Oila psixologiyasi akadem ik litsey va k asb-h u n ar
Download 10.87 Kb. Pdf ko'rish
|
46-Oila-psixalogiyasi-2008-y-Oquv-qollanma
|
Muhammad Yusuf
S evim li s h o ir im iz M u h a m m a d Y u s u f y u q o rid a k eltirib o ‘tilgan s h e ’rid a a y o lla rim iz n in g g azeta, ju rn a l, kitob o ‘qishga q o ‘li teg m asad a y iliga tu g ‘averishganlari va sh u bilan birga pil- lalarn i to p sh irib , g ‘o ‘za la rn i chopib, b o sh q a h a m m a ishlarni bajarib u lg u rg an lik lari, o lim la r oilani rejalashtirish c h o ra -ta d - birlarini ishlab c h iq q a n la rig a va k im larn in g d ir «ham m ayoqni b o la bosib ketdi» — d eg an ig a qaram ay, « 0 ‘n ta b o ‘lsa — o ‘rni boshqa» — d e b yiliga tu g ‘averishganini, b u n in g oq ib atid a «shu y urt u c h u n k erak b o ‘lganda oMmoqqa q o d irlarnin g» dunyoga kelishligini t a ’k id la g a n la r. Bunda Ayol z o tin i bejiz bosh harflar bilan yozm agan. D a rh a q iq a t, A yol z o ti m uqaddasdir. S h u n in g u c h u n ham insoniyat o ‘zi u c h u n m u q ad d a s boMgan h a r b ir narsani ayol no m i bilan atag an : O n a — V atan, O n a — til, O n a — xalq! D unyodagi b a rc h a g o ‘zallik lar va tugalliklar, xalq sa n ’atin ing en g noyob d u rd o n a la ri ayollarga atalgan. H a y o tn in g m azm un i h a m , lazzati h a m ay o l no m i bilan b o g liq . Ayol m o ‘ta b a r zot. U farzandga h a y o t b ag 'ish lo v ch i o n a sifatida b e n a zir ardoqda. «Ayol fidoyilikni tu sh u n ib g in a qolm ay o ‘zini fido qilishni ham biladi». H azrat N a v o iy aytganlaridek: « U yning oroyishi a n d in , uylikning osoyishi o n d in » . Ayol b e n a zir h ilqat. U ning latofati, u n in g m ehri o ld id a to sh ham eriydi. T o sh b a g ‘ir o d a m la r ham ayolga shafqat q ila d i. A g a r u ayollik o ‘rn id a tursa. X o ‘sh hozirgi v a q td a b a rc h a ayo llarim izni h am «o‘z o ‘rni- da» — deb ay ta o lis h im iz m um kinm i? U la r o ‘zlarining m a ’- naviy, axloqiy, ru h iy va tibbiy salom atliklari, sog‘lom ligi nu q- tay i n a z a rid a n « S h u m o ‘m in yurt u c h u n k erak b o ‘lganda o ‘lm o q qa q o dir» , u n in g istiqboli, ravnaqi, xavfsizligini ta ’m in - lashga tay y or m u n o s ib o ‘g ‘lonlarni, so g 'lo m avlodni dunyoga keltirish va u larn i k o m il insonlar qilib tarb iyalashga tayyorm i- lar? H ozirgi tu g ‘a y o tg a n ayollarning va tu g ‘ilayotgan b olalar- n ing ham m asi h a m sogM ommi? A lb atta, bu kabi m asalalar, savollar bugungi k u n la rim iz d a , ayniqsa, b izn in g e tn o s m isolida ju d a m u h im boM gan m u a m m o la rd a n h iso b la n a d i. C h u n k i o ‘zbek o ilalari k o ‘p bolaliligi, k o ‘p avlodliligi va a v lo d la ra ro m u n o sa b a tla rn in g m ustahkam ligi b ila n farq lan ib turadi. In so n iy at taraqqiyotining h o zirg i b o s q ic h id a , o d a m la r k u n - dalik h ayo ti k u n d a n kunga u rb a n iz a tsiy a la sh ib b o rayo tgan a y n i davrd a, ilm iy -te x n ik taraqqiyot y u tu q la rid a n keng fo y d a la n ib borilayo tgan b ir p ay td a, on alar x a sta lik la ri, bo lalar o ‘lim i, z a i f n og iro n b o lala rn in g tu g £ilishi m iq d o rin in g o rtib b o ray o tg a n lig i, o n a la r va b o la la r salo m atlig in in g y o m o n la s h u v i kabi q a t o r n o x u sh lik larn in g h am kuzatilayo tg an lig i bevosita oila m a s a - lalariga, o n a la r va bolalar sa lo m a tlig ig a , oilani reja la sh tirish m asalalariga a lo h id a e ’tibor b e rish n i, y o sh la rn i, hali o ila q u r ib u lg u rm aslarid an o q ularni oilaviy h a y o tg a h a r to m o n la m a ta y - yorlash b ila n b ir q ato rd a, u larg a o ila n i o q ilo n a re ja la sh tirish m asalalariga oid ilm iy asoslangan b ilim la rn i o ‘z v a q tid a v a yuqori saviyada b erishni taqozo e ta d i. G a p o ila n i rejalashtirish h a q id a b o rg a n d a , ayrim o d a m la r uni oilada tu g ‘ilishi lozim b o ‘lgan b o la la r sonini reja la sh tirib , cheklab q o ‘yish ni tushunishi h a m m u m k in . O ilani reja la sh tirish degani b u «Ayol kishiga q achon va q a n c h a bola tug‘ishni b e lg i- lab, k o ‘rsatib berish, o ‘rgatish» — d e g a n i em as. Q a c h o n v a q a n c h a farz a n d k o ‘rish m asalasini hal qilish b u b irin c h i n a v - b a td a ay o lning o ‘ziga havola, bu a y o ln in g h u q u q i, u ni a y o ln in g o ‘zi hal qilishi k erak va unga h e c h k im o ‘rgatishi, ayol u c h u n uni belgilab, chegaralab berishi k e ra k em as. S ho ir a y tg a n la ri- dek bu m asalad a ayoiga o‘rgatish k e ra k em as. Lekin a y o lla ri- m iz bu m asalan i oq ilo n a hal e ta o la d ila rm i, u larn in g h a m m a s i h am farz a n d n i d u nyo g a k eltirish d ek , fa q a t ayo lnin gg ina q o ‘li- dan keladigan o 'ta nozik m asalan i m aq sa d g a m uvofiq hal e ta olish borasid a yetarli bilim larga e g a m i? Bu b ilim lard an x a b a r- d o r b o ‘lish, u larn i o ‘zlashtirish, b u b o ra d a g i m axsus a d a b iy o t- lar, gazeta, ju rn a lla r o ‘qish u c h u n a y o lla rim iz vaqt to p a o l a d i larm i? Bu kabi savollarning o ‘rinliligi y o sh la rn i oilaviy h a y o tg a tayy orlash ish la rin i tashkil q ilis h d a , u larg a o ila n i r e ja la s h tiris h m a s a la la rig a oid b ilim la rn i b e rib b o ris h n i y a n a d a d o lzarb lash tirib yuboradi. Shu kabi m u a m m o la rn i n a z a rd a t u t - g an h o ld a biz m az k u r m avzuda y o s h la rim iz e ’tib o rin i o ila n i r e - jala sh tirish n in g ijtim oiy-psixologik jih a tla rig a q aratish n i lo z im topdik. O ilani rejalashtirish m asalasi y u q o rid a t o ‘xtalib o ‘t g a n i- m iz d e k faqat o ila d a tu g 'ila ja k b o lalar so n in i ch eklash kabi- larn ig in a em as, b a lk i o ‘z ichiga kengroq m asalalarni qam rab olad i. B unda aso siy e ’tib o r oilada o ila la r farovonligini ta ’m in - lash , u lard a ijobiy p six o lo g ik iqlim ning h u k m surishi, o n a la r va b o la la r salo m atlig in i saq lash , oiialam ing to m m a ’n o d a m us- tah k am lig in i t a ’m in la s h k abilar nazarda tu tila d i. M a ’lum ki, o n a n in g farzand ko‘rish y o sh i, un i farzand lari- n in g soni, b o la la m i tu g ‘ilishi orasidagi m u d d a t h a m d a ayol va b o la sa lo m a tlig i o ‘rta s id a m a’lu m b ir bogM iqlik m avjud. A lb atta, 16— 18 y o s h la rd a ayol kishi o rg an izm i sog‘lom farzand k o ‘rish u c h u n h a li t o ‘la yetilgan b o ‘lm a y d i. E rta farzan d k o ‘rish yosh o n a sa lo m atlig ig a ham va u n d a n tu g 'ilajak bola salom atligiga h a m m a ’lu m darajada xavf tu g ‘dirishi m um k in. H o m ila d o r b o ‘lis h , h om ilani yetiltirib va b olan i dunyoga keltirish bilan b o g ‘liq jaray o n lard a o n a o rg an iz m i o ‘zidan ju d a k o ‘p m iq d o rd a q u w a t sarflaydi, «toliqadi». K o ‘zi yorigan ayol org an izm i o ‘z in i y a n a t o ‘liq tiklab olishi u c h u n , y a ’ni u nav- b atd ag i farzan d k o ‘rish g a t o ‘la tayyor boMishi u c h u n , unga k a m id a 3—4 yil v a q t z a ru r b o ‘ladi. D em ak , h a r 3—4 yil oralig‘i b ila n farzand k o ‘rish o n a organizm i u c h u n h am , tu g £ilajak farz a n d u c h u n h a m n o rm a l m uddat hiso blanadi. O ldingi v a q tla rd a (b u haqda b uvilarim iz, m o ‘ta b a r o n a x o n - larim iz g u v oh lik b e ris h la ri m um kin) o n a la r b o lalarin i 3—4 yoshga kirgunlariga q a d a r k o ‘krak suti b ilan boq q an lar. Bu esa, b ir to m o n d a n b o la la rn in g o n a sutiga e m in -e rk in to ‘yib o ‘sish- larin i t a ’m inlag an b o ‘lsa, ikkinchi to m o n d a n bola em izayotgan ay o ln i navbatdagi h o m ila d o rlik d a n saqlagan. O n a su tin in g b o la shaxsi shakllanishi va rivojlanishidagi a h am iy ati b e q iy o sd ir. O n a suti tarkibida, ayniqsa, o g ‘iz suti tark ib id a m axsus im m u n itiv g arm onlar b o ‘lib, u lar bola orga- n izm in i h ar xil k a sallik larg a qarshi k urash a oladig an, bolani o ‘z h a y o tin in g d a stla b k i k u n larid an o q sog‘lo m , baquvvat b o ‘lib o ‘sishini ta 'm in lo v c h i hal qiluvchi om il b o l i b hisoblangan. O n a sutining y a n a b ir b e b a h o xislati sh u n d a n ibo ratk i, u bolani aqliy im k o n iy a tla rin in g ortish id a, y a’ni bo la in tellektual koef- fitsie n tin in g (IQ ) y u q o ri boMishida m u h im o m il b o ‘lib xizm at q iladi. A g ar a y o lla r « y ilig a tu g ‘averishsa», y a 'n i bo la 3—4 oylik boM m asidanoq o n a h o m ila d o r bo‘Iib q o lg u n d ek b o ‘lsa, h o m i la d o r a y o ln in g su ti o kz xususiyatini y o ‘q o ta d i. U bo la u c h u n zararli boMib qoladi. Bunday v a z iy a tla rd a aksariy at o n a la r b o la s i- ni k o ‘krak suti bilan o ziq lan tirish n i t o ‘x tata d ila r. O q ib a td a b o - lalar o 'z la rin in g salom atligi va aq liy rivo jlanishi u c h u n en g m u - him n e ’m a t b o ‘lm ish «O N A S U T I» d a n b e b a h ra q o lad ila r. Bu o ‘rin d a n a fa q a t o nan in g , balki b o la n in g h a m m a n fa a tin i, u n in g sa lo m a tlig in i k o ‘zlagan h o ld a o ila n i reja la sh tirish , tu g ‘ilis h la r o ‘rtasidagi m u d d a tn i uzaytirish m aq sa d g a m uvofiq b o ‘ladi. 0 ‘z in in g b o r im k o n iy a tla rin i o ld in g i b o lasig a « sa rfla b b o ‘lgan» o n a organizm i, b ir-b ir y a rim yil ich id a d u n y o g a k e - ladigan n av b atd ag i b o lan ing h o m ila d a riv o jla n tirish i, u n in g dunyoga kelishi va hayotining d a stla b k i k u n lari, o y larid a o lish i lozim b o ‘lgan fíziologik, jism o n iy , em o tsio n a l-p six o lo g ik q u v - vatni b e ra olm aydi. B undan ta s h q a ri hali yoshiga y e tm a g a n bo lan i parvarish qilish ham o n a la r d a n k o ‘p vaqt, k u c h , e ’tib o r , em o tsio n a l z o ‘riqishlarni talab q ila d i. Y osh bo la tarbiy asi b ila n bo g ‘liq ravishda o n a kech in ad ig an salbiy ruhiy e m o tsio n a l h o - latlar, asabiylik, em otsional z o ‘riq ish la r, shu b h asiz h o m ila d a g i b o lan in g rivojlanishiga ham o ‘z in in g salbiy t a ’sirini k o ‘rsa tm a y qolm ayd i. H ali t o ‘la tiklanib u lg u rm a g a n o n a la rd a n «yiliga tug ‘ilavergan» bo lalar aksariyat h o lla rd a n im jo n , n o z ik , h a r xil k a sallik larg a o so n b e rila d ig a n b o ‘lib b o ra v e ra d i. B u n d a y o ilalard a o n a la r va bolalar o ‘lim i k o ‘rsatkichlari h a m tu g ‘ilish - lar oralig ‘idagi farq 3—4 yil b o ‘lg an oilalardagiga q a ra g a n d a k o ‘pchilikni tashkil qiladi. Y u q o rid a keltirib o ‘tilgan kabi fa k tla m in g m avjudligi s h u b hasiz o ilani rejalashtirish m asa lala rin i t o ‘g‘ri y o ‘lga q o ‘yish , b u b o rad a ayo llarn ig in a em as balki e rk a k la rn i, ayniqsa, n ik o h q u - rish yoshidagi, yoshlarni o ilav iy h a y o tg a m axsus ta y y o rla sh , u larn i o ila n i rejalashtirish m asa lala ri borasidagi tegishli ilm iy asoslangan b ilim lar bilan o ‘z v a q tid a q u ro lla n tirish n i ta q o z o etadi. U m u m a n olganda oilani reja la sh tirish m asalasi b u k e c h a yoki b u g u n p a y d o b o ‘lgan m u a m m o em as. O ilan i re ja la sh tirish m asalasi in so n iy at tarixi, n ik o h -o ila m u n o sa b a tla rin in g y u z a g a k elish ta rix i b ila n b o g ‘liq b o ‘lg a n k o lh n a m u a m m o la r d a n biridir. N ik o h -o ila m unosabatlari tarix ig a oid a d a b iy o tla rd a q a y d etilishich a, ilk ibtidoiy ja m o a tu z u m la ri d av rlarid ay o q o ila n i re ja la s h tiris h n in g , u n d a jin s iy h a y o tn in g p s ix o g ig iy e n ik q oidalarga am al qilishning o ‘ziga xos usullari m avjud boM gan. M a s a la n , u s h b u q o ‘lla n m a n in g n ik o h -o ila m u n o sa b a îla ri evolutsiyasi m asalalarig a bagM shlangan ik k inchi m avzusida qis- m an t o ‘xtalib o ‘tg a n im iz d e k , oilaviy m u n o sa b a tla rn in g ijtim oiy b o sh q a rila b o sh la n is h in in g m a ’lum b ir b o sq ich larid a, tu rlich a ta b u la r (ta q iq la sh ia r) m av ju d b o ‘lgan. B u n d an b ir n e c h a o ‘n m in g lab y illar m u q a d d a m , poligam o ila la rd a h u k m surgan sh u n d a y ta b u la rd a n b iri, q abilaning a ’zosi b o lm is h em izikli a y o l b ila n jin s iy h a y o t k e c h irish n i ta q iq la s h g a q a ra tilg a n tab u d ir. B uning boisi s h u n d a n iborat b o ‘Iganki, u davrlarda qa- bila a ’zo la rin in g aso siy tirik ch ilik m anbayi ovchilik b o ‘lgan, e rk a k la r asosan o v c h ilik b ilan shug‘u llan ib o ‘z o ‘ljalari bilan q a b ila a ’z o la rin i b o q is h g a n la r. U d a v r o d a m in in g tu sh u - n ish ic h a , ag ar erk a k kishi ovga ch iq ish d an o ld in em izikli ayol b ila n jin siy h ay o t k e c h irs a , unga sut hidi y u qib qolad i, sut hidi esa ov v aq tid a sh u o v c h i va uning sheriklari turgan joyga b o s h q a y irtq ic h la rn i « c h a q irish i» m u m k in , o q ib a td a ovga c h iq q a n erk a k larn in g o ‘zlari boshqa b ir y irtq ic h ro q hayvonga o ‘lja b o ‘lib q o lish lari m u m k in . S huning u c h u n h am ibtidoiy d a v rla rd a em izikli a y o lla r b ilan jinsiy h ayot kechirish taq iq lan - g an . Bu esa o ‘z n a v b a tid a oilani rejalashtirishning o ‘sha davr- larn in g o ‘ziga xos q o n u n la ri «Tabiiy tan lan ish » va «Yashash u c h u n kurash» t a ’siri o stid a shakllangan u su llarid an b o ‘lgan. Bu h a q iq a ta n h a m ilk ib tid o iy o d am lam in g av lo d d a n avlodga, nasld an naslga riv o jlan ib , takom illashib b o rish in i t a ’m inlovchi asosiy o m il b o ‘lib x iz m a t qilgan. C h u n k i sh u ta b u la r tufayli o n a la r b o lalarin i u la r to 3—4 yoshlarga kirib, o ‘zlari m ustaqil o z iq a to p ib y ash ab (y a sh a sh uch un k u ra sh ib ) ketgunlariga q a d a r k o ‘krak suti (O N A S U T I) bilan o ziq lantirishga «m ajbur b o ‘lganlar». Bu esa o n a la rn in g ham , b o lalarn in g h am avloddan avlodga sog‘lo m lash ib , tak om illash ib b o rish larin i t a ’m inlagan ilk ijtim o iy o m illa rd a n b iri bo ‘lgan. K e y in c h alik insoniyat ja m iy a ti ta ra q q iy o ti, ijtim o iy m u n o sa b a tla rn in g rivojlanishi, tu rli in so n iy x u lq -a tv o r m e ’yorilarning yuzaga kelishi va shakl- lanishi b ilan birga, o ila n i rejalashtirishga oid tala b la r, m e ’y o r - lar, ularga n isb atan b o ‘lgan m unosab atlar h a m takom illashib borilav erd i. S h u n in g d e k , b u m asala Q u r’o n d a h a m o ‘z ifodasi- ni to p g a n . Y a ’n i, 2 -su ra 2 3 3 -oy atd a yozilishich a «O na farzan- d in i ikki yild an k am b o ‘lm a g a n m u d d atd a k o 'k ra k bilan b o - qishi shart». B u esa b ir to m o n d a n o n a o rg an iz m in in g hom i- la d o rlik la r o rasid a t o ‘liq tik lan ish im k o n in i b ersa, ikkinchi to m o n d a n b o lan i ko'pgina k asallik lard a n saq lan ish in i t a ’m in la - gan. Bu esa o ilani rejalash tirishn in g ja m iy a t ta ra q q iy o tid a q a n - day ijtim o iy , iqtisodiy a h a m iy a tg a ega ek a n lig in i k o ‘rsa tib turibdi. A lb atta, hozirgi vaqtga k elib o ila n i rejalash tirish, b o la la r- ning tu g ‘ilishi va u lar orasidagi d a v rn i shu tu g 'ila ja k b o la n in g o ta -o n a s i, b irin c h i navbatda o n a s i, ayol kishi x o h la g a n id e k tashkil q ilish n in g o ‘ziga xos ijtim o iy qabul qilingan a n ’a n a v iy va zam o n a v iy usullari, vositalari m av ju d k i, u lar d u n y o m iq y o si- d a keng q o ‘llanilib kelinm oqda. O ilani rejalashtirishda, y a ’ni u n in g eng asosiy y o ‘n a lish la ri boM m ish b o la la rn in g tu g ‘ilis h in i re ja la s h tiris h , k u tiím a g a n h o m ilad o rlik d a n saqlanishda fo y d ala n ila d ig a n vo sitalar k o n tra - tseptiv v o sitalar deyiladi. U la rn in g a n ’anaviy va z a m o n a v iy - usullari farq lan ad i. Hozirgi v a q td a tu rli o m m aviy a x b o ro t v o si talari, keng o m m ag a m o‘ljallan g an k o ‘plab ilm iy o m m a b o p , ilm iy u slu b iy q o ‘llanm alar, ris o la la rd a , tibbiy a d a b iy o tla rd a oilani rejalash tirishn ing bu u su l, vo sitalari h aq id a m u n ta z a m m a te ria lla r berib borilm oqda. U la rn i y a n ad a k en g ro q ta rg 'ib qilish u c h u n «Qizil olm a» kabi re k la m a -ta rg ‘ibot x iz m a tla r keng y o ‘lga q o ‘yilgan. K u tiím a g a n h o m ila d o rlik d a n s a q la n ish n in g a n ’a n a v iy usullariga hayz siklini nazorat q ilish (davriy seksual a b s te n s iy a ), bola em izish (laktatsiya), jin siy a lo q a n i o ld in d a n to ‘x tatish k a - bilar kiradi. Z am o nav iy u sullarga p rezervativlar, d ia fra g m a va servikal q a lp o q c h a la r, sp rem atsit v o sita la r va g o rm o n a l sa q la - nish v o sitalari kiradi. Bu u su lla rn in g h a r birini o ‘ziga xos a fz a l- liklari va n u q sonlari mavjud. Q u y id a u larn in g ayrim lari h a q id a m a ’lu m o t berib ketam iz. 9 .2 . D A V RIY S E K SU A L A B S T IT E N S IY A (H A Y Z S I K L I N I N A Z O R A T Q I L I S H , O IL A N I R E J A L A S H T I R IS H U S U L L A R I) A ksariyat m am lakatlarda (m a s a la n , Y aponiya, M a v rik iy a , Perú , F ilipp in o rollarida) a h o lin in g oz qism i — 15—20% ga yaqin e r-x o tin la r turli a n ’a n a v iy va zam o n av iy a b s tite n s iy a u su lla rin i q o ‘!lay d ilar yoki jin s iy a lo q a n i v a q tid a n ilg a ri t o ‘xtatadilar. T a ’s ir q ilish m exanizm i: T a q v im u su li h a y z s ik lin in g davom iyligini ham d a h o m ilad o r b o ‘lish eh tim o li y u q o ri d a ra ja - d a b o ‘tgan davrni a n iq la sh b ilan birgalikda ayni shu k u n la r jin - siy a lo q a qilm aslik u su lid ir. Servikal shilliq va ovulatsiya vaq- tin i belgilash usuli esa (B ellingsov usuli) u ru g ‘lanish kunini, servikal shilliq m iq d o ri v a konsistensiyasini n a z o ra t qilish bilan a n iq la s h d a n iborat. B azal h a ro ra tn i o ‘lch ab b o rish d a h aro ra tn i h a r k u n i o ‘lch ab , h a r o r a t k o ‘rsatkichlarini m u n ta z a m qayd q ilib b o rish va u ru g ‘la n ish vaqtini belgilash u c h u n h a ro ra tn in g k o ‘tarilish i an iq lan ad i. S im p a to -te rm in a l u su lg a haro ratn i o ‘lchash usuli bilan bir- g a b ir n e c h a tabiiy u su lla rn i birgalikda q o ‘llash kiradi. Sam arasi va afzalliklari: M azkur usu llar h o m ilad o rlik d an s a q la n ish u c h u n ju d a ish o n c h li hiso b lan m asada, biroq boshqa y o ‘lla rd a n fo y d ala n ish n i istam ag an e r-x o tin la r u c h u n qulay h iso b la n a d i. Bu u su ln in g afzalligi — o rg an iz m n in g boshqa ti- z im la rig a u m u m a n t a ’s ir qilm aydi. K am chiliklari: E r-x o tin h a r bir hayz sikli m o b ay n id a kami b ila n 14 kun jin siy a lo q a d a n tiyilishi kerak. B u n d a n tashq ari, y u q o rid ag i usullarni t o ‘la egallab olish u c h u n u la r b ir necha o y d a v o m id a o ‘z u stid a ishlashi ham da tajriba qilib k o ‘rishi z a ru r. E m iz ish , q in in fe k s iy a la ri, isitm a c h iq is h i k ab i h o lla r serv ikal sim p to m la m i o ‘zgarishiga sabab b o ‘ladi. Bu esa o ‘z n a v b a tid a , u ru g ‘lan ish e h tim o li yuqori b o 'lg a n k u n larn i qay- ta d a n h iso b -k ito b qilib , a n iq la sh kerakligini ta q o z o etadi. T e k sh irish la r a n ’an a v iy usu llar zam onaviy usullarga nis- b a ta n ish onch siz e k a n lig in i k o ‘rsatdi. S h u n i e ’tiborga oigan h o ld a yuqori sam araga e rish m o q u ch u n o ilad a e r-x o tin larn in g b irg a lik d a davriy rav ish d a jin siy alo q ad an voz kechib turishi lo zim b o ‘ladi. Bu h o la t esa inso n dan o ‘ta ta la b c h a n va ruhiy tu rg ‘u n boMishini tala b e ta d i. Tavsiyalar: Y u q o rid a k e ltirilg a n u su lla rd a n a y o lla rn in g t o ‘g ‘ri foydalanishlari u c h u n ularga to ‘g‘ri m aslah at berish lo z im . Bu usulni to a y o lla r o ‘z!arida ovulatsiya, y a ’ni urugManish e h tim o li yuqori b o ‘lgan k u n la rn i adashm ay hisoblay olgunlari- g a q a d a r sa m a ra b e rm a y d i. H o m ilad o rlik d an saq la n ish n in g a n ’a n a v iy u s u lla rin in g sa m a ra sin i o sh irish u c h u n a ralash u su lla rd a n foy d alanish, y a ’ni b ir vaqtning o ‘zida erkak va ayol la r u c h u n m o lja lla n g a n m ex an ik vositalarni qoMlash m aqsadga m u v o fiq d ir. Bola em izish hozirgacha tu g kru q la r orasidagi ta n a ffu s la m i c h o ‘zishda m u h im aham iyatga ega boMib kelm oq da. A k sa riy a t rivojlanayotgan m am lakatlarda b u u su lla r boshqa u s u lla rd a n k o ‘ra m u h im ro q d ir. Ta’sir qilish mexanizmi: B o lan i em izish fiziologiyasi t u - x u m d o n la r vazifasining nisbatan k a m a y ish i va an o v u ly a tsiy a so d ir boMishi bilan b og‘liqdir. A n o v u ly a tsiy a tug‘ru q d an key in g i 4 —21 o y d an to 24 oygacha d a v o m e ta d i. Sam arasi va afzalliklari: B o lan i e m iz ish tug‘ilishni n a z o ra t qilish n in g e n g m u h im sam arali u s u lla rid a n biriga a y la n is h i m u m k in. E m izish davrida h o m ila d o r b o ‘lib qolish h a r 100 ta ay o ld a n fa q a t 2— 12 tasid a g in a k u z a tilg a n lig i b u u s u ln in g bo sh q a usullarga sam arasi jih a tid a n tenglashishig a dalil b o ‘la oladi. Kamchiliklari va samarasizligi: B a’zi ayollar k o kk rak su ti bilan em iz ish d a tajribasi b o 'lm a g a n lig i sababli ushb u u s u ln in g sam arasiz c h iq ish i hollari s o d ir b o ‘Iadi. K o ‘krak d a a h y o n - ah y o n d a em iz ish , q o ‘shim cha o v q a tla n tiris h kabi o m illa r h a y z sik lin in g q a y ta tik lan ish ig a o lib k e la d i. N a tija d a a y o ln in g h o m ilad o r boMib qolish xavfi tu g ‘ilad i. Tavsiyalar: Em izikli davr a m e n o re y a s in i te z -te z va q is q a yoki uzoq m u d d atli em izish b ila n sa q la b qolish m u m k in . Jinsiy aloqani oldindan to ‘xtatish T araq q iy etg an ham da riv o jla n a y o tg a n m am la k a tla rd a k e n g tarqalgan usul. Ta’sir qilish mexanizmi: Jin siy o la t shahvat t o kk ilish id a n old in c h iq a rib olinadi. Sam arasi va afzalliklari: B u u s u ln in g s a m a ra s i p a s t hisoblanadi. A m m o erkak o ‘z in i b o s h q a ra olsagina, bu u s u ln in g sam arasi b irm u n c h a ortadi. Noxush ta ’sirlari: Y u qo rid a k eltirilg an usul h e c h q a n d a y k o kngilsiz tibbiy oqibatlarga o lib k e lm a y d i-y u lekin e r - x o tin o rasida jin siy qoniqm aslik h o llarig a sa b ab b o ‘lishi m u m k in . Tavsiyalar: H o m ilad o rlik d an sa q la n ish n in g b o sh q a u s u lla ridan fo ydalanish im koni b o l m a g a n h o llard ag in a b u u s u ld a n foydalanish m a ’quldir. Prezervativ Prezervativ faq a t b ir m artagina ishlatilishi sh art. Jinsiy alo - q a v aqtida p rez e rv ativ yirtilib ketsa, ayol d a rh o l qin ichini k u ch siz kislotali e ritm a (achigan sut, sirka, lim ó n kislotalari) bilan yuvib tash la sh i lo zim . Ushbu u suln ing sam arasi sperm i- tsid la r bilan b irg a lik d a q o ‘llanganda ortadi. H ozirgi v a q td a ish o n c h li va sam arali b o ‘lib hisoblangan h o m ilad o rlik d a n sa q la n ish usullaridan y ana biri — bu erkak va a y o lía r u c h u n m oM jallangan prezervativlardir. U la rd a n k o ‘proq riv o jla n g a n m a m la k a tla r d a fo y d ala n ish a d i. A y n iq sa, O IT S ( S P I D ) kasalligining b u tu n dunyo m iqyosida keng tarqalgan li- gi natijasida b u u s u ld a n foydalanuvchilar so n i kun sayin ortib b o rm o q d a. T a’sir qilish mcxanizmi: Ayol q in ig a sp e rm a to z o id n in g k irish ig a to 's q in lik q ilis h uning asosiy m e x a n iz m i b o ‘lib hisob lanad i. P re z e rv a tiv la r lateksdan ishlangan b o ‘lib, k o 'p c h i- ligi sperm itsid b ilan (sh a h v a tn i o ld ira d ig a n m o d d a ) shim diril- g an b o ‘ladi. U la r e rk a k la rn in g olati taran g lash g an id an keyin kiygiziladi. A yollarga ishlatiladigan prezervativ lar esa bevosita jin siy alo q a d a n o ld in q in ichiga tiqib q o ‘yiladi. Sam arasi va afzalliklari: H o m ila d o rlik d an saq lanish dan ta sh q a ri, jin siy a lo q a o rq a li yuqadigan turli kasalliklar, xususan, O lT S d a n h im o y a v o s ita s i ham b o ‘lib, u y e ta rli d a ra ja d a ish o n ch li va afzal u su ld ir. U la r arzón , ishlatish u c h u n qulay, o rg an izm g a zararli t a ’siri b o ‘lmaydi. Kamchiliklari: P re ze rv a tiv la r jinsiy faollikni o ‘zgartirib, j in siy q o niq ish hissini k a m a y tirish i m um kin. Ishlatilgan prezerva- tivd an qayta fo y d alan ish aslo m um kin em as. Noxush ta ’sirlari: Q in shilliq devorining yallig‘lanish eh ti- m oli b o ‘lishi m u m k in . Tavsiyalar: H a r q ay si ayol va e rk ak , b iro n - b ir tan o sil kasalligiga d u c h o r b o 'lg a n boMsa, yoxud b itta d a n o rtiq jinsiy a lo q a d a b o ‘Iib tu rs a , u n d a lateksdan qilin gan yuqori sifatli prezerv ativlard an fo y d ala n ish i kerak. Diafragm a va servikal qalpoqchalar D iafragm a — r e z in a d a n tayyorlangan g u m b azsim o n , teva- ragi egiluvchan h a lq a d a n iborat b o 'lib , jin siy yaqinlashuvdan o ld in qinga kiritiladi. Servikal q a lp o q c h a b a c h a d o n b o ‘yniga kiygizilib, s p re m a to z o id la m in g b a c h a d o n b o ‘y n ig a o ‘tish ig a to ‘sqin lik qiladi. T a’sir qilish mexanizmi: D ia fra g m a va q a lp o q c h a b a c h a d o n b o ‘shlig‘i ham d a s h a h v a t-sp e rm a o rasida t o ‘siq vazifasini o ‘tay d i. D iafragm a va q a lp o q c h a bilan birg alik d a s p re m a ts id - larn i q o ‘llash h am shahvat fao llig in ing n ih o y a td a pasayishiga sabab b o ‘ladi. Samarasi va afzalliklari: D iafrag m a va servikal q a lp o q - c h a la rn in g sam arasi b o s h q a tu rd a g i t o ‘siqli u s u lla r kabi ish o n ch li va afzaldir. U sh b u u su ld an h am tu g ‘ish yoshidagi a y o lla r va n o m u n ta z a m ra v is h d a jin siy a lo q a d a b o ‘lad ig a n a y o lla rn in g d oim iy rav ishd a fo y d a la n ish la ri m a q s a d g a m u - vofiqdir. Bu organizm ning b o s h q a sistem alariga t a ’s ir etm ay d i. E rk a k la r p re z e rv a tiv d a n k o ‘ra q u la y ro q v a u s tu n ro q to m o n la rid a n biri, aloqa p a y tid a o ‘z - o ‘zini b o sh q a rish va jin siy y aqinlash uvd an a n c h a oldin q in g a kiritib q o ‘yish im k o n iy atig a egaligidir. Kamchiliklari: D iafragm a va q a lp o q c h a la r m u ta x a ssis v rach to m o n id a n , h a r b ir ayol b a c h a d o n in in g o ‘ziga xos xu su siy atla- rini hisobga oigan h o ld a u n g a tegishli k a tta -k ic h ik lik d a ta n la - nishi, u n d a n foydalanish y o ‘l-y o ‘riqlari o ‘rg atilish i kerak. Bu usul ayn iqsa, a n 'a n a g a k o ‘ra jin siy org anlarga q o ‘l b ila n tegish m an etilgan guruhlarga taallu q lid ir. Noxush ta ’sirlari: Jin siy a lo q a d a n s o ‘ng d ia fra g m a qin ichiga 6 so at, q alpo q cha esa 2 4 so at dav o m id a q o lish i m u m k in . A gar b u n d a n ko‘pro q vaqt q o lib ketadigan b o ‘lsa, k o ‘ngilsiz a s o ra tla r q o ld irad i: allerg ik re a k siy a la r, m ik r o tr a v m a la r va b a ’zid a infeksion toksik sh o k n i k eltirib ch iq arish i m u m k in . Tavsiyalar: T ug‘ruq d an s o ‘ng, bola tu sh ish i yoki s u n ’iy old irish va kichik tos so h a sid a o ‘tkazilgan h a r xil ja rro h lik m u o lajalari, b a c h ad o n o ‘lc h a m in in g o ‘zgarishiga sa b ab b o 'la d i. S h u n in g u c h u n d iafrag m a va serv ikal q a lp o q c h a la m in g o ‘lch am lari yuqoridagi kabi h o la tla rd a n so ‘ng, a lb a tta q ayta tik lanish i darkor. S h u n in g d ek , b u usuldan q u y id ag i sab ab lard a: sp erm itsid yoki diafragm a v a q alp o q ch alarg a n is b a ta n shaxsiy sezgirlik kuchayganda, qin av to n o m iy asi o ‘zg a rg a n d a , jin siy yaqin lik paytida og‘riq hissi p a y d o b o ‘lganida, a n a m n e z d a g i in - feksion-toksik shok holati k u z a tilg a n d a h a m d a tu g ‘riq d a n s o ‘ng dastlabki 12 hafta davom ida fo y d alan ish m a n e tila d i. B a c h a d o n ichi spirali — a tro fid a m is sim o ‘ralgan kichk ina p la s tm a s s a m o sla m a d ir. U v rac h to m o n id a n a y o ln in g b a c h a d o n ig a o ‘rn atilad i. B a c h a d o n ichi spirali hozirgi vaqtda eng k e n g tarq a lg a n , k o ‘p c h ilik ayollar to m o n id a n fo yd alan ili- n a y o tg a n vo sita h iso b lan ad i. Uning afzalligi shundaki: u uzoq m u d d at d av o m id a h o m i- la d o r b o ‘lib q o lish dan sa q la n ish im koniyatini beradi. Kamchiligi: u b a c h a d o n y allig ‘lan ish xavfini o sh irish i m u m k in . U n d a n fo y d ala n ad ig a n b a ’zi ay o llard a h ayz q oni o d a td a g id a n k o ‘p ro q va u z o q ro q b o ‘ladi. T eri-tan o sil kasallik- lari, jin s iy alo q a y o ‘li b ila n yuqadigan kasalliklardan him oya q ilm ay d i. Inyeksiyali kontratseptivlar In y ek siy a (ukol q ild irish ) usuli h a r 2—3 yoki h a r oy d a ukol q ild irish o rq ali am alga o sh irilad i. Bu usul o d a td a 35 yosh dan k a tta a y o lla rg a tavsiya etilad i. Bu usulning samarasi s h u n d a n iboratki, ukol q ild irilg an d an k ey in , k o ‘rsatilgan m u d d a t ich id a kutilm agan h o m ilad o rlik d a n s a q la n ish n in g b o sh qa u s u lla rid a n foydalanishga h o jat qolm aydi. U k o ln i, a lb a tta m ed itsin a x o d im i qilishi kerak. Salbiy asoratlari: In y ek siy a hayz m un tazam lig in in g buzi- lishiga o lib kelishi m u m k in . O IT S , JA B Y K lardan him o y a qil m ay d i. Sperm atsid vositalar Z a m o n a v iy sp e rm a tsid la r q a to r m am lakatlarda ishlatiladi. U la r k re m , g ‘alvirak, k o ‘pik hosil qiluvchi tab letk alar, ta m p o n - lar, je le , e ritm a la r k o ‘rin ish id a m a ’lum va tu rli prezervativlarga q o ‘s h im c h a m o slam a sifatida ishlab chiqariladi. T a ’sir qilish mexanizmi: M a ’lu m k i, q in ic h id a d o im iy m ax su s m u h it m avjud. Jin siy yaqinlashuvdan 10— 15 daqiqa o ld in ro q q in g a yu borilg an sp rem atsid lar, aynan shu m u h itn i o ‘zg a rtirish hisobiga sh ah v at faoliyatini to ‘xtatadi. G ‘alvirak o ‘z ta rk ib id a zam o n a v iy sp e rm a tsid — nonoksinol — 9 ni tutib , be v o sita sp e rm a z o id m e m b ra n a sin i buzadi va n atijad a uning fa o liy a tin i z a ifla sh tirad i. M a z k u r v o sita q in g a k iritilib , b a c h a d o n b o ‘yniga b irik tirilish id an a w a l, sp e rm a tsid faolligini o shirish m aq sad id a suvda h o ‘lla n a d i. Sam arasi va afzalliklarí: K e ltirilg an b u u su l, a y n iq sa k a t- ta yoshdagi ayollar yoki n o m u n ta z a m jin siy y a q in lik d a b o ‘lad i- gan ay o llar u c h u n ju d a qulay v a en g m uvofiq u su ld ir. B u usul org an iz m n in g b oshqa sistem alarig a t a ’sir q ilm aslig i, tibb iyo t xod im lariga m urojaat q ilm asd a n fo ydalanish m u m k in lig i bilan afzal hiso b lanad i. G ‘alvirak q in ich id a 24 so a t d a v o m id a saqlanishi m u m k in b o ‘lib, ta rk ib id a sp erm atsid boM ishi tan o sil kasalliklaridan m uh o faza qilish t a ’siriga egadir. Kamchiliklari: Jin siy a lo q a v a q tid a tu rli n o q u la y lik la r tu g ‘dirishi m u m k in . G ‘alvirak b o sh q a vositalarga n is b a ta n q im - m atro q . S h u n in g u ch u n bu v o sita d a n ista g a n ch a fo y d alan ish ch ek lan g an . Bu usulning o z s a m a ra berishi u n i b o s h q a xil t o ‘siqli usu llar bilan birgalikda q o ‘llashga m ajb u r e ta d i. Noxush ta ’sirlari: Qin d e v o ri yallig‘lanishi yoki u m u m a n allergik reaksiyalar k o ‘rinish id a a so ra tla r kuzatilishi m u m k in . Tavsiyalar: Y uqorida t a ’rifla n g a n b u u su ln in g sa m a rasin i o shirish m aq sad id a u n i p rezerv ativ , d iafragm a, serv ik al q a lp o q - c h a la r bilan birgalikda q o lla s h m u m k in . G ‘alvirak h a r b ir j in siy yaqin lashu vd a qayta ish latilad i. Va q in ic h id a 24 so atg in a turishi m u m k in , xolos. S p e rm a tsid la rd a n tu g ‘ru q d a n keyingi dastlabki 6 oy dav om id a, h o m ila o ld irish , h o m ila n in g tu sh ish i va hayz k o ‘rish vaqtida fo y d alan ish q a t’iyan m a n e tila d i. 9 .3 . G O R M O N A L S A Q L A N IS H V O S IT A L A R I M u rak kab g o rm onal saq lan ish vositalari (M G S V ). G o r m o - nal saqlan ish vositalari tark ib ig a ayo llar tu x u m d o n id a ishlab ch iq ariladigan g o rm o n la rn in g , y a ’ni estrogen va p ro g e s te ro n - ning, sin te tik analoglari kiradi. H ozirgi davrda g o rm o n a l v o sitalar tark ib in i a s o sa n kam dozali estro g en lar (E E ), y a’n i e tin ile stra d io l va g e s ta g e n la r — 19 — n o rte sto ste ro n lar, y a’n i n o re tin o d re l (I a v lo d ), n o re tis- te ro n , e tin o d io l d iatsetat, le n e s tre n o l, lev o norg estrel n o rg estre l (II av lod ), dezogestrel, g e sto d e n , n o rg estim at (III av lo d ) va 17 — gidroksprogesteron, m e d ro k sip ro g e ste ro n se ta t va b o sh - q a la rd a n tashkil to p g an . U l a r b ir q a to r x u su siy a tla ri b ila n boshq a vositalard an afzalro q d ir. ü c h in c h i av lod g e sta g e n la ri p ro g e s te ro n retse p to rla rig a o z m iq d o rid a h a m k u ch li t a ’sir qilib , o v ulyatsiyani t o ‘x ta tis h xususiyatiga ega b o ‘lishi bilan I va II a v lo d g e s ta g e n la rid a n farq q ilad i. M u ta x a ssislarn in g fik ric h a , u sh b u v o sita la rn in g ah am iy ati so‘nggi o ‘n yillik ich id a y u q o ri p o g ‘on ag a k o ‘tarild i. •S ab abi, bu v o sita la r k o ‘p g in a ijobiy xu susiyatlarga ega. A w a lo b u v o sitalar m ik ro g ra m m la rd a q o ‘l!anadi, lipid m o d d a a lm a s h in u v in i b u z m a y d i, a n d ro g e n faolligi n ih o y a td a kam b o ‘lad i va qolaversa, y u ra k -q o n to m iri sistem asida patologik o ‘z g a ris h la m i keltirib c h iq a rm a y d i. B o ‘y id a b o ‘Iishdan saqlo v chi g o rm o n al vo sitalarn in g tu rlari ju d a k o ‘p. U la r tark ib id ag i g o rm o n la rn in g nisbati va dozasiga k o ‘ra b ir, ikki va u c h fazali vositalarga b o ‘linadi. B ir fazali v o sita la rn in g h a r b ir tabletkasi b ir xil nisbatda e s tr o g e n va g e s ta g e n d a n ta sh k il to p g a n , ular: m a rv e lo n ( E E 0 Y 0 3 0 m g va 150 m g d e z o g e stre l), rig evid on (E E 0Y 030 m g va 0 ,150 m g levonorgestrel), m ik ro g in o n -2 8 (E E 0 ,3 0 va 0,150 m g lev o n o erg esrel) kiradi. Ik k i fazali v o s ita la rn in g b irin c h i o ‘n ta ta b le tk a si faqat e s tro g e n la rd a n ib o ra t b o ‘lib, qolgan 11 d o n a tab letk an in g tar- kibi e sa h a m estro g en , h a m gestagenlardan tash k il topgan. B u n g a a n te o v in kiradi. U c h fazali vositalard ag i tab letkalar tark ibid a estrogen va g e s tr o g e n la r m iq d o ri v a n isb a ti hayz sik lin in g faz a la rig a m u n o s ib b o ‘ladi. B a ’zi M G S V lar 28 ta ta b le tk a d a n tashkil to p g a n b o ‘lishi m u m k in . B u n d ay h o lla rd a s o ‘nggi 7 ta ta b le tk a la r tark ib id a g o rm o n b o ‘lm ay, ularda te m ir m od dasi, v ita m in la r b o la d i h a m d a o rg an izm n i um um iy quvvatlantirish m a q s a d id a d i q o kllaniladi. B u n d ay vositalar q ato riga trikvilar, trire g o l, triz isto n kiradi. T a ’sir qilish mexanizmi: G o rm o n a l v o sita la rn in g ta 's irid a b u tu n h a y z sikli d a v o m id a tu x u m d o n lard a n ishlab ch iq arilad i- g a n e stro g e n la rn in g m iq d o ri n ih o y atd a kam b o ‘lib e rta follikul fa z a s ig a t o ‘g ‘ri k e la d i, n a tija d a o v u latsiy a r o ‘y b e rm a y d i. B u n in g o q ib a tid a b a c h a d o n b o ‘yni shillig‘ining zichlashuvi va q u y u q la s h u v i yuz b e rib , sp re m a to z o id n in g b a c h a d o n ichiga o ‘tis h in i ch ek layd i. S h u n in g d e k , e n d o m etriy n in g funksional va m o rfo lo g ik o ‘zgarishi im p lan ta tsiy a jarayo nig a t o ‘sqin lik qiladi. G o r m o n a l o ‘zgarish lar t a ’sirid a b a c h ad o n n ayining h a ra k a t- la n ish i va b a c h a d o n ta n a s in in g qisqarishi n o tab iiy tu s oladi, sh u n in g d ek sp erm ato zo id h a m d a tu x u m h u ja y ra la rin in g to ‘g ‘ri yo ‘nalishi buziladi. Samarasi va afzalliklari: G o rm o n a i s a q la n ish vositalarini m u n ta z am to ‘g‘ri qabul qilish u su ln in g sa m a ra d o rlig in i t a ’m in- laydi. G o rm o n ai v ositalar y u q o ri sam arad o rlig i, q a b u l qilish- ning qulayligi, o rg an iz m n in g o ldin g i h o latin i tik la s h m u m k in - ligi va nih o y at xavfsizligi b ilan ajralib turadi. 35 yoshgacha b o ‘lgan a y o lla r o rg an iz m ig a v o sita la m in g t a ’siri u larn in g h o m ilad o rlig i va o ‘tishiga q a ra g a n d a a n c h a xavfsiz hisoblanadi. H o m ila d o rlik n i oldini o lu v c h i o ra l k o n tra - tsep tiv lar b ir q a to r k o n tra tse p tiv b o ‘lm agan x u su siy a tla rg a ham egadir. G o rm o n ai vositalar k u tilm ag an h o m ila d o rlik d a n 100 foiz saqlovchi usulgina b o 4 ib q o lm ay, balki y a g o n a davolash xususiyatlariga ega boMgan aso siy vosita h am d ir. U shbu v ositalardan foydalanishda: hayz va h a y z o ‘rtasidagi o g ‘riq la rn in g k am a y ish i, ic h k i jin s iy a ’z o la r n in g o ‘tk ir yallig‘lanish kasalliklariga c h a lin ish e h tim o lin i, x u su sa n tu x u m - d o n va en d o m etriy xavfli o ‘sm a la rin in g (rak 5 0 % g a c h a ) qisqa- rishi, xavfsiz o ‘sm alarning, x u su san kista va su t b e z la rin in g fib- ro ad en o m asi kasalliklarining kam ayishi h a m d a h a y z siklining t o kg ‘ri tartibga solinishi, tern ir y etishm ovchiligi a n e m iy asin in g keskin kam ayishi kuzatiladi. Kamchiliklari: H o m ila d o rlik d an saq lan ish u c h u n m o ‘ljal- lan g an barch a v ositalar sing ari, g o rm o n ai ta b le tk a — p re p a ra t- lar h am o ‘z kam chiliklariga ega. U larga: g o rm o n a i p re p a ra t- larni o ld in d an ehtiyojd an k o ‘p ro q m iq d o rd a j a m g ‘arib olish, u larn i saqlash, m azk u r p rep a ra tlarn in g q im m a tlig i, ularni har kuni m u n tazam ravishda q a b u l qilib tu rish s h a rti, qab u ld an s o ‘ng b a ’zan q o ‘sh im c h a n o x u sh ta ’sirlarn in g p a y d o boMishi, O IT S d a n h im o y a q ilm aslig i va d e p re ssiy a h o la tla r i kelib c h iq ishi kiradi. G o rm o n a i v o sitalam i qoM lashda b ir n e c h a q a rs h i k o ‘rsat- m ala r m avjud b o lib , b u v o sitalard an 35 y o s h d a n o 4 g a n ay o l lar, k ash andalar, og‘ir q an d li d iab e t, g ip e rto n iy a kasalliklariga d u c h o r b o ‘lgan ayollar fo y d alan ish lari aslo m u m k in em as. Noxush ta ’sirlari: G o r m o n a i v o s ita la m in g q o ‘s h im c h a t a ’sirlarini keltirib ch iq arish xususiyati ayol o rg a n iz m id a jinsiy g o rm o n la rn in g kam ayishi yo x u d k o kpayishi b ila n izo h la n ad i . E ng k o ‘p u chraydigan a so ra tla r tarkibiga sut b e z la rin in g q a t- tiqlashuvi, ko'ngil o zishi, b o sh aylanishi, q u s is h , ta n a vazni- n in g o r tis h i, jin siy ish tiy o q n in g so‘nishi yoki kuchayishi, b a ’zi- d a d e p re s s iy a , b osh o g ‘rig ‘i, te ri q ich ishi a lo m a tla ri, hayz o ‘rta s id a q o n li a jra lm a la m in g pay d o b o ‘lishi kiradi. T a v s iy a la r : Z a m o n a v iy 3 -av lo d g o rm o n a l v o sita la rid a n f o y d a la n is h d a u la rn in g ta rk ib id a g i g o rm o n la r m iq d o rin in g k am lig i sa b a b li, k o ‘pg ina ay o llarg a m an z u r b o ‘lm o q d a. Bu u su ln i ilk b o r q o ‘llam o q ch i boMgan h a r b ir ayol u n ing ta ’rifno- m asi h a q id a m a ’lum o tlarg a t o ‘la ega b o ‘lm og‘i lozim . S h u b i lan b ir q a to r d a , m utaxassis v rach to m o n id a n bu usulni q o ‘lla- n ish i m u m k in lig in i an iq lash m aq sad id a tekshirilishi h a m d a bu u s u ld a n t o ‘g ‘ri foydalanish y o ‘l-y o ‘riqlari o ‘rgatilishi, ayolga m o s k e la d ig a n xili tan la n ib berilishi kerak. B irin c h i m arta g o rm o n a l p rép a ra i hayz siklining 1 -kunid an b o sh la b 21 k u n d av om ida, kun ig a 1 tab letk ad an b ir xil vaqtda iste ’m o l q ilib b oriladi. M a b o d o , b a 'z i sabablarga k o ‘ra biro n kun ta b le tk a ichilm ay q o lsa, d a rh o l q o ‘sh d o za qabul qilinishi lo zim b o ‘lad i. V ositani q o ‘llash davom ida, dastlabki u c h oy m o b a y n id a ayol m utaxassis v rac h n azo rati ostida b o ‘lishi, ke- y in c h a lik , shaxsiy ehtiyojga q a ra b shifo kor qabuliga borib tu - rishi k e ra k . B ilim lam i te k sh irish uchun savoilar: 1. O ila n i rejalash tirish q a n d a y ijtim oiy, iqtisodiy, psixologik, tib- biy a h a m iy a tla rg a ega? 2. M u q a d d a s k ito b la r v a o ‘tm ish m u tafak k irlari a sa rla rid a n , o ila n i re ja la sh tirish m asalalarig a oid bildirilgan q an d ay fik r-m u lo - h a z a la m i b ilasiz? 3. O ila n i rejalash tirish d e g a n d a n im a n i nazarda tu tilad i? 4. N im a u c h u n h o m ila d o rlik n in g o ld in i olish kerak? 5. H o m ila d o rlik n in g o ld in i o lish n in g a n ’anaviy usullariga n im alar kirad i? U la rn in g afzallik va k a m c h ilik jih a tla ri n im a la rd a n iborat? 6. H o m ila d o rlik n in g o ld in i o lish n in g yan a q a n d a y vositalari m av ju d ? 7. G o r m o n a l saq lan ish vositalarig a n im alar kiradi va u larn in g afzallik va k a m c h ilik jih a tla ri n im a la rd a n iborat? X b o b. O IT S ( S P I D ) VA J I N S I Y Y O ‘L BILA N Y U Q A D IG A N KAS A L L IK L A R N IN G IJ T IM O IY -P S IX O L O G IK M U A M M O L A R I VA U L A R N IN G Y E C H I M I 10.1. O IT S ( S P I D ) VA J IN S I Y Y O ‘L B IL A N Y U Q A D IG A N KAS A LLI K LA R N I B I L IS H N IN G Z A R U R L 1 G I Jinsiy y o kl b ilan yuqadigan k asallik lar h o z irg i davrda o ‘ta jid d iy ijtim oiy va p six o lo gik m u a m m o la r d a n b iri b o ‘lib hisoblanadi. B unday kasalliklar o ‘z ijtim o iy m o h iy atig a k o ‘ra m u ay y an b ir m a m la k a td a k en g ta r q a lg a c h , s h u m a m la k a t ah o lisi sog‘lig‘iga y e tk azad ig an z a ra ri, u la r n in g a so ra tla rin i y o 'q o tish g a ketadigan kuch va mablagM ar, ja m iy a tg a yetadigan m a ’naviy zararlar va u n in g e n g ash ad d iy o q ib a tla rid a n biri y an - gi avlodni d uny o ga keltiradigan ja ra y o n la rg a salbiy t a ’siri bilan o ‘lchanadi. T an o sil k a sallik larin in g ijtim o iy m u a m m o la r tu rk u m ig a m ansubligini va b u kasalliklarni ta rq a lish sa b ab la rin i ko ‘rib ch iq ish ularga y ec h im to p ish n i o s o n la sh tira d i. Bu b o rad a b ir q a to r fikrlarni aytib o ‘tish m aqsadga m u v o fiq d ir. B un d a b ir-b iri bilan bog'liq b ir q a n c h a sabablam i aytib o ‘tish jo iz d ir. B unday sa b a b la rn in g en g a h a m iy a tg a m o lik la rid a n b iri d e m o g ra fik o ‘zgarishlar b o ‘lib, b u n d a ah o li so n in in g o rtis h i, jin siy m oyil- likning erta yuzaga kelishi, b o lala m i, y o s h la rn i k o ‘payishi va u lar o ‘rtasida jin s iy t a ’lim -ta rb iy a n in g su st q o ‘yilganligidir. Y an a b ir m u h im sab ab xulq va a x lo q d a g i o ‘z g a rish la r hisoblanadi. Bunga m e ’yordagi jinsiy talab va s h a rtla m in g susayishi, taq iq la m in g k am ayishi, e r-x o tin o ‘rtasid agi o ‘z a ro ish o n c h n in g buzilishi, jinsiy m u n o sa b a td a ayo llar u s tu n lik la rin in g oshishi kiradi. Jinsiy tarb iy an i t o ‘g‘ri va o q ilo n a y o ‘lga q o ‘yilm aganligi h a m m uh im sab ab lard an biri h iso b lan ad i. B u n d a o ta -o n a la r- ning bolalarga t a ’sirin in g susayishi, jin s iy a lo q a to ‘g ‘risidagi tu s h u n c h a la rn in g o ‘z g a rish i, y o s h la r o ‘r ta s id a a lk o g o liz m , n ark o m aniy a, fohishabozlikni avj olish i, o ila la m in g ajralishi va y u q o rid a b a y o n etilg an id ek , o n a la rn i b ir o ‘zi yashashni afzal d eb b ilish lari v a y o sh la r o ‘rtasida gom o seksu alizm (besoqolb oz- lik)ni, o ro g e n ita l jin siy alo q alarn in g k o ‘payishi, tu rli-tu m a n m illiy a x lo q iy tu sh u n c h a la rg a zid video film larni y o sh lar ichiga kirib kelishi h iso b la n a d i. «Sog‘lom ta n d a sog‘ aql», — deg an xalq h ik m a ti j u d a o ‘rinli va topib aytilgan. D arh a q iq a t, sogMom inso n t o ‘g ‘ri fikrlayd i, o ‘zi va ja m iy a t u c h u n m unosib x atti- h a ra k a tla r q ila d i, n atijad a b u n d a n shaxsning o ‘zi h a m , oilasi h a m , j a m iy a t h a m k a tta m a n fa a t k o ‘radi. A g ar in so n nosog*lom b o ‘lsa, u n ing m a ’naviy, axloqiy fikrlashlari ham m an tiq siz, s h u u rs iz , b e m a ’ni bo ‘lish id an tashq ari, u n in g ish q obiliyati ( h a tto fikrlash qobiliyati h a m ) susayadi. O ilaga va jam iy atg a k e ltira d ig a n foydasidan ziy o n i k o ‘proq b o ‘ladi. T ab iiy k i, y u q o rid a bayon qilin g an larn in g barchasi ijtim oiy m u a m m o b o ‘lib, b u n d a n jam iy atg a, shaxsning o ‘ziga va oilasi- ga m a n fa a t k e lm a y d i. Ayni paytda y u qoridagidek D avlat va jam iy a t ta la b i v a ruhiga zid keladigan x a tti-h a ra k a tla r, axloq- sizliklar, b e n o m u s iik la r, m u n o fiq lik lar so d ir b o ‘ladiki, b u lar- n in g b a rc h a s i y u q o rid a g i k a sallik n in g kelib c h iq ish i, ildiz otishiga o lib keladi. H o z ird a ta n o s il k a sallik lard a n z ax m va so ‘zak d av lat to m o n id a n te k in d av o lan ad i. U larn in g ovqati, d o ri-d a rm o n la ri ham k asalx o n ad ag i o ‘rinlari, k o ‘rsatilay otgan tibbiy xizm atlar ham m asi b e p u l b o ‘Iib, davlat budjeti h isobidan b e m o rlar kasal- d a n (s a n a ts iy a ) « to za lan ish a d i» . A g a r kasallik ilk d a v rd a an iq lan sa, u la rn in g aso ratlarid an in so n xoli qoladi, davolanish sifatli k e c h a d i. A m m o kasalliklar k e c h an iqlan sa yoki avlod- larga o ‘tsa , a lb a tta b u holatlard a b e m o rn i butkul va asoratsiz dav o lashn i s h u b h a ostiga q o ‘yadi. Bu h o la t m a m la k a t iqtisodiga, o d a m la r ruhiyatiga katta z a ra r y e tk a z a d i. M asalan , bu n d ay kasallikka chalingan o d a m - lardan d u n y o g a kelgan bola tu g ‘ma zaxm bilan tu g 'ilsa, u kela- jak d a ja m iy a tg a foyda keltirish o 'rn ig a , ak sincha faqat ziyon yetkazishi m u m k in , xolos. U n i d av o lash, kelajakda sog‘lig‘ini na z o ra t q ilin ish i u c h u n m am a la k a tn in g k o kplab m ablag'i sa rf qilinadi. B e m o rla rn in g o ‘zi kasal b o lis h id a n k o ‘ra b osh q alarn i z a ra rla sh la ri e n g ash ad d iy ijtim oiy m u am m o d ir. K asallikka ch a lin g a n la r k o kp in c h a o ‘zin in g h a m , o ‘zganing ham so g ‘lig‘i h aq id a q a y g ‘u ris h m a y tartibsiz jin siy aloqa bilan sh u g ‘ulla- nishadi, bu esa o ‘z vaqtida jam iy at taraqq iyo tiga p u tu r y etk a- zadi. B a’zi b ir shaxslar 2 va u n d a n o rtiq tan o sil kasallik- lariga ch alin ib , ularn i u m r b o 'y i o ‘zi b ila n olib yurishi va boshqalarga h am yuqtirishi m u m k in . S h u n d a y b e m o rlar b o rk i, jinsiy a lo q alard a tartibsizlik tufayli b ir v a q tn in g o ‘zida u lard a 2—3 ta tanosil kasalliklar an iq la n ad i. Bu esa jam iy atg a ju d a k a tta ziy o n d ir, kasallik soni q a n c h a k o ‘p b o ‘lsa, u la rn in g salbiy asoratlari h a m sh u n ch alik a y a n c h li boMadi va ja m iy a t u c h u n jid d iy ijtim oiy m u am m o larn i tu g ‘d ira d i. B undan kelib ch iq ad ig an am aliy x u lo sa sh u k i, jinsiy kasal- likni o ‘ziga y u qtirib o lganlar eng a w a lo d a v la t va. jam iy atg a, ik kin chid an oilasiga, atrofidagi o d a m la rg a , en g m u d h ish i, o ‘zi- d an keyin sog‘lom nasl qoldirishni x av f o stig a q o kyadilar. S h u b o isd an h a m jo y lard a fu q aro lar, m a h a lla jam o a tc h ilig i, o ‘quv m u assasalari, davlat va ja m o a t ta s h k ilo tla ri, sogMom o ilalar o ‘z say’-h ara k a tlarin i b irla sh tirg a n h o ld a yengiloy oq - lar, ta k a s a lta n g la r, alk o g o liz m , n a r k o m a n la r , fo h is h a b o z - lar, q o ‘sh m a c h ila r, ayniqsa, jin siy k a sallik larn i tashuvchi k i- s h ila m i d a v la t va ja m iy a t m a n f a a tla r ig a y o t u n s u rla r sifa tid a u larg a q a rs h i keskin k u r a s h m o q la r i k erak. Z o ta n b un d ay qilishni d in im iz va e ’tiq o d im iz m a n fa a tla ri h am tala b qiladi. 10.2. J I N S I Y Y O ‘L B IL A N Y U Q A D IG A N K A S A L L IK L A R N IN G T A R Q A L IS H I VA U N G A SABAB B O ‘L A D IG A N O M IL L A R T ano sil k asalliklarig a tu rli- tu m a n o m illa r, o ‘z belgi va xususiyatlari b ilan kechuvchi y u q u m lilik ja ra y o n la ri k iritilgan. Bu kasallik tab ia tin i diqqat bilan o ‘rg an ilsa u n d a b itta u m u - m iylik borligini k o ‘ram iz. Y a’ni bu k a sa llik la r asosan yuqish orqali k o ‘p ayadi. B o shqacha qilib a y tg a n d a , s o g lo m k ishi- n ing kasallikka c h a lin g an kishi bilan lo aq a l b ir m arta kech gan jinsiy aloqasi m u q a rra r tarzd a kasallik n in g yuqishiga olib ke- ladi. H o zirda «venerologiya» fan id a (« v en era» — sevgi toji d e - m ak dir) 20 d an o rtiq shu guru h g a k iru v c h i tu rli kasalliklar m a ’lu m va u la r aso san jinsiy alo q a o rq a li y u q a d i. Shu tu rk u m kasalliklariga venerologiyada zaxm (sífilis), s o ‘zak (g o n o rey a), trix a m o n ia z , y u m sh o q sh a n k er, v e n e rik lin fa g ra n u lo m a to z , d o n o v a n o z x la m id io z , lik o m la z m a z , g a rd n e r e llio z , g e n ita l u c h u q (g e rp e s), o ‘tk ir u c h li k o n d ilim a la r , k a n d id o z la r, g e p a tit V, q o ‘tir , b itlilik , g ia rd ia z , a m e rd ia z , a m e b ia z , yuqum li (k a n ta g io z ) m ollyusk, sitem elegaiiya va O IT S (o d am - da im m u n ta n q islik sin d ro m i S P ID ) k iritiladi. J a h o n so g kliq n i saqlash ja m iy a tin in g m a ’lu m otig a k o ‘ra zaxm , so ‘zak , trix a m o n ia z , xlam idioz d u n y o d a eng k o ‘p ta rq a l- gan ta n o sil k a sallik lari h isoblanib, e p id e m ik jih a td a n faqat gripp va b e z g a k d a n s o ‘nggi o ‘rind a tu ra d i. Shu ja m iy a tn in g xabariga ko‘ra h a r yili d u n y o b o ‘y icha 200 m in o d a m d a s o ‘z a k , 250 m in trix a m in o z , 200—250 m in ida xlam idioz, 100 m in m iko plazm o z v a 50 m in ah o lid a zaxm kasalliklari q a y d e tilg a n . T an o sil k a sallik lari b ir o ‘sib, b ir k am ay ib tu rad i. Biz zaxm va so‘za k n in g 50 yil ich id a yu rtim izd a q a n d a y tarqalganligi h o - latin i tah lil q ilg a n im iz d a , shu kasalliklarni b ir xil sh aro itd a, y o n m a -y o n ta r z d a 5 m a rta o ‘sgani va k am ayganligining guvohi b o ‘ldik. L ek in u la rn in g o ksib va kam ayib b o rish jaray o n ig a tu rli vaq tlard a tu rlic h a o m illa r sabab b o klgan. M asalan, 1947— 1953 yillardagi o ‘s ish d a ik k in ch i ja h o n u ru sh id a n so ‘nggi jin siy alo - q a la m in g tartib siz lig i sabab b o ‘lgan. Bu v aq td a erk ak lam in g kam ligi va a y o lla rn in g k o ‘pligi harn a h am iy atg a ega b o ‘lgan. Y ana sh u n d a y m iso lla rg a 1966-yildan keyingi «T oshkent zilzi- lasi»dan s o ‘nggi o ‘sishdagi holatga kelsak, b u n d a 1972-yilda sh u o ‘sish n in g c h o ‘qqisi kuzatilgan, y a ’ni zaxm ning o ‘sishi 100 m ing a h o lig a 4 4 n i tash k il qilgan , b u n i tib b iy o td a in ten siv k o ‘rsatkich d e y ila d i. Bu paytda h am zilzila oqib atlarin i b a rta ra f etish m a q sa d id a h a sh arg a kelgan o d a m la rn in g m igratsion ja ra - yoni k u ch ay g an lig i sabab b o klgan. Bu vaqt tu rli-tu rli jo y d an kelgan is h c h i-q u ru v c h ila r orasidagi «erkinlik», y a ’ni jin siy b e- tartib lik lar, u la rn in g o rasid a esa tu sh u n tirish ishlarining yetarli d arajad a olib b o rilm a g a n lig i va u lar kelgan vaqtlarida tu rli tib - biy te k sh iru v la rd a n o ktkazilm aganligi yoki tekshiruvning toMiq b o ‘lm a g a n lig i k a s a llik ta rq a lis h in in g aso siy s a b a b la rid a n b o ‘lgan. Z ax m va s o ‘z a k n in g respublikam izdagi hozirgi 5 -c h o ‘qqisi av v alg ilarig a o ‘x sh a sh boM magan o kzig a xos sab ab larg a b o g ‘liqligi a n iq la n d i. Bu 5 -o ‘sish zaxm b o ‘yisha asosan 1991- yildan b o s h la n g a n b o ‘lib, bu vaqt yu qo ridag i intensiv k o ‘rsat- kich (h a r 100 m in g aholig a) 1,8 ni tash k il etgan. Shu vaqt ich i d a 1997-yil s h u k o ‘rsatk ich 47,3 ga y etd i. Lekin 1998-yil hiso- biga b u k o krs a tk ic h 4 5,5 gacha k am aydi. A m m o bu pasayish h e c h k im n i x o tiijam qilm asligi k e ra k . A gar so 'z a k b o ‘y ic h a yuqoridagi k o ‘rsatkichni tahlil q ilsa k , 1997-yilda y u r tim iz d a 100 m in g ah o lig a 26,7 kasallik, 199 8 -y ilda esa bu k o ‘r s a tk ic h 27,5 tag a o ‘sgan. R esp ub likam izda yuqorida q a y d q ilg an im izd ek , trix o m o - niaz ham o ‘sgan. A gar 1997-yili h a r 100 m ing ah o lig a 8 5 ,5 b o 'lg a n b o ‘lsa, 1998-yilda bu k o ‘rsa tk ic h 100 tag ach a o ‘sg a n . Bu kasallik h am o ‘zining a sh a d d iy a s o ra tla ri bilan jin siy a lo q a bilan yu q uvch i kasalliklar tu rk u m ig a kiradi. H o zird a r e s p u b - likada aso san m an a shu k asalliklar y u q o ri darajada u c h ra y d i. K o ‘p in c h a sh u tu rku m ga k iru v c h i k a sallik lar, y a ’n i v e n e - rologiya faniga m a ’lum b o 'lg an k a sallik larn i barchasi h a m y u r tim izd a u ch ram ay d i. Y u rtim izd a xlam idioz, m ik o p la z m o z va g a rd n erellio z k a s a l- liklarining diagnostikasi kam y o ‘lga q o ‘yilgan, lekin a n iq la n g a n kasalliklar m iq d o ri kam chilikni ta s h k il qilgan. XX a sr «vabo»si deb y u ritila d ig a n jin siy yo ‘l bilan y u q u v c h i k asallik lard a n . biri O IT S katta ijtim o iy m u am m o n i tash k il e ta - di. A w a lla ri bu kasallik 1995-yilgacha yiliga b ittad a n q ay d e til- gan b o ‘lsa, 1996-yilda 3 ta, 19 9 7 -y ild a esa 8 ta im m u n ite t t a n - qisligi virusi m avjud b o ‘lgan o d a m la r to p ild i. H o zird a q o ‘s h n i M D H d avlatlari tajribasi sh u n i k o ‘rsa tib tu rib d ik i, a g a r z a x m - ning h a r 100 m ing aholiga boMgan k o ‘rsatkichi 150 d a n o ‘ssa, un d a O IT S n i k o ‘payish e h tim o li o s h a d i. Bu hozirda o ‘ziga x o s in dikatorlik vazifasini bajarayapti. Shu b o isd an yuqorida q ay d e tib o ‘tg an im izd ek , h a r b ir o ‘sishning o ‘ziga xos sabablari b o ‘lad i. Bu o ‘sishda jin siy a lo q a orqali yuquvchi kasalliklar u c h u n e n g asosiy sab ab la rd a n b iri m ig ratsion jara y o n d ir. Shu b ila n b irg a kasallik o ‘sish id a y a n g i o m illa r p a y d o b o ‘ldi. Bular m a y d a , o ‘rta biznes b ilan s h u g ‘u l- lan u v chilar, olibsotarlar va u la m in g x o tin lari h iso b lan ad i. Y a 'n i b u n d a uy b ekalari boMgan o ‘y n a s h va fo h ish a la rn in g ro lin i alo h id a t a ’kidlash kerak. B uni q u y id a g i raq am lar k o ‘rsa ta d i. M asalan, 15— 17 yoshli b e m o rla rn i T o sh k e n t sh ah ri b o ‘y ic h a 1998-yilda 44 tasi zaxm b ila n kasallan ish g an . U la r o ra s id a 37 tasi qizlardir. 18—20 yo sh li k a sallam in g 68% ini a y o lla r tashkil q ila d i, 21—50 y o sh lilam in g e s a 53% i ayollardir. H o zird a kasalliklarning a n iq la n is h i, asosan k ech a m a lg a osh irilm o q d a. Bu esa o ‘z v a q tid a a h o li o ‘rtasida tu s h u n tiris h ish la rin in g su st olib b o rila y o tg a n lig id a n d a lo la t b e r a d i. M a sa la n , z a x m n in g 6 7 ,4 % (1 9 9 8-y ild a) re sp u b lik a d a kech an iq lan g an . Y uqoridagi fik rla m i tasdiqlovchi m iso llard an yana shuni t a ’kidlash jo izk i, av v allari kasalliklar asosan sh a h arlik lar orasida k o ‘p u ch rag an b o ‘lsa, h o z ird a esa qishloq aholisi o ‘rtasida ham k o ‘paygan. 1998-yilda z a x m bilan qishloq ah o lisi o rasida 34% d a n o rtiq ro g 'i k a sa lla n g a n . A holining shu q a tla m id a so‘zak 3 0% n i tashkil e tg a n , le k in b u la r orasida ayo llarn in g kasallanishi erk ak larg a n isb a ta n k a m c h ilik n i tashkil eta d i. H o zirda jinsiy a lo q a orqali y u q u v c h i k asalliklarning tarq alish i avj olib turgan b ir v aq td a h a r b ir in so n o ‘zining q adam ini o ‘ylab bossa, o ‘rinli b o ‘ladi. S h u n d a g in a b u ixtim o n iy kasalliklar tarq a lish in in g oldi o lin a d i. 10.3. J I N S I Y A L O Q A O R Q A LI Y U Q A D IG A N K A S A L L IK L A R N IN G O L D I N I O L IS H C H O R A -T A D B IR L A R I Keyingi yillard a ta n o s il kasalliklarining o ld in i olish borasi- d a k o ‘pgina ishlar q ilin g an lig ig a q ara m asd a n , u larn in g yil sayin o sh ib borishi b ir q a to r m u am m o la rn i k eltirib ch iq a rm o q d a . K asalliklar p ast k o ‘rsatkichga ega b o ‘lgan pay td a ularning o ld in i olish y u zasid an tu rk u m ishlar susayganligi sababli kasal- lik k u ch ay g an d a b u so h a d a g i faoliyat ta ’sirch an lig in i keng tahlil q ilis h n i o s h irish , b u s o h a d a yangi ilg‘o r c h o ra -ta d b irla rn i q o ‘llash z a ru r b o 'lib q o la d i. H o z ird a tan o sil k asallik larin in g o ‘sishi b o sh q a vaqtdagilar- d a n farq qilganligi sab ab li tushuntirish ish larini, kasallikning o ld in i olish c h o ra -ta d b irla rin in g yangi y o ‘nalish larid a izlanish va ta x m in la r asosida ta s h k il etishni taq o zo qiladi. K u n d a lik h a y o td a u c h ra y d ig an h a r xil vaziy atlar, p o r n o g r a f í a , o ta -o n a la rn in g o ‘zaro m u n o sab atlarin in g yom onligi, y o sh la r o ‘rtasida n a rk o m a n iy a , alkogolizm va fohishabozlikning rivoji, y o sh lar o krta sid a g i gom oseksualizm ni avj olishi, albatta sh u larg a qarshi c h o ra -ta d b irla rn i yangi y o ^ a lis h la rin i ishlab to p ish g a undaydi. Y u q o rid ag i s a b a b la r, a lb a tta b o la la rn in g ru h iy holatiga t a ’sir etad i va o ‘qu v m u assasalarid a bu boradagi t a ’lim -tarbiya ish larin i to ‘laqonli o lib borilishiga xalaqit b erad i. Ayni paytda b u la r m illiy u d u m la rg a rio y a qilish ch eg arasid an ch iqaradi. B ularning h a m m a si ta n o sil kasalliklari b o ‘yicha birlam chi pro filak tik aning sustligidan d a lo la t beradi va b u k a sallik larn in g tarqalishidagi asosiy o m illa rd an b in ekanligi isbot e tila d i. S h u n in g u ch u n hozirda h e c h n arsani a y a m a s d a n , a h o lin i tan o sil kasalliklari haqidagi a x b o ro tla r bilan t o kliq t a ’m in lash zaru r. B unda h a r xil yoshga v a u n ing jin sig a m o s a d a b iy o tla r bilan t a ’m inlash kerak. U la rd a kasalliklarni b elg ilari h a q id a , u larn in g yuqish y o lla ri va u la rn in g oldini olish c h o ra -ta d b irla ri k o ‘rsatilishi ham da o dam eng avv alo o ‘zini va a tro fid a g ila rn in g so g ‘lig ‘i u c h u n q ay g ‘u rishi lo z im lig in i tu s h u n tir is h z a ru r. B irla m c h i p ro fila k tik a n i h o z ir d a y u rtim iz d a p a s t d a ra ja d a hisoblashadi. Lekin resp u b lik ad a keyingi p a y tla rd a g a z e ta va ju rn a lla rd a m aqolalar, radio v a telev id en iy ed a c h iq is h la r b iro z avj o lm o q d a , am m o yoshlar o ‘rta sid a h a r xil tan o sil kasalliklari haq id a m axsus eshittirishlar h o z irc h a kam . B irla m c h i p ro filak - tika u c h u n yoshlarga, hatto o ‘q u v c h i va ta la b a la r u c h u n m os a d a b iy o tla r c h o p etish va ta rq a tis h fo yd adan xoli b o ‘lm a s edi. A d ab iy o tlam in g y etishm ovchiligi, alb a tta , y o sh la rn i b o s h q a n o - m u n o sib adabiyotlarga p o rn o g ra fiy a va b ehayo v id eo film la rg a m u ro jaat etishlariga m ajbur q ila d i. B ular, a lb a tta , y o s h la r ta r- biyasiga salbiy t a ’sir qilib, y o sh la rn i e rta jinsiy a lo q a g a b e ri- lishiga sabab b o la d i. «K eyingi p u sh a y m o n o ‘zingga d u s h m a n » , deg an larid ek , agar yoshlar b u jin s iy xulq bilan h a y o t sah n asig a ch iq sa lar alb atta kech b o ‘ladi. S h u n in g u c h u n b u b o ra d a jid d iy ish lar olib borish shart. H ozirgi vaqtda tanosil k asallik larin in g o ld in i o lish u c h u n b a rc h a k uchlarni birlashtirish t o ‘g ‘ri b o l a d i , b u la r h a m m a si b ir-b iri bilan cham b arch as b o g ‘liqdir. Bularga q u y id ag i y o ‘n a - lish lar kiritiladi: kasalliklarni ta rq a tish h o la tin in g ta r g kibo ti, iqtisodiy om illarn i izlash va ijtim o iy h o la tla m i ta h lil e tish va b o sh q alar birlashib tanosil kasalliklariga qarshi k u ra s h sa m a - radorligini oshiradi. T an o sil kasalliklarining o ld in i o lishd a h a r b ir in so n on g id a shaxsiy gigiyena qoidalariga rio y a qilish h a q id a tu sh u n c h a la rn i kengaytirish ham o ‘ziga xos o m illa r h iso b la n a d i. A g a r shu qo id alarg a am al qilinsa, ta n o sil k asalliklarining o ld in i o lish d a sh ax d am q ad am q o ‘yilgan b o ‘la r edi. B uning u c h u n h a r b ir inson b eg o n alar bilan jinsiy a lo q a d a boMgach, jin siy o rg a n la rin i to za lab , x o ‘jalik sovuni bilan y axshilab yuvgach, m arg an so v k ali suyuq e ritm a bilan jinsiy o rg a n la rin i yuvib, q u ritib , to z a ichki kiyim kiyishi shaxsiy gigiyena q o id alarig a kirishini tu s h u n tiris h lo z im . H o z ird a b u tu n ja h o n d a b a rc h a y o sh d a g ila r o rasid a «xavfsiz seks» ta rg ‘iboti k e n g avj oigan. B unda h a r b ir jinsiy a lo q a o ld id a n eng q u lay o ld in i olish y o ‘li — bu prezervativlar- d a n k e n g fo ydalanish ta rg ‘ib o tid ir. A lbatta, targ ‘ibot b ilan birga u la r k e n g savdo tiz im id a e rk in b o ‘lishi va ularning b ah o la ri a r z ó n boM ishi lozim . 1 0 .4 . Y O S H L A R D A J I N S I Y X U L Q VA T A N O S IL K A SA L L IK L A R I J in s iy a lo q a o rq a li y u q u v c h i k asallik larn in g b o la la r va o ‘s m irla r o ‘rtasid a yil say in o ‘sib borishi u larn in g ijtim oiy- p six o lo g ik h o latlari qay a h v o ld a ekanligidan dalo lat b eradi d e - sak x a to q ilm ag a n b o ‘lam iz. R esp u b lik a m iz d a h o zirgi vaqtd a ah o lining 40 % id an k o ‘pini 17 y o sh g a c h a b o ‘lgan b o la la r tashkil etadi. Bu esa o ‘z vaqtida ta n o s il kasalliklari ta rq a lish in in g oldini olish bo rasid a yangidan yangi y o ‘l-y o ‘riq lar izlab to p is h n i talab qiladi. S h u la rd a n asosiysi, y o s h la r o rasida jinsiy xulq tarbiyasini y o ‘lg a q o ‘yish h iso b la n a d i. Bu esa b a rc h a n in g ishi b o ‘lib, h o z ird a bu ishda b ir q a n c h a kam ch iliklar m avjud. Y oshlar o ra s id a ax lo q n o rm a la rin in g talq in i, avloddan avlodga o ‘tib ke- la y o tg a n m illiy tarb iy am iz tala b la rin in g e ’tib o rd a n c h e td a q o - la y o tg a n lig i, u larg a a m a l q ilm aslik , o ta - o n a la r orasid ag i m u n o sa b a tla r, oiladagi m u h it, turli tashqi ta ’sirlar, tabiiyki, b o la la r va y o sh la r o rasid a ta n o s il kasalliklarining o ‘sishiga sabab boM adi. O x irg i p ay tlard a b o la la r v a o ‘sm irlar orasida jin siy alo qalar y o ‘li b ila n tarq alg an k asallik lar holatini ko ‘rib ch iq sak , ju d a a c h in a rli h o ln in g guvohi b o ‘lam iz. A g a r 1994-yilda 14 yo sh li bolalar ichida 15 ta zaxm kasali q a y d q ilin g an b o ‘lsa, 1995-yil 20 ta, 1996-yil 40 ta va 1997-yil- d a esa b u k o ‘rsatkich 61 tag a yetgan. 61 tad a n 37 tasi 14 yo sh g a c h a b o ‘lgan q iz la rd a q a y d q ilin g an boMsa, sh u la rd a n 7 2,5 % ini q izla r tashkil e tish i y an ad a achinarli holdir. 19 9 8 -y ild a 18—20 y o sh lila r orasida zaxm ning tarq alg an li- gin i k o ‘rsak, b u n d a y a n a «yoqa ushlashga» m ajb u r b o ‘lam iz. Bu g u r u h y o s h la rn in g 6 2 ,7 % i a y o l-q iz la r ek a n lig i jin siy ta rb iy a n in g o ilad a, ja m o a tc h ilik orasida q an ch alik o q say o tg an - lig id an d a lo la t beradi. S h un day qilib, 1998-yilda zaxm bilan k a s a lla n g a n la r orasi- d a 14 yoshgacha boM ganlar 0,5 % ni, 15— 17 y o s h lila r 1,7% ni va 18—20 yoshlilar esa 77% ni tashkil qiladi. A gar zaxm kasalligini q ish lo q aholisi o ra s id a tarq algan lig ini k o ‘rsa k , b o s h q a c h a k o ‘rs a tk ic h la rn in g g u v o h i b o ‘lam iz. M asalan , zaxm 14 y o sh g ach a b o 'lg a n la rd a b a r c h a kasallik- la rn in g 0,7% in i, 15— 17 y o s h la rn in g l ,5 % i n i va 18—20 y o sh lila rn in g 6 ,5 % in i ta s h k il q ila d i. A g a r s h u la r n i jin siy to m o n d a n k o ‘rib ch iq sak , 14 y o sh g ach a b o ‘lg an yoshlarda zax m n in g 65,5% ini q izlard a k o 'ra m iz . 15— 17 y o s h lila r orasida 62,2% ini va 18—20 y o sh lilar ich id a esa 57,7% ni q iz la r tashkil qiladi. Z axm n i uch gu ru h b o lala r va yoshlar o ‘rta s id a tarqalg anlik h o la tin i kuzatsak, shu n arsa k o ‘rinib tu rib d ik i, aso san jinsiy m oyillikning e rta u y g 'o n ish i va fo h ish a b o z lik n in g avj olishi om il vazifasini o ‘tasa , asosiy sabab bu k a sallik lar va ularning o ld in i o lish h a q id a g i e le m e n ta r ta s a v v u r la rn in g y o sh la rd a y o ‘qligidir. S o ‘zakni bolalar va y o sh la r o lrtasida ta rq a lis h darajasini ku zatsak, y uqorida aytib o 'tilg a n fikrlar o ‘z ta s d ig ‘in i to p ad i. S o ‘zak 1998-yiIi h a r 100 m in g aholiga n is b a ta n b iro z o 'sd i (1997-yilda 26,7% ) va 27,5% ni tashkil qildi. S o ‘za k um um iy kasallangan lar o rasid a 14 yoshg acha b o ‘lgan b o la la rd a 1,1% ni, 15— 17 y o sh lilar o ra sid a 4 ,9 % ni va 19—20 y o sh lila rn in g 10,4% ini tashkil qiladi. 14 y o sh lilar orasid ag i k asallan g an lar- ning 84,7% ini, 15— 17 y o sh lilarn in g 50,5% in i va 18—20 yoshlilarning 48,4% ini q izla r tashkil qilgan. B u n d a sh u n i qayd etish lozim ki, ayollarda so‘zak diagnostikasi b iro z q iy in , y a ’ni u lard a ko‘p in ch a y ash irin , su ru n k a li so kzak lar u c h ra y d i. Q ishloq aholisi o rasid a s o kzak 1998-yilda b a rc h a venerik kasalliklarning 33,8% ini tash k il qilgan b o ‘lib , 14 yoshgacha b o ‘lgan bolalar o rasida 0 ,9 % n i, 15— 17 y o sh lila rd a 1,3% ni va 18—20 yoshlilar o rasid a 8,3% ni tashkil q ilg a n . 14 yoshgacha b o l g a n bolalarn ing 81,8% ini q izlar tash k il q ilg a n . 15— 17 yoshli b o lalar ichida s o ‘zak o ‘g ‘il b o lalard a k o ‘p ro q qayd etil- g a n , y a ’ni 66,6% ni tashkil qilgan. 18—20 y o sh li o ‘g kil bolalar o rasid a h am so ‘zak k o ‘p a n iq la n g an , y a ’ni 5 7 ,6 % n i tashkil q il gan. Bu h olat q ish lo q aholisi o rasida so ‘z a k n in g q iz la r o rasida kam an iq lanishi asosan u y e rla rd a jin siy x u lq n in g , qiz va o ‘g*il b o lalarn in g o ‘zaro y aq in m u n o sa b a tla rin in g c h e k la n g a n lilig i- d a n , k a tta la r to m o n id a n q a ttiq n a z o ra t ostida ekanligi bilan b e lg ila n a d i. S h u y o sh d a g ila r o rasida jin siy y o l bilan yuquvchi kasallik- lar h a q id a g i bilim lari ko ‘rib c h iq ilg an d a, qiziq n atijalar o lind i. T a n o sil k asallik lari haqidagi b ilim larn i sinash shuni k o ‘rsatdiki, h a r xil k a sallik h aq id a o ‘q u v c h ila r tu rlic h a bilim ga ega ekanlar. E ng y a x sh i bilim sh a h a r va q ish lo q yoshlari o rasida o d a m la r im m u n ite t tan q islig i s in d ro m i (O IT S ) to ‘g ‘risidagi b ilim la r ekanligi a n iq la n d i. Z axm va s o 'z a k h aq id a m aktab o ‘quvchiIari o ‘rta sid a b ilim la r past d a ra ja d a b o ‘lib, sh a h ar bolalari o rasid a q ish lo q d a g i y o sh la rn ik id a n h am pastligi isbot etildi. Bu esa s h a h a rd a m a k ta b yoshlari o rasid a sh u n arsalar haq id a a x b o ro t- lar o lish p a s t d a ra jad a ek an lig id an d alo lat beradi. N ik o h g a c h a jin siy h a y o t tajribasiga ega boMish-boMmasligi haqida o ‘ziga xos n a tija la r o lin g a n . Y U N E S K O loyihasi asosida qoM lanm a m u al- liflari to m o n id a n m axsus o 'tk a z ilg a n ilm iy tad qiq ot natijalariga ko ‘ra q is h lo q m aktablaridag i 9 -sin f qizlaridan 30% ga yaqini n ik o h g a c h a jin s iy h a y o t tajrib a sig a ega b o ‘lishlikka q arsh i em aslig in i b ild irg an . S h a h a rd a bu k o ‘rsatkich 38% ni tashkil e t- gan. S h u ra q a m la rd a n kelib c h iq q a n h o ld a, m azk ur y o sh d a j in siy h a y o tn i rad etm ag an va shu bilan birga jinsiy y o ‘l bilan y u q a d ig a n k asallik lar va u larn in g o ld in i olish vositalari haqida b ilim la m in g o ‘ta sayozligi m a z k u r m u am m o n i bugungi k u n d a n a fa q a t o ‘zga d avlatlar, balki 0 ‘zb ek istonda ham n ih o y atd a d o lz a rb lig in i k o ‘rsatadi. Shu sababli ham ta ’lim va tibbiyot x o d im lari y o sh la r o rasida z a ru r b o ‘lgan b ilim larni berib b o rish - lari va tu s h u n tiris h ish larini keng ta rm o q d a olib borishlari hozirg i k u n d a u la r o ld id a tu rg a n eng m u h im v azifalard an birid ir. B u n d a n tash qari b o lalarn i shu tariqa bilim larini o sh i- rish d a h a r xil ja m iy a tla r, ja m o a t tu rku m lari keng m iqyosda tu s h u n tiris h ishlarini olib borishlari kerak. S h unday q ilin g an d a bu k a s a llik la r so n i k a m a y tirilib , in so n salo m atlig ig a p u tu r y e tk a z ish n in g o ld in i oigan b o l a r edik. Bilimlarni tekshirish uchun savollar? 1. T a n o s il kasalliklari q a n d a y yuqadi? 2. Bu k a sa llik la r tu ri h o z ird a n e ch ta ? 3. T a rq a lg a n lik h o lati ho zirg i k u n d a qanday? 4. N im a sa b ab d an bu kasalliklar o ‘sib turadi? 5. O ld in i o lish u c h u n aso san n im alarg a am al qilish lozim ? 6. B irlam chi p ro fila k tik a n im a ? 7. T an o sil kasalliklarining o ld in i olishda q a n d a y o m illa rg a m uro- ja a t qilish kerak? 8. Ikkilam chi p rofilaktika n im a? 9. Shaxsiy gigyena n im a? 10. H ozirda tan o sil kasalliklarining tarq a lish h o la ti q an d ay ? 11 . Y oshlar o rasid a tan o sil kasalliklari qay a h v o ld a ? 12. Q ishloq va s h a h a r yoshlari orasida ta n o s il kasalliklarining farqi? 13. Y oshlar o ra sid a ta n o sil kasalliklari h a q id a g i b ilim la r qanday? 14. T o ‘ygacha b o ‘ladigan jin siy aloqaga q a n d a y q aray siz? Download 10.87 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|