Оliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi farg`оna davlat universiteti milliy g’оya, mа’nаviyat аsоslаri vа huquqiy ta`lim kafedrasi

4-§. Mehnat shartnomasi
O'zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksida ko'rsatilishicha, mehnat shartnomasi xodim bilan ish beruvchi o'rtasidagi muayyan mutaxassislik, malaka yoki lavozimga oid ishni ichki mehnat tartibiga bo'ysungan holda taraflar kelishuvi, mehnal to'grisidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar bilan belgilangan shartlar asosida haq evaziga bajarish haqidagi kelishuvdir. Mehnat shartnomasi mazmun-mohiyati jihatidan ko'p qirrali bo'lib, birinchidan, fuqarolarning mehnat qilish huquqlarini amalga oshirish shakli; ikkinchidan, mehnatga oid huquqiy munosabatlarni keltirib chiqaruvchi va muayyan vaqt davomida amal qilishini ta'minlovchi asos; uchinchidan, mehnat huquqining instituti sifatida namoyon bo'ladi. Bundan tashqari, mehnat shartnomasi fuqarolarni ishga qabul qilish, boshqa ishga o'tkazish hamda ishdan bo'shatishga oid normalar majmuini tashkil eiadi.
Mehnat shartnomasi. avvalo, fuqarolar tomonidan ularning Konstitutsiyada belgiiangan mehnat qilish huquqlarini amalga oshirishning asosiy shakli hisoblanadi,
«Mehnat shartnomasi»ning lushunchasi muhim ahamiyatga ega bo'lib. u shartnomaning asosiy belgilarini o'z ichiga qamrab oladi.
Shuni alohida ta'kidlash lozimki, bu tushuncha mehnat shartnomasiga yaqin bo'lgan boshqa turdosh fuqarolik-huquqiy shartnomalaridan farqini ajratib olish imkoniyatini beradi. Darhaqiqat, mazkur shartnomalarning amalda qo'ilanilishi fuqarolarning mehnat faoliyati bilan uzviy bog'liq bo'lgani sababli uni tuzgan xodimlarga nisbatan mehnat haqidagi qonunlar tatbiq etiladi.
Shunday qilib. mehnat shartnomasi, birinchidan, xodim hamda ish beruvchining crki va maqsadini ifoda etuvchi kelishuvdir; ikkinchidan, kelishuvga muvofiq, xodim qandaydir bir ishni bir marta bajarish majburiyatini emas, balki muayyan mutaxassislik, malaka yoki lavozim bo'yicha biror-bir ishni, aniqroq aytganda, muayyan mehnat vazifasini bajarish majburiyatini oladi; uchin­chidan, kelishuvga muvofiq, xodim ma'lum mehnat vazifasini muayyan korxona, muassasa, tashkilotda bajarish majburiyatini oladi.
Mehnat funksiyasi esa muayyan mehnat jamoasi tarkibida bajariladi.
Mehnat jamoasining har bir ishtirokchisi korxona, muassasa, tashkilotning shaxsiy tarkibiga kiritiladi va ichki mehnat tartibi qoidalariga bo'ysunadi.
To'rtinchidan, mehnat shartnomasi uzluksiz davom etuvchi huquqiy munosabat sifatida ham muhim ahamiyat kasb etadi (shartnoma muayyan muddatga tuzilgan hollar ham bundan mustasno emas);
Beshinchidan. mehnat shartnomasiga muvofiq, ish beruvchi xodimga mehnat qonunlarida, jamoa shartnomasida. mehnat shartnomasida nazarda tutilgan ish haqini to'lab turish va mehnat sharoitini ta'minlab berish majburiyatini o'z zimmasiga oladi. Mehnat shartnomasining bu belgilari uni fuqarolik-huquqiy shartnomalardan, jumladan, pudrat, topshiriq, mualliflik va boshqa shartnomalardan farqlash imkoniyatini beradi. Masalan:

1. 
   pudrat shartnomasi (O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 631 -moddasi).
   

Pudrat shartnomasiga ko'ra, bir taraf (pudratchi) ikkinchi tarafning (buyurtmachi) topshirig'iga binoan, ma'lum bir ishni ish beruvchining yoki o'zining materiallaridan butun mas'uliyatni o'z zimmasiga olib bajarish majburiyatini oladi, buyurtmachi esa bajarilgan ishni qabul qilish va buning uchun haq to'lash majburiyatini oladi. Bunda shartnomaning obyekti sifatida pudratchi mehnatining natijasi namoyon bo'ladi;
b) topshiriq shartnomasi (O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 817-moddasi). Unga asosan, bir taraf (vakil) ikkinchi taraf (topshiriq beruvchi) tomonidan yuklatilgan ma'lum yuridik harakatlarni uning nomidan va hisobidan bajarish majburiyatini oladi.
Agar topshiriq bajarilgani uchun qonun yoki shartnomada haq to'lash nazarda tutilgan bo'lsa, topshiriq beruvchi ishonchli vakilga haq to'lashi lozim (O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 818-moddasi).
Topshiriq shartnomasining predmetini vakil tomonidan amalga oshiriladigan muayyan yuridik harakatlar, chunonchi, uning tomonidan tuzilgan qonun hujjatlariga zid bo'lmagan turli bitimlar (shartnomalar) tashkil etadi;
d) mualliflik shartnomasi (O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 1037-moddasi). Mazkur shartnoma muallifning intellektual faoliyati natijalarini yaratish va ulardan foydalanish to'g'risidagi shartnomadir.
Muhimi shundaki, fuqarolik-huquqiy shartnomalarining predmetini ma'lum ishning natijasi, ya'ni individual aniq mehnat topshirig'ining bajarilishi tashkil etadi. Ayni vaqtda, bularning hammasi ijro etuvchining korxonada o'rnatilgan ichki mehnat tartibi qoidalariga itoat etmagan holda bajariladi. Shu jihatdan qaraganda, mehnat shartnomasi butunlay o'zgacha mazmun kasb etadi.
Mehnat shartnomasining fuqarolik-huquqiy shartnomalardan farqlab olish murakkab bo'lgan hollarda uning quyidagi belgilari asos qilib olinishi mumkin:
Birinchidan, xodim mehnat shartnomasiga muvofiq, qandaydir ishni bir marta bajarish majburiyatini emas, balki muayyan ixtisos, malaka yoki lavozimga oid ishni, ya'ni aniq belgilangan mehnat vazifasini bajarish majburiyatini oladi (agarda mehnat shartno-masida bir necha kasbni bajarish to'g'risida kelishilgan bo'lsa, u ikkita yoki undan ko'proq vazifalami bajarishni o'z zimmasiga olishi mumkin).


Mehnat sharlnomasining bu sharti xodimning korxona, muassasa, tashkilotning mehnat jamoasi tarkibiga, muayyan muddatga bo'lsa-da, rasmiy jihatdan korxonaga qabul qilinganidan, mehnat jamoasi tarkibi ro'yxatiga kiritilganidan qat'i nazar, mazkur jamoaga qo'shilganini anglatuvchi hamda boshqa shartnomalardan farqini bildiruvchi asosiy belgisi hisoblanadi.
Mehnat shartnomasiga muvofiq, xodim mehnat tartibi qoidalariga bo'ysungan holda muayyan ixtisos, malaka, lavozim bo'yicha ishni bajarish majburiyatini oladi. Mehnat intizomiga bo'ysunish esa faqat mehnatga oid huquqiy munosabatlarga xosdir.
Ikkinchidan, mehnat shartnomasiga muvofiq, xodim belgilangan mehnat normasini bajarish, ya'ni belgilangan ish vaqti davomida ishlash, o'rnatilgan ishlab chiqarish normasini bajarish majburiyatini oladi. Korxonada o'rnatilgan ichki mehnat tartibi qoidalariga bo'ysungan holda muayyan ixtisos, malaka, lavozimga oid ishni bajarishi uning shu korxonaning xodimi sifatida, ya'ni mehnat shartnomasi asosida ishlashini bildiradi.
Uchinchidan, xodimning mehnat shartnomasi yuzasidan kelib chiqadigan majburiyatlari qat'iy belgilab qo'yilgani sababli uning bajarilishi boshqa shaxsga topshirilishi aslo mumkin emas.
Mehnat shartnomasining taraflari Mehnat kodeksining 72-moddasida ko'rsatilgan.
Quyidagilar mehnat shartnomasining taraflari hisoblanadi:

• 
  xodim — 16 yoshga to'lgan O'zbekiston Respublikasi fuqarosi, shuningdek, xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo'lmagan shaxslar (boshqa hollarda, ota-onasidan birining yoki uning o'rnini bosuvchi shaxsning yozma roziligi bilan qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda — 15 yoshdan, umumta'lim maktablari, litsey, kasb-hunar
  kollejlarining 14 yoshga to'lgan o'quvchilari ham o'qishdan bo'sh vaqtlarida ishlash uchun ishga qabul qilinishi mumkin);
  
• 
  ish beruvchi — korxona, jumladan, uning rahbarlari timsolida, korxonaning alohida tarkibiy boiinmalari, mulkdorning o'zi ayni vaqtda bir vaqtda rahbar bo'lgan xususiy korxonalar; qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda 18 yoshga to'lgan ayrim shaxslar.
  

Umumiy qonunchilikda 16 yoshga to'lgan shaxslarning ishga qabul qilinishi belgilangan. Demak, fuqarolarda mehnatga oid huquqiy layoqat ular 16 yoshga to'lgandan boshlab vujudga keladi. Fuqarolarda huquqiy layoqat va muomala layoqati vujudga kelishi masalasida ham mehnat huquqi fuqarolik huquqidan farq qiladi. Chunonchi, Fuqarolik huquqida huquqiy layoqat bilan muomala layoqatining paydo bo'lish davri o'rtasida vaqt nuqtai nazaridan ma'lum tafovut bo'lsa, mehnat huquqida bu ikki kategoriya bir-biri bilan uzviy bogiiq holda va bir paytda vujudga keladi. Chunki har qanday jonli mehnat har bir individiumning shaxsiy erkiga bogiiq faoliyatdir. Shuning uchun ham mehnat majburiyatlari vakillar orqali amalga oshirilishi mumkin emas. Fuqarolik huquqida esa, aksincha, bunga yo'l qo'yiladi. Masalan, topshiriq shartnomasini olib ko'raylik. Bu shartnomaga binoan. vakillar topshiriq beruvchi nomidan va uning hisobiga harakat qilish burchini olgani sababli o'ziga berilgan vakolat doirasida bajargan barcha qonuniy harakatlari topshiriq beruvchi uchun bevosita huquq va majbu-riyatlarini vujudga keltiradi.
Qonunga binoan, yuridik shaxs huquqiga ega bo'lgan korxona, muassasa va tashkilotlar mehnat shartnomasining ikkinchi tarafi hisoblanadi.