Oli\' va o•rta maxsus ta'lim vazirligi o•rta maxsus

H₂ + l₂ = 2HI - 50,21 kJ.
Vodorod yodid laboratoriyada Pl ₃ ni gidroliz qilish yo'li bilan olinadi:
Pl₃ + 3H ₂O = H ₃ PO₃ + 3HI
Yodning tuzlariga H₂SO ₄ ta'sir ettirish yo'li bilan HI olib bo'lmaydi. Chunki hosil bo'lgan HI darhol oksidlanadi va 1₂ ajra­ lib chiqadi:
2KI + 3H₂SO ₄ = 2KHSO₄ + 1₂ + SO₂ + 2H ₂O
Yodidlardan yod ajratib olish uchun ularga xlor ta'sir ettiri­ ladi:
2Nal + Cl₂ = 2NaCI + 1₂,
2KI + Cl₂ = 2KCI + l₂
yoki Nal va MnO ₂ aralashmasiga H₂SO ₄ ta'sir ettirib olinadi: 2Nal + MnO ₂ + H ₂SO₄ = 2Na HSO ₄ + MnSO ₄ + 1₂ + 2H ₂O
Yod turli yod birikmalar tayyorlashda ishlatiladi. Yodning ra­ dioaktiv izotopi tibbiyotda rak va qalqon bezi, arterioskleroz kasal­ liklarini davolashda ishlatiladi.
[[! I Bilimlarni tekshirish 11ch11n mashq ,a masa/a/ar

1. 
   Galogenlami tuzlaridan siqib chiqarish jarayonining kim­ yoviy mohiyatini tushuntirib bering va tegishli reaksiyalar teng­ lamalarini yozing.
   

2. 
   NaCl, MnO ₂ , H ₂SO ₄, KMn O₄, C r₂O ₇ lardan foydalanib, necha xii usulda xlor olish mumkin? Qaysi usulda ko'p xlor ol­ inadi?
   
3. 
   KCIOv MnO ₂, H ₂SO₄ berilgan. Bertole tuzining tarkibida xlor borligi qanday tajribalar yordamida isbotlanadi?
   
4. 
   Xlorda yonuvchi metallaming nomini ayting va tcgishli reak­ siyalar tenglamalarini yozing.
   
5. 
   Xlor qanday vaziyatda faqat oksidlovchi bo'ladi? Javobingiz­ ni tegishli reaksiya tenglamalarini yozish bilan isbotlang.
   
6. 
   Galogenlar tartib nomerining ortib borishi bilan ulaming xossalari qanday o'zgarishini ko'rsatadigan jadval tuzing.
   
7. 
   Xloming qanday oksidlari bor va ular qanday olinadi?
   
8. 
   Galogenlaming vodorodli birikmalarini hosil qilish mumkin bo'lgan reaksiyalaming tenglamalarini yozing.
   
9. 
   NaBr, Nal, H ₂SO₄ lardan foydalanib, necha xil usulda yod olish mumkin? Qaysi bir usulda yod ko'p chiqadi?
   
10. 
    Galogenlaming atom og'irliklari ortishi bilan kislorod va vodorod bilan hosil qilgan birikmalarining xossalari qanday o'zgaradi?
    
11. 
    Tarkibida 33,66 g o'yuvchi kaliy gidroksid bo'lgan qaynoq eritmaga normal sharoitda o'lchangan 12 I xlor ta'sir ettirilganda qaysi moddadan qancha ortib qoladi?
    

Javob: 16,63 g Cir

2. 
   Tarkibida hajm jihatdan 60% xlor va 40% vodorod bo'lgan 1 1 aralashma portlatildi. Bunda qancha hajm vodorod xlorid hosil bo'ladi?
   

Javob: 0,8 I.

2. 
   20 g osh tuzidan normal sharoitda o'lchangan qancha litr vodorod xlorid olish mumkin?
   

Javob: 6, l 1.


X BOB. DAVRIY SISTEMANING OLTINCHI GRUPPASI

I0.1- §. Oltinchi gruppa elementlarining umumiy tavsifi

Davriy sistemaning oltinchi gruppa elementlari ikkita gruppachaga bo'linadi:
l. Bosh gruppacha yoki kislorod gruppachasi.

2. 
   Yonaki gmppacha yoki xrom gruppachasi.
   

Bosh gmppacha elcmentlariga kislorod - 0, oltingugurt - S, selen - Se, tellur - Te, poloniy - Po elementlari kirndi.
Yonaki gruppacha elcmentlari jumlasiga xrom - Cr, molibden

• 
  Mo, volfram - W kiradi.
  

Bosh gruppacha elementlarining tashqi clektron qavatida oltita elektron bo'ladi. Bu elementlar kimyoviy reaksiya vaqtida ikki elek­ tron qabul qilib, 2 ga teng oksidlanish darajasini namoyon qiladi yoki to'rt, olti elektron yo'qotib, musbat +4 va +6 ga teng oksid­ lanish darajasini ko'rsatadi. Kislorod bundan mustasno, u ftor oksid (f 20) dan boshqa hamma birikmalarda manfiy ikki, f 20 da
esa +2 ga teng oksidlanish darajasiga ega. Kislorod «valent» elek­ tronining yadro bilan bog'lanishi oltingugurt yoki undan keyingi elementlarning valent elektronlariga qaraganda kuchliroqdir. Bu­ ning asosiy sababi kislorodning <ning valent elektroni uchinchi elektron qavatda, yadrodan uzoq-
a
roq (atom radiusi 1,04 A ) turishidir. Shuning uchun ham kis-
lorodning metallmaslik xossasi oltingugurt va undan keyingi elcmentlamikiga qaraganda kuchliroq ifodalangan.
Ko'p xossalari jihatidan kislorod va oltingugurt bir-biriga o'xshab ketadi. Masalan:
I) vodorod yoki metallar bilan birikmalarida kislorod ham, oltingugurt ham ikkita elektron qabul qilib, manfiy ikki valentli bo'ladi;

2. 
   ular vodorod bilan RH ₂ ti pidagi birikma hosil qiladi;
   
3. 
   ko'pgina kimyoviy reaksiyalarda (vodorod va metallar bilan birikkanda) kislorod va oltingugurt oksidlovchi vazifasini bajaradi;
   
4. 
   ular atomlarining sirtqi qavatida oltitadan elektronlari bor.
   

Oltingugurt va kislorod atom tuzilishi hamda kimyoviy xos.sala­ ri jihatdan bir-biridan farq qiladi.

0

2. 
   Kislorodning atom radiusi 0,73 A , oltingugurtning atom
   

0
radiusi 1,04 A, kisloroddan tellurga o'tgan sari atom radiusi kat-
talashib, sirtqi qavatdagi elektronlarning yadroga tortilishi zaif­ lashib borishi natijasida metallmaslik xossasi zaiflashib, metallik xossasi kuchayadi. Umuman oltinchi gruppa bosh gruppachasi clemcntlarida metallmaslik xossalari galogenlardagiga qaraganda kuchsizroq bo'ladi. Yonaki gruppacha elementlarining sirtqi elek­ tron qavatida bir yoki ikkita elektron bo'ladi; ular o'z xossalari jihatidan metallar jumlasiga kiradi. Ularning ham yuqori valent­ liklari +6 ga tcng.