Oli\' va o•rta maxsus ta'lim vazirligi o•rta maxsus

14	s p d f
32
5	0 I 2 3 4	0 +I, 0, -I +2, +I, 0, -1, -2 +3, +2, +I, 0, -1, -2. -3 +4, +3, +2, +I, 0, -1. -2. -3, -4	+ - + - + - + - + -	2 6 IO 14 18	s p d f g

21- raqamli element skandiydan boshlab 30- raqamli element ruxgacha 3d - orbital to'lib boradi. 21- raqamli element bilan 30- raqamli element orasidagi IO ta element o'tma elementlar deb yuritiladi. Elektronlaming g'alayonlanmagan atomda joylanishi quyidagi tartibda bo'Jadi: Js, 2s, 2p, 3s, 3p, 4s, 3d, 4p, 5s, 4d, 5p, 6s, 41, 5d, 6p, 7s.

Davrlarda elektronlar quyidagi tartibda to'lib boradi.
1- davr s¹ -i
2- davr...... 2s1-2 2p^{1 6}
3- davr. ..... 3s-^{1 2} 3p-^{1 6}

4- davr 4s-¹
5- davr...... 5s-¹
6- davr...... 6s-^1
2 3d 1-1o 4p^{1 6
2} 4d ^{1 10} 5p ¹-6
² 5d ¹ 4p -¹⁴ 5d -^2
10 6pl---6

7-davr...... 7s-^{1 2} 6d ¹ 5/' ¹⁴ 6d ² 6d -^{3 10} 7pH

Birinchi, ikkinchi va uchinchi davr eleinentlarida elektron­ laming kvant yacheykalar bo'yicha joylanishini ko'raylik:

4. 
   Anorganik kimyo ⁴⁹
   

^H He
Li L=O

t+	m=O; -1;+1 -1 0 +1
t

m=O
^L=O L=O
^m=O m=O ^{n=1
n=1[IJ n=1[Il]} n=2


L=1

^s s _{s p}

l=t
+1


F L=O
m=O l=1
n=1 f+ -1 0 +1 '

m=O; -1;+1


N
L=O
m=O L=1
m=O· -1·+1


n= ² f+ f f
s p
0
L=O
m=O L=1

n=1 f+
m=O; -1;+1
-1 0 +1


n=1
f+ -1
m=O; -1;+1
0 +1

n= ² f+ f f f
_s p
n= ² f + f+ f f
_s p

F L=O
m=O L=1
Ne
L=O
m=O L=1

n=1 f+
m=O; -1;+1


n=1
f+ -1
m=O· -1·+1

-1 0 +1
n= ² f + f + f + f
_s p
rn
0 +1 ' n= ² f + f + f + f+
p

Na L=O
m=O L=1

t
I m=O; -1;+1 L=2
n=1 + -1 + ¹ m=O; -1;-2;+1;+2
n=2 f + f + f + f + -2 -1 0 +1 +2

s ^p d
n=3 ^f ====--======::::::===--
Ar L=O

I
m=O L=1

n=1 _t+
m=O; -1;+1
-1 +1
L=2
m=O; -1;-2;+1;+2

n= ² f + f+ f+ f+ -²
n=3 tl t! t! t+
-1 0 +1 +2
d

n=1 n=2 n=3 n=4
K
L=O

-t+ -1 Q m-u; -,,--L,-T,,-TL
t+	t+	t+	t+	-2	-1	0	+1	+2			L=3 m=O; -1;-2;-3;+1;+2
t+	t+	t+	t+						-3 -2 -1 0 +1 +2 +3
-t									I I I I I I I

m=O
-


L=1
m=O: -1:+1

-
;+3

n=t n=_'2
Se L=O

^.f^-^-+^-^m=O: -1:+1 ^-1^0m-u,- - , ,--L,-'T',, TL
t+	t+	t+	t+	-2	-1	0	+1	+2			L=3 m=O; -1:-2;-3;+1;+2
f+	t+	t+	t+						-3 -2 -1 0 +1 +2 +3
t+									I I · I I I I I

m=O


L=1


;+3

n=3_i
n=4
^{s p} d ^f

1. 
   misol. Galliy atomining valent p- elektroni uchun kvant sonlari (n, L, M, M.)ni aniqlang.
   

Javob: 4. I, -I. +1/2.

2. 
   misol. Galliy atomi valent elektronlarining kvant sonlari (n,
   

L, M, M,)ni aniqlang.
Javoh: n = 4; 4; 4 L = 0; 0; I.

M=O; 0; -I
M =+^I-· --·^I
+-^I

2' 2' 2

3. 
   misol. Natriy atomining valent elektronining kvant sonlari
   

(n, L, M, M.)ni aniqlang.
Javoh: n = 3; L = 0; m = 0.

4. 
   misol. Azot atomining p- elektroni uchun kvant sonlari (n,
   

L, M, M_..)ni aniqlang.

> 2
Javob: n = 2; L = I; m = -l; 0; +I. _{m =+'/}

5. 
   misol. Uglerod atomi elektronlarining kvant sonlari (n, L,
   

M, M.)ni aniqlang.
Javob: n = 2, 2, 2, 2; L = 0, 0, I. I; M = 0; -I; +I.

3.5- §. Atom yadrolarining tarkibi. Izotoplar

Ma'lumki, atom yadrosi proton va neytronlardan tashkil top­ gan. Proton (p) ning massasi taxminan I u. b. ga, zaryadi +I ga tcng. Neytron (n) elektroneytral zam1chadir. Protonlar musbat zaryadli bo'lganidan ular bir-birini kulon kuchi bilan itaradi. Ammo yadrodagi bir xii zaryadli protonlar bilan zaryadsiz neytronlar­ ning o'zaro tortilish kuchi ham bor. Bu kuch yadro kuchi deb ataladi. Yadro kuchlari kulon kuchlariga nisbatan ancha ortiq bo'lgani uchun elementlarning yadrolari barqaror bo'ladi. Har
qaysi elementning atom yadrosi D.D.lvanenko va B.I.Gapon nazariyasiga muvofiq bir necha proton va bir necha neytrondan tashkil topgan bo'ladi (elektronning massasi 0,000549 u. b. ga, zaryadi - I ga teng. Protonning massasi 1,007276 u. b. ga, zaryadi esa +I ga teng. Neytronning massasi 1,008665 u. b. ga, zaryadi yo'q zarracha - elektroneytraldir).
Biror elementning atom yadrosida neytronlar sonini aniqlash uchun massa sonidan tartib nomerini ayirish kerak: A - Z = N.

Bu yerda Z - tartib raqami, N - neytronlar soni, A - element atomining massa soni. Masalan, kalsiyning massa soni 40, tartib nomcri csa 20. Demak, uning yadrosida 20 ta proton va 20 ta neytron t,or. Uranning massa soni 238, tartib nomeri 92 (238 - 92 = 146). Demak, uning yadrosida 92 ta proton, 146 ta neytron bor.
Agar element yadrosidagi proton va neytronlaming soni bir­ biridan ancha farq qilsa, bunday element radioaktiv bo'ladi. Turli e)ementlar atom yadrolarining massa va zaryadlarini puxta o'rganish natijasida yadro zaryadlari tamomila bir xii, massalari esa bir-biri­ dan farq qiladigan atomJar borligi aniqlandi. Masalan, uran ru­ dalari tarkibida uchraydigan qo'rg'oshinning atom massasi 208, aktiniydan kelib chiqqan qo'rg'oshinning atom massasi 207, le­ kin bu sonlar odatdagi qo'rg'oshinning atom massasi (207, 19) ga teng emas. Ammo uchala qo'rg'oshinning kimyoviy xossalari bir xii va odatdagi qo'rg'oshinning kimyoviy xossasidan farq qil­ maydi.
Yoki xJor atomini olaylik. Xlor atomlarining massasi 35 va 37 bo'ladi. Bu atomlaming yadrolarida protonlar soni bir xii, ammo neytronlar soni har xildir. Bitta elementning yadro zaryadi bir xii, ammo massa soni har xii bo'lgan atomlar turlari izotoplar deyiladi va bu so'z bir o'ringa ega degan ma'noni bildiradi. Chunki ayni elementning barcha izotoplari D.I.Mendeleyevning jadvalida birgina katakdan o'rin oladi.
lzotopiya hodisasi deyarli hamma elementlarda uchraydi. Ko'pchilik elementlar o'zining bir necha izotopining aralashmasi­ dan iborat bo'ladi. Izotoplar soni turli elementlarda turlicha bo'ladi. Mas.dan, kaliy elementining IO ta tabiiy izotopi ma'lum, simobniki 7 ta, kislorodniki 3 ta. Biroq ftor faqat yagona tabiiy izotopdan iborat. Elementlaming tartib nomeri ortishi bilan ulaming barqaror izotoplari yadrolaridagi neytronlaming soni ham ortib boradi. Hozir ma'lum bo'lgan 107 ta elementning 250 dan ortiq izotopi bor (radioaktiv izotoplar bular jumlasiga kirmaydi).

3.6- §. Yadro reaksiyalar

Tabiiy radioaktiv elementlaming o'z-o'zidan yemirilishi bizga ma'lum bo'lgan birinchi yadro reaksiyasidir. Inson ixtiyori bilan o'tkazilgan birinchi yadro reaksiyasi Rezerford tajribasi bo'ldi. 1919- yilda Rezerford azot atomJarini a-zarrachalar bilan bom­ bardimon qilib, azotni vodorod va kislorodga aylantirdi:
¹ N + He= H+ ¹ 0
Berilliy atomlariga a-zarrachalar yog'dirilganda uglerod atom­ Jari biJan neytronJar paydo oo·Jdi:

4 2 - 6 0
⁹ Be+ ⁴ He - ¹²C + ¹n
a-zarracha (geliy yadrosi), protonlar, neytronlar, deyteriy va ko'p zaryadli ionlar oqimi element yadrosiga ta'sir ettirilganda elementlami yadro zaryadlari va atom massalari boshqacha bo'lgan elementlarga aylantirish jarayoni yadro reaksiyalari deyiladi.
Yadro reaksiyalarini amalga oshirishda neytronlar bilan bom­ bardimon qilish alohida ahamiyatga ega, chunki neytron elektmeyt­ ral zarracha bo'lgani uchun atomlaming yadrolariga juda yaqin yetib boradi va bunda, ko'pincha, a-zarrachalar hosil bo'ladi, masalan:

+ on = + e
31 p I 28Al 4H
15 1J i

1934- yilda Mariya bilan Pyer Kurining qizi va kuyovi lren hamda Frederik Jolio-Kurilar sun'iy radioaktivlikni kashf etdilar. Masalan, bor elementi a-zarrachalar bilan bombardimon qilin­ ganda azotning radioaktiv izotopi • N hosil bo'ldi:

¹ N yemirilganda uglerodning izotopi ¹ c hosil bo'ladi va po­
zitron chiqadi:

c+ iopozitron, uning massa va zaryadi elektron massasi va za­ ryadiga teng, ammo musbat ishoralidir. Elektron chiqarib yemirilish f3·- yemirilish deb, pozitron chiqarib yemirilish W-yemirilish deb ataladi. Agar yadro reaksiyalarida sust harakat qiluvchi (issiq)

neytronlar qo'llanilsa, bombardimon qilinuvchi element yadrosi neytronni qamrab olib, shu elementning og'irroq izotopi hosil bo'ladi. Masalan:
' Cd+ n = ' Cd
Yadro reaksiyalarini amalga oshirish uchun turli zarrachalami ishlatish mumkin. Faqat ularga yetarli tezlik berish kerak. Yadro reaksiyalari o'zining unumi bilan xarakterlanadi. Aluminiy a­ zarrachalar bilan bombardimon qilinib, radioaktiv fosfor P olindi:
Z_n7Al ₊ 4₂ H_{e = 1}J_sOp _{+ o}I _n
Hosil bo'lgan fosfor P pozitron chiqarib kremniyga aylana­
di:
_iJO_sP ₌ .₁ios_◄ •_{1 +e} •

Elementlaming sun'iy yo'l bilan olingan radioaktiv izotop­ lari, ko'pincha, yo elektron yoki pozitron chiqarib yemiriladi. Radioaktiv izotoplaming og'irlari b-yemiriladi, yengilroqlari esa p+ yemiriladi, a-yemiriladiganlari oz bo'ladi. Yadro reaksiyala­ rining tenglamalarini yozish massa va zaryadning saqlanish qonu­ niga asoslangan. Bu degan so'z, tenglamaning chap qismida mas­ salar yig'indisi bilan zaryadlar yig'indisi tenglamaning o'ng qis­ midagi massalar yig'indisi bilan zaryadlar yig'indisiga teng bo'lishi kerak, demakdir. Ma lan:

gAI +;He= Si+ )H
226R_a 222Rn+ ◄ He
88 - K6 l
Barcha kimyoviy elementlaming radioaktiv izotoplari olingan. Yadro reaksiyalarining muhim xususiyati - hosil bo'ladigan zar­ rachalaming kinetik energiyasi yoki nurlanish energiyasi holida ko'p miqdorda energiya chiqishidir. Kimyoviy reaksiyalarda ener­ giya, asosan, issiqlik holida ajralib chiqadi. Yadro reaksiyalarining energiyasi kimyoviy reaksiyaning energiyasidan millionlab marta ko'p bo'ladi.

1. 
   misol. Quyidagi radioaktiv yemirilish tenglamalarini tugal­ lang:
   

'13
b) 2JY Np

b) 2₉₃39N oe+ mPu

2.