm2 soniya bilan ifodalanadigan obyektiv intcnsivligidan tovushning jarangdorligini sezish kabi subyektiv sezgini ajratish mumkin. Tovush jarangdorligi (qattiqligi) ning hozir keng tarqalgan birligi-bel— ta’sir etuvchi tovush intensivligi 1 ning b o ‘sag‘a intensivligi I0 ga nisbatining o ‘nlik logarifmidan iborat. Amaliyotda aksari detsibel, ya*ni 0,1 iu i, boshqacha aytganda 10 lg I0I/l0 jarangdorlik birligi sifatida q oilaniladi. 1 detsibel jarangdorlikka ega b o im o q uchun lg,0I/l0 0 J ga teng 4 'lis h i kcrak. bundan anglashiladiki, 1 detsibel jarangdorlikda I/I)0
nisbati :< 26 ga teng b o iish i lozim. Demak, 1 detsibel jarangdorlikka ega b o im o q ttchtm \ tovush b o‘sag‘a mtensivligidan 26% ortiq intensivlikka ega bo^lishi kcrak. Tovush jarangdorligining maksimal darajasida tovush o g 4riq sezgisiga aylanadi, bu maksimal daraja 130-140 desibelga barobar (tovush kuchi b o ‘sag‘a kuchidan 10,2-1 0 14 baravar ortiq). Klinika amaliyotida muayyan subyektdagi eshituv o ‘tkirligining pasayish darajasini aniqlash muhim. Eshituv o ‘tkirligining pasayishini dcsibelda ifodalash mumkin. B o ‘sag‘a eshitilishining yuqori chegarasidan 140 detsibel farq qiladi, shuning uchun t o ia karlikda eshituv o 4tkirligi 140 detsibel pasayadi. Tovushlam ing balandligi va kuchini idora etishga imkon beradigan tovush gencratorlari-audiometrlar eshituv o ‘tkirligini aniqlab beradi. Tekshirilayotgan kishining “eshitayapman” degan s o ‘ziga yoxud javob reaksiyalariga qarab, uning tovush sezgisi haqida fikr yuritiladi. Tovush ta’sirida teri-galvanik refleksning paydo b o iish ig a qarab tovush sezishni aniqlash usulini G.V.Gershuni ishlab chiqgan. Eshituv sezgilarining paydo boiishi Eshituv sczgilari havo toiqinlarining n og‘ora pardasiga urilishi natijasida kclib chiqadi. Havoning tebranishi tashqi eshituv y o ila ri orqali n o g ‘ora pardasiga borib, uni tebrantiradi. N o g ‘ora pardasining tebranishi cshituv suyakchalarida takrorlanadi va uzangining serbar tomoni orqali ichki quloqning oval darchasidagi pardaga o ‘tadi. Perilimfa esa tebranib cndolimfaning tebranishiga sabab b o ‘ladi. Endolimfa tebranar ekan, Kortiy a zosidagi tuklarni tebrantiradi va shu bilan eshituv asabining oxirlarini q o ‘7g ‘aydi. Eshituv asabining retseptorlarida kelib chiqqan q o ‘z g ‘alish bosh f:*i\a p o‘stlog‘iga eshituv analizatorining miyadagi mintaqasiga (u l, u2 www.ziyouz.com kutubxonasi maydon) yetib boradi, natijada biz tovushni sezam iz (179, 180, 182- rasmlar). Ichki quloq devorchasida ikkita darcha borligi fiziologik jihatdan katta ahamiyatga egadir, chunki quloq Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|