Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

B i r i n ch i s i d a 
struktura deganda, o ‘zaro bog‘langan va 
shartlangan munosabatda b o ‘lgan elem entlardan tashkil topuvchi 
butunlik tushuniladi. Strukturaga bunday yondashuv o ‘rgani- 
layotgan obyektni, uni tashkil etgan elem entlar o ‘rtasidagi ichki 
aloqa va bog‘liqlikni yoritishni talab etadi.
I k k i n 
ch 
i 
y 
o ‘ n a 1 i 
sh 
d a 
esa struktura sof shakllar va sof 
munosabatlar sifatida tushuniladi. Shakl esa aniq qo ‘llanilishdan 
uzilgan holda talqin qilinadi.
Ana shundan kelib chiqqan holda struktur tilshunoslikning 
tu rli ta rm o q lari dunyoga keldi. U la r fu n k sio n a l lingvistika, 
glossematika va deskriptiv lingvistika yo‘nalishlaridir.
Yuqorida ta ’kidlanganidek, struktur tilshunoslik yosh gram m a- 
tikachilar bag‘rida, unga tanqidiy baho berish natijasida maydonga 
keldi. Shunday ekan, eng aw alo, struktur tilshunoslikka doya rolini 
o ‘ynagan yosh gram m atik ach ilarn in g lingvistik g ‘oyasi bilan 
tanishish lozim b o ‘ladi.
15
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Y O S H G R A M M A T IK A C IIILA R M AKTABI
XIX asr qiyosiy-tarixiy tilshunoslik doirasidagi cmpirik tadqiqot 
ishlari va til falsafasi taraqqiyotini ayrim mualliflar uch davrga 
bo‘ladilar:
1. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning boshlang‘ich davri. Bu davrga 
F.Bopp, Ya.Grim m , R.Rask singari olimlarning tadqiqotlari m an- 
subdir. V.Gumboldlning til falsafasi qisman ana shu davrga muvofiq 
keladi.
2. Ikkinchi davr qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning to'liq qaror 
topgan davri sanaladi. A.Shleyxer bu davrning yirik figurasidir.
A. Shlcyxcr qarashlarining falsafiy asosi naturalizm hisoblanadi.
3. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning uchinchi davri yosh gramma- 
tikachilar yo‘nalishidir. Bu yo‘nalishning falsafiy asosi psixologizm 
sanaladi.
Tilshunoslik tarixida yosh gram m atikachilarning maydonga 
kelishi lmgvistika fani taraqqiyotining ichki ehtiyoji, XIX asrning 
60-yillarida komparativistika kirib qolgan boshi bcrk ko‘chadan 
chiqish yo‘llarini axtarish zaruriyati tufayli maydonga keldi.
XIX asrning 70—80-yillarida G crm aniyada qiyosiy-tarixiy 
tilshunoslikning F. Bopp, Ya. G rim m , A. Shleyxer singari vakillari 
qarashlarini keskin tanqid qilgan holda yangi yo‘nalish kurtak ota 
boshiadi.
Eski avlodning ilmiy mcrosiga keskin tanqidiy munosabatda 
bo‘lganligini e ’tiborga olib, tilshunoslikning yangi bosqichi vakilla- 
rini keksa avlod vakillari masxaraomuz «yosh grammatikachi»lar 
deh nomladilar. Yosh avlod esa buni o ‘zlarining yo‘nalishiga asosiy 
nom qilib oldilar.
Yosh gramm atikachilar yo ‘nalishining shakllanishi K.Brugman 
(1 8 4 9 -1 9 1 9 ), G. O stxaf (1 8 4 7 -1 9 0 9 ), G. Paul (1 8 4 6 -1 9 2 1 ),
B. Delbryuk (1842—1922), A. Leskin (1840—1916) singari Leypsig 
universiteti olimlari nomi bilan bog'liqdir. Shuning uchun ham 
hu yo‘nalish tilshunoslikning Leypsig maktabi deb ham nomlanadi.
Germaniyadagi barcha tilshunoslar ham bu yo'nalish qarash- 
lariga bir xil munosabatda bo‘lgan emas. Bu davrda Gcrmaniyada 
yosh grammatikachilar yo'nalishlaridan tashqari bir qancha lingvistik
16
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yo'nalishlar ham faoliyat ko‘rsatdi. Shuning uchun ham G erm a- 
niyada hukm surgan bu davr tilshunoshk yo‘nalishlarini e ’tiborga 
olgan akademik I.V.Yagich bu mamlakatda nechta universitet boisa, 
shuncha lingvistik maktablar mavjud ekanligini yozgan edi.
Lekin keyinchalik Germarriyadagi boshqa hngvistik maktab 
vakillari ham yosh gram m atikachilar maktabi tom oniga o ‘tdilar. 
Shu bilan birga bu maktab qarashlari bir qator O vro'pa tilshunos- 
lariga ham ta'sir qildi.
Yosh grammatikachilarrring o ‘ziga xos xususiyatlari nim a edi 
degan qonuniy savol tug‘ilishi, tabiiy.
Yosh gram m atikachilar qarashlarinmg nazariy umumlashmalari 
G. Paulning «Til tarixi tamoyillari» asarida bayon qilingan.
Yosh gramm atikachilar qarashlarining asosiy nuqtalari sifatida 
quyidagilarni ko ‘rsatish mumkin:
1. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning eng katta kamchiligi shundan 
iboratki, ular tillarrri qiyoslab o'rganishga, bobo til shakllarini 
hayolan tiklashga asosiy e ’tiborni qaratdilar, lekin so'zlovchi 
shaxsning o ‘zi nazardan chetda qoldi. So‘zlovchi shaxsning nutqiy 
faoliyat mexanizmi, psixologiyasi, tilning ichki taraqqiyoti singari 
masalaiarga e'tibor qaratilmadi.
Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning ana shu yo‘l qo‘ygan kamchi- 
liklarini e ’tiborga olgan holda Brugman va Ostxaflar, eng aw alo, 
lingvistikaning tadqiqot obyektini o ‘zgartirishni maslahat beradilar. 
Ularning fikricha, tillarni qiyosiy o ‘rganayotgan olim ularning bobo 
til holatini tiklashga emas, balki hozirgi hdlatini tadqiq etishga 
asosiy e ’tiborrri qaratishi kerak.
2. Natijada yosh gram m atikachilar tilni organizmning psixofi- 
ziologik faoliyati sifati talqin etdilar. Bunday talqin tilshunoslik 
metodologiyasining o ‘zgarishiga olib keldi. Ya’ni, tilni o ‘rganishning