Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti


Vositachilik faoliyatining mazmuni va vositachilik faoliyatining asosiy


Download 0.78 Mb.
Pdf ko'rish
bet8/11
Sana20.12.2022
Hajmi0.78 Mb.
#1037994
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11
Bog'liq
3-6 iqt im-20 N.Hojiyev-Birjalarning iqtisodiy mohiyati

4. Vositachilik faoliyatining mazmuni va vositachilik faoliyatining asosiy 
turlari 
 
Vositachilar ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarga bog’liq bo’lmagan 
tovar (xom-ashyo, material, mashina, uskuna)larni sotishda to’lovli xizmat 
ko’rsatadigan shaxs, firma tashkilotlardir. 
Har xil turdagi vositachilarni jalb qilishning maqsadga muvofiqligi 
quyidagi omillardan kelib chiqadi. 
Birinchidan, vositachilar bozorni yaxshi bilishlari, savdo dunyosidan keng 
aloqalari tufayli tovarlarning tez sotilishini ta’minlaydilar. Buning ahamiyati 
kattadir, chunki kapitalning oboroti tezlashadi.  
Ikkinchidan, vositachilar iste’molchilarga yaqinrok turganliklari uchun 
iste’molchilar 
(aholi) 
talab 
va 
ehtiyojlaridagi 
o’zgarishlarni 
ishlab 
chiqaruvchidan ko’ra tezroq qayd etadilar, bu ko’p hollarda xato va 
kamchiliklarni istisno qiladi, ishlab chiqarishda tavakkalchilikni kamaytiradi.  
Uchinchidan, vositachilar yetkazib berish muddatlarini qisqartirish 
hisobiga mahsulotning raqobatbardoshligini oshirishni, tovarlarga sotuv oldi 
xizmatini uyushtirishni, ayrim holatlarda esa tovarlarga maromiga yetkazish 
bo’yicha ishlov berish hisobiga ularning sifatini oshirishni ta’minlaydilar. 
To’rtinchidan, vositachilar bilan doimiy hamkorlik ko’pincha firma-ishlab 


chiqaruvchiga, agarda vositachi savdo ishlarini mablag’ bilan ta’minlasa va 
yaxshi yo’lga qo’yilgan sotuv aloqalariga ega bo’lsa, qo’shimcha daromad 
keltiradi. Bular tovar sotish chiqimlarini kamaytiradi. 
Shunday qilib, hozirgi kunda vositachilik faoliyatining ahamiyati kattadir. 
U jahon savdosini rivojlantirishning muhim omili hisoblanadi. 
O’zbekiston respublikasida milliy vositachilar xizmatlarini Tashqi 
iqtisodiy aloqalar Vazirligining tashqi savdo birlashmalari, savdo va aloqani 
boshqa turlarining rivojlanishiga yordam beruvchi vazirlik hamda mahkamalar 
va ularning tashkilotlari bajaradilar. Bundan tashqari, respublikaning tashqi 
bozorda eksport-import ishlarini mustaqil amalga oshiruvchi tashkilot va 
korxonalari xorijiy sheriklar xizmatlaridan foydalanishlari mumkin. 
Vositachilik faoliyati xilma-xillik xususiyatiga ega. Shunga ko’ra 
vositachilik faoliyati bilan shug’ullanuvchi yuridik shaxslarni quyidagi turlari 
farqlanadi: oddiy vositachilar, ishonchli vakillar, komissionerlar, konsignatorlar, 
savdo agentlari, sotuvchi vositachilar (distribyuterlar). Birja, auksion va xalqaro 
savdolar vositachilikning alohida turi hisoblanadi. 
Ayrim vositachilik turlariga izoh beramiz. Oddiy vositachilar. Oddiy 
vositachilik vazifasini firmalar, shaxslar va tashkilotlar bajaradilar. Bular 
manfaatdor sheriklar (sotuvchi va oluvchi)ni izlovchi va bir biriga tanishtiruvchi 
sotuvchilardir. Oddiy vositachilarni boshqalaridan farqlovchi xususiyati 
ularning bitimlarni to’zishda hyech qanday qo’rinishda ishtirok etmasliklaridir. 
Bu mijozlarning vazifasi hisoblanadi. Mustaqil yoki broker firma (kontora)lariga 
birikib faoliyat ko’rsatuvchi brokerlar oddiy vositachiliklarning tipik vakillari 
hisoblanadilar. Ular odatda tovar birjalarida faoliyat ko’rsatadilar. Brokerlik 
kontoralari o’z amalakatida ham, xorijda ham bo’linmalarga ega bo’lishi 
mumkin. 
Savdo vakillari. Vositachilikni bu shaklining mohiyati shundaki, unda 
sotuvchilar yoki xaridorlar vakolatnoma beruvchi shaxs nomidan va hisobiga 
bitimlar to’zish uchun vositachilarni jalb qiladilar. 
Bu turdagi vositachilik xizmatlari ishonchli vakillarning bitimlarni tijorat 
va texnik shartlarigi vakolatlari mufassan bayon qilinadigan shartnomalar 
asosida amalga oshiriladi. Vositachilikning bunday ko’rinishi G’arbiy Ovrupo 
mamlakatlarida va boshqa joylarda keng rivojlangan, undan xalqaro miqyosida 
nisbatan kam foydalaniladi. O’zbekiston Respublikasining tashqi savdo 
tashkilotlari boshqa mamlakatlar ishonchli vakillari xizmatidan foydalanadilar. 
Komissionerlar. Komissionerlik xalqaro savdoda keng rivojlangan. 
Komissionerlik vositachiligining mohiyati shundaki, unda komissionerga 
raqiblarni va ular bilan o’z nomidan kontraktlar imzolash (faqat sotuvchi 


hisobiga) huquqlarni beriladi. 
Komissionerlik vositachiligi komissionerlarning bitimlar shartlariga oid 
vakolatlari aks ettirilgan shartnomalar asosida tashkil etiladi. Shartnomaga 
ko’ra ular o’z vakolatlarini oshirishlari tufayli sodir bo’lgan zararlar uchun 
moddiy javobgar bo’ladilar. 
Savdo agentlari. Asosiy vositachiligining farqlovchi xususiyati vakillik va 
oddiy vositachilik vazifalarining bir vaqtda bajarilishidir. Savdo agenti 
vazifasini bajaruvchi firma, shaxs va tashkilotlar eksport va import qiluvchilar 
nomidan shartnoma asosida ish yuritadilar yoki bitimlar to’zadilar, ya’ni 
sotuvchilar va xaridorlar vakillari vazifasini bajaradilar. 
Savdo agentlarining faoliyati, odatda majburiyatlar va ish shartlarini 
nazarda tutuvchi agentlik bitimlariga asoslanadi. 
Sotuvchi 
vositachilar 
(distribyuterlar). 
Distribyuterlar 
boshqa 
vositachilardan farq qilib, sotuvchilar va xaridorlar bilan shartnomalar to’zib, 
keng doiradagi vazifalarni bajarib o’z nomi va hisobidan tovarlarni qayta sotish 
bilan shug’ullanadi. Masalan, tovarlarning bo’zilishi va yo’qotishi, xaridorlar 
bergan kreditlar bo’yicha barcha tavakkallarni o’z zimmasiga oladi. 
U tovarni sotish baholari va shartlarini belgilashi mumkin. Distribyuterlar 
tovarlarni reklama qilish bilan shug’ullanadilar, tovarlarga sotishdan oldingi 
xizmat ko’rsatish va uni maromiga yetkazishni amalga oshiradilar, 
mashinalarga texnik xizmat ko’rsatishni ta’minlaydilar, hududlarda sotish 
tarmog’ini tashkil etadilar. 
O’zbekiston Respublikasi tashqi savdo tashkilotlari tijorat ishida 
ko’pchilik xorijiy mamlakatlar distribyuterlari xizmatidan foydalanadi. 
Vositachilar faoliyatining mazmuni va xarakteri ko’p jihatdan ular 
bajarayotgan vazifalar va ularning huquqiy holatiga bog’liq bo’ladi. 
Sotuvchilar va vositachilar munosabati shartnoma va ulardan kelib 
chiquvchi huquqlar asosida tashkil etiladi.  
Shartnomalarning quyidagi turlari farqlanadi: 

shartnoma komissiyalar, bularning shartlariga ko’ra vositachi o’z nomidan 
ammo eksport-import qiluvchi hisobiga xorijiy firma bilan shartnomalar to’zib, 
komission taqdirlar soni; 

shartnomalar yetkazib berishlar, bunda vositachiga tovarni o’z nomidan va 
o’z hisobiga sotib olish, ishlardan ajratmalar olish huquqiga ega bo’ladi; 

shartnoma-topshiriq, vositachiga o’z nomidan va eksport yoki import 
qiluvchi hisobiga tegishli taqdirlash evaziga kontraktlar to’zish huquqini beradi; 

oddiy va agentlik vositachilik bitimlari. 


Tegishli shartnoma shartlari asosida mutlaq bo’lmagan va mutlaq 
(monopol) sotish huquqi, shunindek sotishda afzallik huquqi (birinchi qo’l 
huquqi) farqlanadi. 
Mutlaq bo’lmagan huquq vositachilarga ma’lum nomenklaturadagi 
tovarlarni shartnomada belgilangan muddat davomida aytib o’tilgan 
hududlarda sotishlariga imkon beradi. Bu huquq eksport qiluvchilar yangi 
bozorga chiqqanlarida qo’llanadi va samarali faoliyat ko’rsatuvchi va istiqbolli 
sherik (xaridor)ni tanlashni maqsad qilib oladi. 
Vositachining mutlaq huquqi eksport qiluvchiga bitimda kelishilgan 
ro’yxat bo’yicha tovarlarni mazkur hududlarda mustaqil yoki vositachilar orqali 
sotishni man etadi. Bu huquqqa ko’ra vositachi bozordagi monopolist 
hisoblanadi. Bu uni faoliyat ko’rsatishga, sotuv tarmog’ini rivojlantirish va shu 
kabilarga rag’batlantiradi. 
Vositachining mutlaq huquqi eksport qiluvchi uchun ham ijobiy, ham 
salbiy tomonlari bor. Ijobiy tomoni shundaki, mutlaq huquqining vositachiga 
berilishi uni bozorni egallash tashvishidan xalos etadi. Salbiy tomoni – 
qandaydir sabablarga ko’ra vositachining qiziqishlari so’nsa, bozorni to’sib 
qo’yilishi (blokirovka qilinishi) mumkin. Bunday holatlarning ro’y bermasligi 
uchun 
shartnomaga 
kafolatlar 
kiritiladi, 
tovarlarni 
sotish 
hajmini 
bosqichma-bosqich ko’paytirish, sotishning nazorat miqdorlari bajarilmagan 
holda muddatidan oldin bekor qilish va shu kabilar nazarda tutiladi. 
Sotishdagi afzallik huquqi. Bu huquqqa ko’ra vositachi sotish
buyurtmasini birinchi bo’lib oladi. Vositachilarning tovarlarni sotishga aloqalar 
faoliyatlari ma’lum sarflarni talab qiladi, jumladan: 

ma’muriy chiqimlar, bunga bino, uskuna, avtotransportni saqlash xarajatlari 
ham kiritiladi; 

bojxona va transport xarajatlari; 

reklama xarajatlari; 

soliqlar va boshqa to’lovlar. 
Jahon amaliyotida vositachilar xizmatini taqdirlashning olti usulidan 
foydalaniladi. 
1. Eksport qiluvchi narxlari va tovarlarni sotish narxlari o’rtasidagi farq 
tarzida haq to’lash. 
2. Vositachi foydasiga eksport baholaridan foizlar hisoblab o’tkazish. 
3. Aralash shakl (I va II). 
4. Belgilangan taqdirlash. Vositachi alohida xizmatlar (reklama, bozorni 
tadqiq qilish va maslahat berish va boshqalar)ni bajarganda qo’llanadi. 


5.«Cost +» tizimi bo’yicha rag’batlantirish – kelishilgan xarajatlarni 
tasdiqlovchi hujjatlar bo’yicha haq to’lash, kelishilgan summaga oshirilgan (ish, 
xizmatlar summasidan foizlar). Bu nazarda tutilayotgan sarflar summasini 
oldindan aniqlash qiyin hollarda qo’llanadi. 
6.Xizmat, majburiyatlarni yaxshi bajarganlik, tashabbusga tadbirkorlik 
uchun qo’shimcha to’lovlar.  
Vositachilar bilan ularning xizmatlari uchun hisob-kitobni ikki usulida 
foydalaniladi, birinchisi – tovarlar uchun eksport qiluvchilar to’lovlari 
summasidan ushlab qolish, ikkinchisi sotilgan tovarlar uchun to’lovlardan 
sotuvchilarga moddiy taqdirlar o’tkazish. 
O’zbekiston Respublikasida kooperasiyaning rivojlanish vositachilik 
faoliyatining tiklanishiga turtki bo’ladi. Ishlab chiqarish sohasida kooperativlar 
tarmog’ining jo’shqin rivojlanishi xom ashyo, material va uskunalar, shunindek 
tovarlar, mahsulotlarni xarid qilish sohasidagi xizmatlarning kengaytirilishini 
taqozo etdi. 
Vositachilikni yanada rivojlantirish yo’lidagi ichki rag’bat faoliyati davlat 
moddiy resurslari bilan ta’minlanmaydigan kichik korxonalar va xo’jalikni 
yuritishning boshqa yangi shakllarini tashkil etilishi bo’ldi. 
Tashqi iqtisodiy faoliyatdagi vositachilik o’z rivojida ikki davrni bosib 
o’tdi. 
Birinchi davr bu faoliyatdagi demokratiyalashuv boshlanishidan oldin 
o’tgan bo’lib, rasmiy tusda bo’lgan, chunki tashqi savdo markazlashgan holda 
amalga oshirilgan. Eksport mahsulot ishlab chiqaruvchilar unda deyarli 
qatnashmaganlar. Bu davrda vositachilik vazifasini vazirlik va mahkamalar 
bajarganlar. 
Ikkinchi davr – korxona va tashkilotlarning tashqi bozorga mustaqil 
chiqishi bo’lib, bu jarayonda vositachilik xizmati bilan shug’ullanadigan 
ixtisoslashgan tashkilotlar paydo bo’la boshladi. 
Bozor iqtisodiyotini tashkil etilishi bilan vositachilik faoliyatining yangi 
shakl va turlari rivoj topdi, jumladan, tashqi iqtisodiy faoliyatda vositachilik 
bilan birjalar, ayrim jismoiy shaxslar shug’ullana boshladi. 
Vositachilik 
xizmatlarining 
rivojlanish 
jarayonlarini 
tezlashtirish 
maqsadlarida uning yuridik asoslarini soddalashtirish, tashqi iqtisodiy faoliyat 
bilan shug’ullanish uchun amaldagi ruxsat olish tartibini ro’yxatga olish tartibi 
bilan almashtirish, boshqa to’siqlarga barham berish lozim bo’ladi. 
MDH 
mamlakatlarida 
vositachilik 
faoliyatini 
rivojlantirishni 
jadallashtirishni talab etuvchi obyektiv sabablar quyidagilardir: 


a) bozor munosabatlariga o’tish, bu jarayonda sanoat mahsulotlari va 
tovarlarni fondlash va taqsimlash bilan erkin savdo shug’ullanadi; 
b) mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, bu 
mahsulotni sotishning yangi shakl hamda kanallaridan foydalanishni taqozo 
etadi; 
s) muomala sohasiga bozor sharoitidagi ish tajribasiga ega bo’lmagan, 
undagi qoidalardan bexabar tadbirkorlar armiyasining jalb qilinishidir. 
Hozirgi kunda MDH respublikalarida vositachilikning yorqin ifodalangan 
uchta shakli ko’zga tashlanadi. Birinchisi an’anaviy – bu hozircha saqlanib 
qolgan harbiy sanoat kompleksi, davlat ahamiyatiga ega bo’lgan korxonalar 
(aviasiya, flot, temir yo’l, aloqa tizimi, maorif, tibbiy va kommunal xizmat va 
boshqalar)ni ish bilan ta’minlaydigan davlat ta’minot-sotish tashkilotlaridir. 
Ikkinchisi – brokerlik kontoralari tarmog’ini qamrab oluvchi birja savdosi tizimi. 
Uchinchisi – vositachi korxona va tashkilotlar. Bunga vositachilik xizmatlarining 
ayrim turlarini ko’rsatuvchi ixtisoslashgan tashkilotlar ham, masalan, 
savdo-sanoat palatasi tashkilotlari va xo’jalik yuritishning yangi keng rivoj 
topgan tashkiliy shakllari: uyushmalar, kichik korxonalar ham kiradi. 
Aytib o’tilgan shakllarning barchasi yaqin istiqbolda saqlanib qolsa kerak. 
Ammo bu shakllarda ma’lum o’zgarishlar sodir bo’lishini ham kutish mumkin. 
Xizmat 
ko’rsatish 
sohasining 
keng 
xususiylashtirilishi, 
bozor 
iqtisodiyotiga asoslangan mamlakatlar tajribasiga ko’ra fikr yuritadigan bo’lsak, 
ta’minot-vositachilik vazifalarini bajaruvchi ulgurji omborlar tarmog’ini tashkil 
etuvchi uyushma, birlashmalarning tarkib topishiga olib keladi. Masalan, 
do’kon yoki nonvoyxona egasiga unni birjaga borib xarid qilgandan ko’ra 
vositachidan olishi qulayroqdir. Buning ustiga vositachi kerakli hajmdagi unni 
yetkazib berishni zimmasiga olishi mumkin. 
Birjalar raqobati, uning belgilari ko’zga tashlanmoqda tabiiyki, ularni 
yashash yo’llarini izlashga majbur qiladi. Birja savdosida qanday o’zgarishlarni 
kutish mumkin? Raqobat natijasida birjalar soni kamayadi, birjalar uyushmasi 
tarkib topadi, bu hozor sodir bo’lmoqda. Brokerlik kontoralari soni kamayadi. 
Birja tashkilotlari sonining kamayishi ishlab chiqaruvchilar o’rtasidagi 
bevosita aloqalarning rivojlanishi ta’sirida ham sodir bo’ladi. Bundan tashqari, 
tashkilot ishlab chiqaruvchilar o’z savdo agentliklari tarmog’ini rivojlantirishlari 
ham mumkin. Bu o’rinda xorijiy mamlakatlarning yirik kompaniyalari 
vositachilar xizmatidan foydalanishni istisno qiluvchi o’z ta’minot sotish 
kanallari tarmog’iga ega bo’lishini ma’qul ko’rishlarini aytish mumkin, bu 
ma’lum foyda keltiradi, bozorning joriy ahvolidan nisbatan mustaqil bo’lish 
imkonini beradi. 


Xususiy vositachilar – jismoiy shaxslar va yashirin birja vositachilik 
faoliyati unsurlarning taqdiri qanday? Yaqin orada ularning yo’q bo’lib 
ketishiga umid qilmasa ham bo’ladi. Ko’pgina mamlakatlar (AQSh, Yaponiya, 
Polsha va boshqalar) tajribasi dalolat berishicha, bozor iqtisodiyotiga o’tish 
davrida odatda chayqovchilik va yashirin bitimlar avjiga chiqadi. Bu sodir 
bo’lishi muqarrar ko’ngilsizlikdir. Hozir biz buning guvohi bo’lib turibmiz. U 
bozor munosabatlari qaror topgan, ishlab chiqarish barqarorlashgan, 
tadbirkorlikning boshqa turlari bilan shug’ullanish foydaliroq bo’lgan hollarda 
yo’q bo’ladi. 

Download 0.78 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling