Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

AN'ANAVIY VA ST R U K T U R T IL S IIU N O S L IK  
M U N O SA B A T L A R I M A SA L A SI
Tilshunoslik tarixida sistemaviy-struktur tilshunoslikka qadar 
b o ig a n davr ko 'p in ch a an'anaviy tilshunoslik deb yuritiladi.1 
A n'anaviy tilshunoslikning muhim jihati o'rganilayotgan obyektni 
sezgi a'zo lari bergan m a iu m o tg a asoslangan holda tavsiflab 
o'rganishdir.
Ayrim olimlar «an’anaviy tilshunoslik»ni «zamonaviy tilshu- 
noslik»ning ziddi sifatida tushunadilar. Jum ladan, xuddi shunday 
fikr bundan rosa 20 yil aw al R.A. Budagov tom onidan bayon 
etilgan edi. U «an’anaviy tiIshunoslik» va «zamonaviy tilshunoslik» 
atam alari g o ‘yo «eski, qoloq tilshunoslik» va «yangi, ilg‘or 
tilshunoslik» ma'nolarida qo‘llanilishi marksistik taMimotga mutlaqo 
yot ekanligini ta'kidlagan edi2.
Aslida «an’anaviy tilshunoslik» «hozirgi tilshunoslik» yoki 
«zamonaviy tilshunoslik»ka zidlanm aydi. Bu o ‘rinda «an’anaviy 
tilshunoslik» sof xronologik m a'n o n i, y a’ni «hozirgacha b o ‘lgan 
tilsh u n o slik » m a 'n o sin ig in a b ild irm ay d i, balki gnoseologik 
m a 'n o d a bilishning ikki bosqichiga asoslanuvchi va ontologik 
nuqtayi nazardan til tabiati va m ohiyatiga ikki xil yondashuvchi 
fan sifatida baholanadi va sistemaviy tilshunoslik deb yuritiluvchi 
tilshunoslikka qaram a-qarshi q o ‘yiladi. U lar til ontologiyasiga 
yondashuv nuqtayi nazaridan ham , uni tekshirish metodologiyasi 
va metodi nuqtayi nazarldan ham bir-b irid an farq qiladigan 
tils h u n o s lik n in g te n g h u q u q li ikki y o ‘n a lis h i s a n a la d i.
1 Eapxydapoe JI.C. 
H
ctokm
, iipnnum ibi 
m
mctoziojioiwi
nopojKaaioLiieii 
rpaMMaiMKM. 
— 
ripo6aeMbi nopo>KaaiomcM rpaMMaiMKM. — 
M., 1976, c. 5.
2 Eydaeoe P.A. 
Cxo/icTBa 
m
 
nccxoacrBa 
Me>tmy 
poflCTBcmibiMM «3biKaMM. 
-
M„ 1985, c.7.
6
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Tilshunoslikning bu ikki yo'nalishi bir-birirri rad ctm aydi, balki 
biri ikkinchisining natijaiariga asoslanadi. Shurring uchun ham 
har ikki tilshunoslik hozirgi kunda bab-baravar qadam tashia- 
moqda.
E . 
Benvenist tilshunoslik tarixini uch davrga bo‘lar ckan, XX 
asrning birinchi choragidan tilshunoslikning yangi davri, ya’ni tilga 
sistemaviy-struktur yondashuv davri boshlanganini bayon qiladi. 
Bu davrdan lingvistikaning e'tibori til falsafasiga ham, til evolutsi- 
yasiga ham emas, balki tilning immanent realligiga qaratildi. Natijada 
lingvistika form al, ixcham , sistem atik fanga aylanishga intila 
boshladi.1 Lekin bu bilan an'anaviy tilshunoslik faoliyatini to ‘xtatib, 
struktur tilshunoslikka o ‘z o ‘rnini to ‘la bo‘shatib berdi, degan fikr 
kelib chiqm asligi kcrak. A na shu davrdan boshlab stru k tu r 
tilshunoslik ildiz ota boshladi.
D arhaqiqat, XX asr boshqa fanlar taraqqiyotida bo'lgani kabi 
lingvistika tarixida ham asosiy e ’tiborning obyektga substansional 
nuqtayi nazardan yondashuvdan stru k tu r-fu n k sio n al nuqtayi 
nazardan yondashuvga o ‘tishi bilan xarakterlanadi.2 Bunga F.de 
Sossyurning «U m um iy lingvistika kursi»da bayon qilingan «til 
substansiya emas, balki shakldir» degan bosh g'oyasi sababchi 
b o ‘ldi. Bu g 'o y ag a m uvofiq, stru k tu ra n in g su b sta n siy ad a n
ajratilishi va uning rrisbiy m ustaqilligining e ’tiro f ctilishi tilshu- 
noslikning keyingi davrida buyuk kashfiyotlarning qilinishiga 
turtki b o ‘lish bilan birga, bir q ato r yanglish qarashlarning tu g ‘i- 
lishiga ham zam in yaratdi.
F . 
de Sossyur substansiya va sh a kl atam alari ostida sezgi 
a ’zolarimizga ta ’sir qiluvchi moddiy vositalar va bu moddiy vositalar 
zamirida yotgan munosabatlarm tushunadi, til shakldir deganda 
tilning m unosabatlar sistemasi ekanligiga urg‘u beradi. Tilning 
moddiy tom oni, ya’ni tovush tom oni substansiya sifatida ikkinchi 
planga suriladi.
Ana shuning natijasida u til va nutqni ajratdi. A .G ardiner F.de 
Sossyurningbu dixotomiyasidan ta ’sirlanib, tilshunoslikning bundan
1 Seiteenucm 3. 06utan 
jih h i
bhctmk
;
i
. 
—M., 1974, c. 23.
2 Conunee B.M. 
fl3biK 
kuk
C M C T C M i i o - C T p y K T y p n o c
o 6 p a 3 0 B a im c . —M ., 
1971, c.6 -7.
7
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

keyingi barcha yutuqlari ana shu zidlanishga asoslanadi, deb 
bashorat qilgan edi.1
Nutqiy faoliyat til va nutqning dialcktik munosabatidan tashkil 
topishining e 'tiro f ctilishi sistemaviy tilshunoslikning vujudga 
kelishiga dadil qadam bo‘ldi. Sistcmaviy tilshunoslikka zidlanuvchi 
a n ’anaviy tilshunoslik til va nutqni farqlamagan holda, tilni, F.dc 
Sossyur ta'biri bilan aytganda, substansiya deb tushunadi va asosiy 
e'tiborni bcvosita sezgi a ’zolarimiz ta'siriga bcriladigan moddiy 
vositalarni o ‘rganishga qaratadi. Bu tilning ontologik tabiati 
yuzasidan an'anaviy va sistcmaviy tilshunoslik o ‘rtasidagi birinchi 
farq sanaladi.
Tilning ontologik muammosi bo‘yicha yuqoridagi tilshunoslik 
yo‘nalish!arining ikkinchi farqi tilning ichki tuzilishiga yondashuv 
masalasidir.
An'anaviy tilshunosllk substansiyaning (substansiya nia’nosi F.dc 
Sossyur talqini bo'yicha q o ‘llanilm oqda, keyinchalik bu atam a 
mohiyat ma'nosida qo‘llanila boshlandi) muayyan tarkibiy qismlardan 
tashkil topganligiga asosiy c'tiborni qaratsa, sistemaviy tilshunoslik 
substansiyani tashkil ctgan qismlarning o ‘zaro munosabatini, ana 
shu munosabatlar orqali namoyon boMayotgan farqlovchi (markaziy, 
differensial, distinktiv) va farqlamaydigan (chegara, nodiflcrcnsial, 
nodistinktiv) bclgilarini aniqlash va ana shu y o ‘l bilan shakl 
(mohiyat)ni, lingvistik birliklarning niodclini bclgilashni bosh niaqsad 
qilib qo'yadi. Chunki ularning fikricha, har qanday o ‘rganilayotgan 
obyekt abstrakt konstuikt darajasiga olib chiqilgandagina o'zining 
haqiqiy ilmiy taiqiumi topadi.2 Shuning uchun sistemaviy tilshu- 
noslikda jiddiy e'tibor nioddiy tomonga cmas, balki munosabatga 
qaratiladi. Boshqacha aytganda, haqiqiy lingvistik reallik sifatida 
muayyan bir tilning alohida dalili emas, balki sistema sifatidagi til 
e'tirof etiladi. Sistema esa elcmentlar majmuasi sifatida qaralmaydi. 
H ar bir elem entning butuniik doirasida boshqa elem ent bilan
1 rapdunep A. 
P a x u t ' i n c M c w n y « p c ' i b i o » n « ;
i
3
i
>
i k o m
». 
-
3 n c m i m c H
B.A. 
H c r O p H H H3 bIK 03 liai lH H