Oli\' va o•rta maxsus ta'lim vazirligi o•rta maxsus

Elementlarnlng nisbiy elektrmanfiyligi (NEM) qiymatlari

I

H 2.1

H

He

II

Li 0.97

Be 1.47

B 2.01

C 2.50

N 3.07

0 3.50

F 4.10

N-e

III

Na 1.01

Mg 1.28

Al 1.47

Si 1.74

p 2.1

s 2.5

Cl 2.83

Ar -

IV

K 0.91

Ca 1.04

Se 1.20

Ti 1.32

V 1.45

Cr 1.56

Mn 1.60

Fe 1.64

Co 1.70

Ni I. 75

Cu I. 75

Zn 1.66

Ga 1.82

Ce 2.02

As 2.20

Se 2.48

Br 2.74

Kr -

V

Rb 0.89

Sr 0.99

V I.II

Zr 1.22

Nb 1.23

Mo 1.30

Tc 1.36

Ru 1.42

Rn 1.45

Pd 1.55

Ag 1.42

Cd 1.46

In 1.49

Sh 1.72

Sb 1.82

Te 2.01

I 2.21

Xe -

VI

Cs 0.86

Ba 0.97

La 1.08

Hf 1.23

Ta 1.33

w 1.40

Re 1.46

Os 1.52

Ir 1.55

Pt 1.44

Au 1.42

Hg 1.44

Tc 1.44

Pb 1.55

Bi 1.67

Po 1.76

At 1.90

Rn -

VII

Fr 0.86

Ra 0.97

Ae 1.00

Ku

Lantanoidlar

Ce 1.08

Pr 1.07

Nd 1.07

Pm 1.07

Sm 1.07

Eu 1.01

Gd I.II

lb I.I I

Dy 1.10

Ho 1.10

Er I.I I

Tm I.II

Yb

Lu

Aktinoidlar

Th I.I I

Pa 1.14

u 1.22

Np 1.22

Pu 1.2

Am 1.2

Cm 1.2

Bk 1.2

er 1.2

Es 1.2

Fm 1.2

Md 1.2

No 1.2

Lr 1.2

Metallmaslar jadvalning o'ng tomonida qora chiziq bilan ajratilgan

lashadi. Bular biri ikkinchisini elektrostatik kuch hisobiga tutib turadi. Ko'pchilik tuzlar, oksidlar va asoslar ionli panjara hosil qilish bilan kristallanadi. Ion panjarali kristallaming tugunlarida ionlar bo'lganligi uchun ionlaming zaryadlari bir-biriga kuchli tortilib turadi va bu moddalar qiyin suyuqlanuvchi mustahkam moddaJardir. Bularda har bir musbat zaryadli ion atrofini manfiy zaryadli ionlar, har bir manfiy zaryadli ion atrofini esa musbat ionlar o'rab turadi.

2. 
   Metal/ panjara musbat zaryadli ionlardan va ular orasida ha­ rakat qiluvchi elektronlardan tuzilgan bo'ladi. Kristall panjaraJaming ba'zi tugunlarida neytral atomlar, ba'zi tugunlarida esa elektronlar yo'qotgan ionlar turadi. Bu ionlardan uzilgan elektronlar kristall ichida erkin harakat qiladi va e/ektron gaz deb ataladi. Elektronlar o'z harakatida ionlarga yaqinlashib, ular bilan birikadi va ionlami neytral holga aylantiradi, ba'zi neytraJ atomlardan elektronlar uz­ ilib, ion holiga o'tadi. Demak, metall kristallarida atomlaming ion­ larga, ionlaming esa atomlarga aylanish jarayoni to'xtovsiz davom etib turadi. Metall kristallar erkin elektronlar borligi uchun metall elektr tokini va issiqlikni yaxshi o'tkazadi. Metallar uch xii ko'rinishdagi panjaralar shaklida kristallanadi:
   

1. 
   yoqlari markazlashgan kub shaklida, ya'ni kubning sak­ kizta uchida sakkizta zarracha, oltita yoqda 6 ta zarracha turadi. Ma­ salan, mis, kumush, oltin, platina, palladiy va nikel;
   
2. 
   hajmi markazlashgan kub shaklida, ya'ni diagonallaming kesishgan joyida bitta zarracha, kubning uchlarida sakkizta zarracha bo'ladi (masalan, bariy, kaliy, ishqoriy metallar, xrom va b.);
   

v) geksagonal katak shaklida (berilliy, magniy, kadmiy, rux va b.) bo'ladi. Mctallaming fizik xossalari ulaming kristall tuzilishi bilan izohlanadi.
Kristallni tashkif qilgan zarrachalar orasidagi bog'lanishning mustahkamligi kristall panjara energiyasining qiymati bilan belgilanadi. Kristan panjara energiyasi I g-mol kristalldagi zarra­ chalami bir-biridan ajratish uchun zarur bo'lgan energiya bilan o'lchanadi.
Modda suyuqlanganida, biror erituvchida eriganida yoki sublimatsiyalanganida (ya'ni qattiq modda suyuq holatga o'tmay birdaniga bug'ga aylanganida) kristall panjara yemiriladi. Shuning uchun ham moddaning suyuqlanish issiqligi, erish issiqligi va sublimatlanish issiqligi o'sha moddaning kristall panjarasi energi­ yasiga bog'liq. Kristall panjara energiyasi kichik bo'lgan tuz ayni erituvchida kristall panjara energiyasi katta bo'lgan tuzga nisbatan ko'proq eriydi.

3.10- §. Modda holatlari

Moddalar gaz, suyuq, qattiq va plazma holatida bo'lishi mum­ kin. Gaz holatdagi moddalarda molckulalararo o'zaro ta'sir kuch­ siz ifodalangan bo'ladi. Gazning bir molekulasi bilan ikkinchi mole­ kulasi orasidagi masofa uzoq bo'lganligi uchun gazga tashqaridan bosim berilsa, gaz o'z hajmini keskin kamaytiradi. Gaz mofekula­ lari har doim tartibsiz harakatda bo'lib. gaz qanday idishga to'ldirilsa, shu idishning hajmini egallaydi. Suyuqliklar qattiq jism bilan gazlar orasidagi oraliq holatni egallaydi. Shuning uchun temperatura qancha ko'tarilsa, suyuqlikning gazga o'xshashligi shun­ cha ortadi. Suyuqlik ma'lum shaklga ega emas. U qanday idishga solingan bo'lsa o'sha idish shaklini oladi. Lekin ba'zi suyuqliklar, masalan, simob va suv tomchi holatida shar shaklini oladi, chunki shar eng kichik sirtga ega bo'ladi. Suyuqlik molekulalari orasida o'zaro tortishuv kuchlari gazlardagidan katta bo'lganligi uchun suyuqlik odatdagi temperaturada ma'tum hajmni egallaydi va hajmini o'zgartirishga katta qarshilik ko'rsatadL Suyuqliklami rcntgen nur­ lari va elektronlar difraksiyasi usuli bilan tekshirish asosida ular­ ning qisman kristall tuzilishga ega ekanligi aniqlandi. Lekin tempera­ turn ko'tarilishi bilan suyuqliklaming kristall tuzilishi yo'qola bosh­ laydi. Qattiq jismlar hajmi ham muayyan shaklga egadir. Ulaming shakl va hajmlarini o'zgartirish uchun nihoyatda katta kuch talab qilinadi, chunki qattiq jismni tashkil qilgan molekula, atom va ionlar o'zaro mahkam bog'langan bo'ladi. Modd2 gaz yoki suyuq­ lik holatida bo'lsa, uning zarrachalari ilgarilama harakat qiladi. Qattiq jismlarda esa zarrachalar ma'lum muvozanat markazlari atrofida tebranib turadi, ular bir joydan ikkinchi joyga ko'chmaydi, qat­ tiq jismlar amorf va kristall holatda bo'ladi.
J. Amorf bolat. Amorf moddalar aniq bir temperaturada emas, balki ma'lum temperatura oralig'ida suyuqlanadi. Shunga asoslanib, ko'pincha, amorf moddalar qovushqoqligi juda katta bo'lgan suyuq­
lik deb qaraladi. Moddaning amorf holatida ayrim atomlar va mole­ kulalar tartibsiz joylashadi. Amorf moddalarda elektr va issiqlik o'tkazuvchanlik, numing tarqalish tezligi va boshqa xossalar temperaturaga bog'liq bo'lmaydi. Bunday moddalar izotrop mod­ dalar deyiladi. Amorf moddalarga qattiq smolalar, polimerlar. yelim, kanifol, shisha va boshqalar misol bo'ladi. Umuman amorf modda bilan kristall modda orasida keskin chegara yo'q. Ayni mod­ dani ma'lum sharoitda sovitib, kristall holida, boshqa bir sharoit­ da esa amorf holatda olish mumkin. Amorf moddalar suv QOvushqoqligidan ,0 ¹⁵ marta katta qovushqoqlikka ega bo'Jgan suyuq-
likJardir. Shuning uchun ularning kristallanishi juda sek.in - o'n, hatto yuz yillar davomida amalga oshadi.
2. Kristal) holat. Kristall modda o'ziga xos suyuqlanish tempe­ raturasidagina suyuq holatga o'tadi. Kristal/ deb, to'g'ri geometrik shakJga ega bo'lgan moddaga aytiladi. Kristall moddalar o'ziga xos ko'rinishda kristallanadi. Masalan, osh tuzi kub shaklida kristalla­ nadi, kaliy nitrit prizma shaklidagi kristallami hosil qiladi. Kristal­ laming shakli juda ko'p, ular asosan, 32 guruhga bo'linadi, bu guruhlar 6 ta sistemaga to'plangan:
I. Kubik sistema.

2. 
   Tetragonal (kvadrat) sistema.
   
3. 
   Geksagonal sistema.
   
4. 
   Triklinik sistema.
   
5. 
   MonokJinik sistema.
   
6. 
   Rombik sistema.
   

Kristallar, ko'pincha, eritmalardan olinadi. Eritma isitilganda erituvchi bug'lanib, kristall cho'kmaga tusha boshlaydi. Bu hodisa kristallanish deb ataladi. Kristall hosil bo'lishining asosiy xususi­ yati ulaming o'z-o'zicha tckis qirralar (yoqlar) paydo qilish xos­ sasidir. Kristall moddalar elektr va issiqlikni o'tkazadi, mexanik mustahkam, issiqdan kengayadi, sovuqdan esa torayadi.
3. Plazma modda nihoyatda yuqori temperatura (ming va million gradus) gacha qizdirilsa, zaryadli zarrachalari yuqori konsent­ ratsiyaga ega bo'lgan ionlangan gaz holatiga - p/az,na holatiga o'tadi. Plazmada manfiy zarrachalaming soni musbat zarrachalaming soniga teng bo'ladi. Yer sharida moddalar plazma holatida kam uchraydi. Bu holat elektr yoyda, neon va argon lampalarining shu'la chiqaradigan qismida, gazlaming alangalarida uchraydi. Le­ kin kosmik jismlar bo'lgan yulduzlar va tumanlikJar plazmasi­ mon moddalardan iborat. Hatto quyosh ham quyuq holatdagi yirik plazmadir.
II! JI Bilimlarni tekshirish 11ch11n mashq va masalalar

1. 
   Atomlar elektron qobiqlarining tuzilishini misollar bilan tushuntiri ng.
   
2. 
   Atomning murakkab tuzilganligini tasdiqlovchi tajribalami aytib bering.
   
3. 
   Atom tuzilishining davriy modeli va atom yadrosining tark.ibi haqida gapirib bering.
   
4. 
   D.I.Mendeleyev davriy qonunining hozirgi ta'rifini tushun-
   

tiring. Gruppalarda, davrlarda elementlaming xossalari qanday
o•zgaradi?

5. 
   Kimyoviy bog'lanishlami misollar bilan tushuntiring.
   
6. 
   0.1.Mendeleyev davriy sistemasining 1-11, VI-VII gruppa­ larining asosiy gruppachalariga umumiy tavsif bering.
   
7. 
   Nima uchun vodorod davriy sistemaning I va VII gruppala­
   

riga kiritiladi?

8. 
   IV vaV davrdagi eng tipik metal! va metallmasni ko'rsating.
   

Javobingizni asoslab bering.

9. 
   4 g metal! suv bilan o'zaro ta'sir ettirilganda 0, I mol v rod ajralib chiqdi. Shu qanday metal! ekanligini aniqlang.
   

Javob:Ca.