Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

2. Birja savdolarini o’tkazish qoidalari 
 
Birja faoliyatining asosi - bu birja savdolaridir. Birja savdosining yuzaga 
kelishiga ishlab chiqarish va savdoni rivojlanib borishi bilan paydo bo’ladigan 
yangi ehtiyojlar asosiy sabab bo’ldi. Bunda savdoni ishlab chiqarish va tashqi 
muhit bilan bog’laydigan vosita sifatida qarash lozim. 
Ishlab chiqarishni barqaror, faoliyat ko’rsata oladigan qilib tashkil etish 
uchun barcha resurslar: ish kuchi, mehnat vositalari va predmetlari bilan to’la va 
o’z vaqtida ta’minlashni taqazo etadi. Shu bilan birga ishlab chiqarish faqat o’zi 
uchun, ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish uchungina tashkil etilmaydi, balki 

---

u jamiyati extiyojlarini kondirish uchun tashkil etiladi, demak maxsulotlarni 
yakuniy iste’molchigacha yetkazish zarurati to’g’iladi. Ishlab chiqarishning savdo 
bilan alokasi quyidagicha sxemadadir: 
Ресурс харид килиш
Тайёр махсулотни сотиш
Ишлаб
чикариш
савдо
савдо
Aytish mumkinki, savdo ishlab chiqarishni boshlab beradi va yakuniga 
yetkazadi. Ishlab chiqarish uchun ma’lum bir tovarlar kelishilgan hajmda, 
assortimentda va sifatda belgilangan muddatda yetkazilib kelinishi yoki 
realizasiya qilinishi zarur. O’z navbatida savdo qanday maxsulotni, kachon va 
qanday hajmda, assortimentda va sifatda ishlab chiqarilishi lozimligini ishlab 
chiqarish uchun aniklab beradi. 
Birja bitimi - birja tovarlari bilan bog’liq bo’lgan huquq va majburiyatlarni 
bir shaxsdan boshqasiga o’tishidir. Birja bitimlari huquqiy, iktisodiy, tashkiliy va 
etik tavsiflarga egadir. 
Bitim birjada ruyxatdan utkazilgandan sung to’zilgan hisoblanadi. Bitimni 
to’zish vaktida tomonlar o’zaro uning mazmunini kelishib oladilar. 
Bitim amalga oshirilayotgan vaktda unda uchta aspekt: tovar nomi, uning 
hajmi va bahosi albatta kursatilishi shart. Bitim to’zilishining asosiy ahamiyatli 
sharti - bu tovarning bahosidir. Bitim quyidagilar asosida tuzilishi mumkin: 
1.
Birja ish kunidagi joriy baho asosida (bitim to’zilayotgan vaktdagi baho, 
auksionda e’lon etilgan yoki urnatilgan baho). 
2.
Tavsiya kilingan baho asosida. 
3.
Limit baho asosida. 
4.
Ma’lum davr uchun urnatilgan baho asosida. 
5.
Birja ochilishi va yopilishi vaktida belgilangan axborot bahosi asosida. 
Hozirgi birjalarda bitim asosan real tovar bo’yicha tuzilib, ularning bir necha 
xili farqlaniladi: 
Реал товарлар буйича 
тузиладиган битимлар 
Алохида 
шартлашилган 
битимлар 
Бартер битимлари 
Форвард битимлар 
(етказиб бериш 
кейинга 
колдирилган) 
Накд товарни тезда 
етказиб бериш 
буйича битим 
Мукофот билан 
Гаров билан 
сотиб олишга 
сотишга 
оддий 
Сотиб 
олишга 
сотишга 
карралик 
мураккаб 
икки 
баробар 

---

Tomonlar o’rtasidagi hisob-kitoblar to’lovning bank va kredit vositalarining 
turli tumanligiga karab turli shaklda amalga oshirilishi mumkin, u bitimda albatta 
kursatilib utiladi. Tomonlar o’rtasida hisob-kitoblar asosan quyidagilar bilan olib 
boriladi: 

to’lov talabnomalari topshiriklari asosida; 

akkreditivlar bilan; 

cheklar bilan; 

veksellar bilan. 
To’lov talabnomalari - topshiriklari bilan hisob-kitob kilinganda yetkazib 
beruvchi xaridorga hisob-kitob va ortish jo’natish hujjatlarini yuboradi. 
Сумма курсатилган 
хисоб-китоб
счетидан 
кучирма 
товар 
Етказиб бериш хужжатлари
шартнома 
Пулни утказишга
топширик
Тулов топ-
ширик- 
номаси 
Сотувчи
Сотувчи банки 
Харидор банки 
Сумма учирилиши 
курсатилган хисоб-
китоб счетидан
кучирма 
харидор 
Uzoq muddatli xo’jalik alokalari sharoitida to’lov talabnomalari asosida 
hisob-kitob qilish eng qulaydir. 
Харидор банки
Сотучи банки
Сотувчи
харидор
Сумма 
учирилгани 
хакида 
кучирма 
Товарнинг 
ортиш-
тушириш 
хужжатлари 
Тулов 
талабномаси 
Товар 
Тулов талабномаси 
Hisob kitobning akkredetiv usuli quyidagicha: 
товар 
Маблагларни 
депонентлаш
Сотувчи
харидор
Харидор банки
Сотувчи банки
Аккредетив 
хакида 
хабарнома
Аккреде-
тивга 
ариза 
Ортиш 
жунатиш 
хужжатлари
To’lov topshiriknomasi - korxonaning o’z bankiga ma’lum bir summani o’z 
hisob-kitob schetidan boshka korxona schetiga utkazish buyicha bergan 

---

topshirigidir. 
товар 
Сотувчи
харидор 
Харидор банки 
Сотувчи банки 
шартнома
Хисоб-китоб 
счетидан суммани 
учириш хакида 
кучирма
Хисоб китоб 
счетидан суммани 
утказиш хакида 
кучирма
Тулов 
топширик-
номаси
Тулов топширикномаси
Shunday qilib, birja faoliyati mustaqil tijort faoliyati bo’lib, u ham foyda olish 
maqsadida faoliyat yuritadi. 
Birjalarni yaratish uzoq davom etadigan mashshaqqatli va qimmatga 
tushadigan ishdir. Odatdagi bu ish tashabbuskor kishilarni to’planishi, 
shakillanishidan boshlanadi va unga kirgan a’zolar keyinchalik birjani ta’sis 
etuvchilari bo’lib qoladi va birja rahbariyatiga kiradi. Ular bo’lajak birjaning 
qanday bo’lishi kerakligini belgilaydilar va uning faoliyati konsepsiyasini ishlab 
chiqadilar. Hozirgi yaratilayotgan birjalar aslini olganda universal birjalar 
hisoblanadi. Ularda turli-tuman tovarlar bilan savdo qilinadi. Faqat 
ixtisoslashtirilgan birjalar yahshi istiqbolga ega bo’ladi. Birjalarni yaratishda ularni 
ta’sis etuvchilar soni va tarkibini aniqlash masalasi xal qiluvchi ahamiyatga egadir. 
Yuqorida ko’rsatilgandek, birja turlicha xuquqiy statistikaga ega bo’lishi mumkin; 
yopiq yoki ochiq shakldagi aksionerlik jamiyati, aralash tarzdagi sherikchilik 
uyushmasi va xattoki davlat korxonasi bo’lishi mumkin. 
Birjalar yuridik hamda jismoniy shaxslar tomonidan ta’sis etilishi mumkin. 
O’zbekiston Respublikasi rahbarlik qiluvchi tashkilotlar kam tovar birjalarini ta’sis 
etish xuquqiga egadirlar. Birjalarni ta’sis etuvchilar soni qancha ko’p bo’lsa, 
ularning moliyaviy-moddiy ahvoli ham shuncha mustaqil bo’ladi, ular birjaga 
shuncha ko’p yordam ko’rsatishlari mumkin. Lekin birja rahbarlari sonini ko’p 
bo’lishi, unga rahbarlik qilishni murakkablashtiradi. Xar bir yaratish variantini 
insoniy va salbiy tomonlari ham bordir. Bularni hammasini avvaldan chamalab 
ko’rish kerak, o’zining aniq shart-sharoitlari bilan solishtirib eng yaxshi 
variantlarini tanlash lozim. 
Ta’sis etuvchilar soni aniqlanib bo’lingandan so’ng, ular o’zaro ta’sis 
shartnomasi to’zadilar. Shartnomada birja nomi, ustav fondi, qiymati, faoliyat 
soxasi va yunalishlarini, birjani yaratish bo’yicha moliyaviy xarajatlarni 
badallarini qo’yish usullari va shakllarini, javobgarlik va shunga o’xshashlar 
bo’yicha xuquq va vazifalarni aniq belgilaydilar. Ta’sis xujatlarni tayyorlash, 
birjalarning ustav fondini aniqlash, aksiyalarga obuna bo’lish va brokerlik joylarini 
sotish ishlari muhim ahamiyatga egadir. 
Shartnomada ishtirokchilardan biriga ta’sis hujjatlarini tayyorlash, tashkil 

---

etilayotgan birjani ro’yxatdan o’tkazish topshirildi. Shuni bilish kerakki, birja 
a’zolari sifatida uning tarkibiga bir vaqtning o’zida birjani ta’sis etuvchilar kiradi. 
Tayyorlov ishlari bo’yicha sarf-xarajatlar jamiyat yoki boshqacha qatnashchilari 
mablag’lari hisobiga ularni qo’shgan ulushlariga mos miqdorda avanslashtiradi. 
Shu asosda umumiy ishlarni olib borish uchun ishonch kog’ozi beriladi. 
Birjaning ustav fondi republikamizda 50 mln. so’mdan kam bo’lmasligi 
kerak. Ustav fondining aniq miqdori birjaning yirikligiga va vazifalariga, uning 
oborotiga, ishtirokchilar soniga va hokazolarga bog’liq bo’ladi. Ustav fondining 
eng kam miqdori xar yili narx-navo darajasining o’zgarishiga muvofiq ravishda 
qonunlarda belgilangan tartibda indeksasiya qilinishi, ya’ni davrlar nisbati olinishi 
mumkin. Birjalarni paychilar yoki aksionerlik jamiyatlari sifatida yaratilishi 
to’g’risidagi qarorni ta’sis konferensiyasi qabul qiladi. Konferensiya birja ustavini 
tasdiqlaydi: ustav fondini kamaytirish yoki oshirish to’g’risida, qaror qabul qiladi; 
birja tashkilotini saylaydi; yoki birjani yaratish jarayonidagi ta’sis etuvchilar 
bitimini ma’qullaydi; natura shaklida qo’yilgan kirimlarning qiymatini 
baholaydi.Ta’sis konferensiyasi, shuningdek tovar birjasidagi tovar seksiyalari 
turini ko’rsatadi va birja savdosi qoidalarini tasdiqlaydi. 
Birja faoliyati davlat tomonidan tartibga solib turiladi. Buning uchun 
quyidagi ishlar bajariladi: 

birjani va birja faoliyati ishtirokchilarini davlat ro’yxatidan o’tkazish; 

lisenziyalar berish; 

birja faoliyatini soliq solish yo’li bilan boshqarish; 

birjaga doir qonunlarga rioya etilishi ustidan nazorat qilish.
Davlat tasarrufida bo’lmagan to’zilmalarning birjalari va birja qatnashchilari 
faoliyatini ro’yxatdan o’tkazish va ularga lisenziya berish ishlariga aralashuviga 
yo’l qo’ymaydi. 
Lisenziya olish uchun quyidagi xujjatlar tayyorlanadi: 

lisenziya olish to’g’risidagi qo’llanmada qabul qilingan shakldagi ariza; 

ta’sis shartnomasi; 

birja ustavi va davlat ro’yxatidan o’tganlik to’g’risidagi guvohnoma; 

birjadagi savdo qoidalari; 

ustav kapitalini 50 foizdan kam bo’lmagan miqdorini o’tkazganlik haqida 
bank ma’lumoti; 

savdoni olib borish joyidan foydalanish xuquqini tasdiqlovchi hujjat. 
Birja faoliyatining asosi bu birja savdolaridir. Birja savdosining paydo 
bulishini ham ishlab chiqarishning, ham savdoning rivojlanishi natijasida yuzaga
kelgan talablar bilan tushuntirish mumkin. 
Birja savdosi lokal (maxalliy) bozorlar va yarmarka savdolaridan kelib 
chiqqan. Bozor uchun quyidagilar xosdir: Savdo muntazam ravishda o’tkaziladi 
(har kuni); uning asosi ochiq-oydin o’tkaziladigan savdo va oldi-sotdi obyekti 

---

hisoblangan tovarlarga hyech cheklashlarning yo’qligi hisoblanadi, savdo 
o’tkazilishi chog’ida tovar albatta mavjud bo’ladi, savdolar kichik- kichik