Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

a. Moddiy kapitalga investitsiya —bu ishiab chiqarishning mod­ diy omillarini ko'paytirish va takomillashtirishga yuboriladi.
b. Inson ka, italiga investitsiya - bu kishilaming bilim darajasi va mehnat malakasini oshirishga, sogiigini ta’minlashga yuboriladi.
Investitsiya cheksiz oshib borishi mumkin emas, chunk! buning o‘z chegarasi bor va bu mamlakatning iqtisodiy salohiyatiga qarab har xil boladi. Iqtisodiyotda shunday qonuniyat borki, unga ko‘ra investitsiya normasi iqtisodiyot darajasiga teskari mutanosiblikda bo'ladi. Agar investitsiya normasini i, deb qabul qilsak, i|>i2>i3>...>ip kelib chiqadi. Buni rivojlangan mamlakatlar tajribasi tasdiqlaydi. Bu mamlakatlarda XX asr o‘rtalarida ishiab chiqarishga investitsiya qilish normasi 20—25 % boMsa, XXI asr boshlariga kelib bu ko'rsatkich 14—16 %ga tushib qoldi. Ammo, investitsiyalaming mutlaq hajmi o‘sadi, chunk! YalM miqdori oshib boradi. Natijada, investitsiya o‘simining har bir foizining miqdori ko'payadi. Iqtiso­ diyotda investitsiya multiplikatori degan narsa bor, bunga ko‘ra,

2 5 5

qo‘yilgan investitsiya miqdorining o'sishiga nisbatan YalMning miqdori tezroq ko'payadi. Multiplikator investitsiya o‘simiga (AY)
nisbatan YalM qanday o'sganligini (AM) bildiradi, ya’ni bu
demakdir. Iqtisodiyot rivojlanishi bilan investitsiyaniiig bu ishga qo‘shgan hissasi ortib boradi. Investitsiya birligining iqtisodiy o‘sishdan iborat natijasi ortib borishi uchun, u iqtisodiyotning ilg‘or sohalariga yuborilib, yangi texnologiyani joriy etishga qaratilishi kerak, Bu investitsiyalarning novatsiyalarga, ya’ni yangilikni joriy etishga yuborilishini bildiradi. Shundagina multiplikatsiya samarasi ortib boradi, ya’ni investitsiya birligiga hisoblangan iqtisodiy o‘sish tez boradi. Agar investitsiya eski sohalarga qo‘yilib, eski texno-logiyaga qaratilsa samara bermaydi, chunki tovar va xizmatlar miqdori resurs sarfiga nisbatan tez o‘smaydi va eng muhimi eski sohalarda yaratilgan mahsulotlarga lalab boimay, ular sotilmay qoladi, natijada mahsulot va xizmatlarning bozor qiymati pasayib, iqtisodiyot orqaga ketadi. Agar investitsiyalar novatsiyaga yuborilsa, iqtisodiyot tez o'sadi, chunki bular bozorda talab bor tovarlarni yang! yuksak unumJi texnologiyaga tayanib ishlab chiqarilishini bUdiradi.
Investitsiya ishlab chiqarish omillarining sifatini oshirgan taq-dirda ishlab chiqarish funisiyasini kuchaytiradi, bu esa biz oldingi boblarda ko‘rganimizdek ishlab chiqarish hajmini uning omillariga bog'liqligini ko'rsatadi. Agar mahsulot hajmini Q^, mehnat miq-dorini U, moddiy kapita! miqdorini K, inson kapitalini C, mahsulot yaratishning ishlab chiqarish omillariga bogiiqligini E, texnologiya samarasini A deb olsak, AQ=AE (AY, AK, AC) hosil bo'ladi. Investitsiya barcha ishlab chiqarish omillarini bir-biriga bog’liq holda takomillashtirgan taqdirda, jadal iqtisodiy o‘ ;ish yuz beradi. Biroq, bu yerda iqtisodiy o‘sishni iqtisodiyot darajasiga teskari mutanosiblikda boglanishi bor. Agar iqtisodiy daraja qanchalik past bodsa, boshqa shait-sharoit bir xii bodganda, shunchalik investitsiya beradigan iqtisodiy o‘sish jada! boradi. Masalan, mahsulot miqdori Q=120 bo‘la turib investitsiya tufayli yangidan 12 ta mahsulot yara-
tilsa, iqtisodiy o‘sish 10 % ( щ х 100 = 10 %) bodadi.

Agar	Q=6000 boda turib,	yangidan 180 ta mahsulot ishlab
chiqarilsa,	iqtisodiy o’sish 3 %	180	100 = 3%) boladi.

Bunda ishlab chiqarish hajmi J20<6000 bodgani holda, 10 %> 3 % kelib chiqadi. Investitsiyalar yetarli borigandadastlabki iqtisodiy darajasi past mamlakatlar bu yuqori bolgan mamlakatlarga nisbatan

2 5 6

jadalroq rivojlanadi. Bunday hodisaning tagida qo‘shimcha kapital daromadligiiiing pasayib borishi yotadi.
Bir ishlovchiga to‘g‘ri keladigan kapital miqdori qanchalik ko‘p bo‘isa, investitsiya tufayli qo‘shimcha kiritilgan kapital shunchalik mahsulot o'simini kam beradi. Agar bu ko'rsatkich qanchalik kam bo'lsa, iqtisodiy o‘sish shuncha ildam boradi. Bu mehnat unum-dorligi darajasining o‘zgarishi bilan bogiiq. Yuksak unumdorlik bor yerda uni o'stirish qiyin bo‘ladi. Unumdorlik past yerda kichik miqdordagi investitsiya ham iqtisodiy o‘sishni tezlatadi, chunM darajasi past joyda unumdorlikni darajasi yuqori joydagiga nisbatan ko‘tarish yengil boladi. Biroq investitsiyani moddiy kapitalga yuborish bilan cheklanib bolmaydi, chunki iqtisodiy o‘sish uchun inson kapitali ham takomillashib borishi kerak.

0. 
   Ta’Iim darajasi. Iqtisodiy o‘sish yuz berishi uchun moddiy va inson kapitalining mukammalligi bir-biriga mos bodishi talab qilinadi. Buning uchun ishlab chiqarishning texnologik darajasiga ish kuchining sifati mos tushishi kerak, aks holda yangi texno-logiyadan unumli foydalanib bolmaydi. Sliu o'rinda ta’lim dara-jasini ko‘tarish iqtisodiy o‘sish omiliga aylanadi. Ta’lim darajasi kishilarning bilim oiish vaqti nechogii uzun boiishiga va eng muhimi olingan bilimning chuqur boiishiga bogiiq. AQShda bir yi] davomida olingan bilim keyinchalik shu 0 ‘qigan kishining ish haqiiii 10 % oshiradi, chunM bu unumdorlikning ortishiga olib keladi. Bilimdonlar qanchalik ko‘p boisa, shunchalik Umiy kashfiyot va texnologik ixtiro ko‘p boiadi. Ular ishlab diiqarishga kirib borib, mehnat unumdorligini oshiradi. llg'or mamlakatlarda mehnat unumdorligi o'sishining texnologik yangiliklar beradi. Yangitiklar ommaviylashgan sari iqtisodiy o‘sish tezlashadi. Masalan, Koreya Respublikasidagi texnologik yangiliklarning ko‘pchiligini AQSh va Yaponiyada o‘qib kelgan olimlar va mutaxassislar yaratgan, ular ishlab chiqarishga Joriy etilib, jadal iqtisodiy o‘sish yuz bergan. XXI asr yangi texnologiyalar asri boiadi, shu bois iqtisodiy o'sishda taiim rolining yanada kuchayishi kutiladi.
   

6, Iqtisodiy erkiilik darajasi. Bu bozor kuchlarining erkin amal qilishini va iqtisodiyotga ta’sirini bildiradi. Erkinlikning poydevorini xususiy mulk tashkil etadi. Shu bois, mulkning dahlsizligini, uning o‘z egasi manfaati yoiida ishlatilisliini qonunchilik asosida ta’-minlash iqtisodiy o‘sisjining sharti hisoblanadi. Shu sababli mulkiy huquq himoya qilingan bo‘lishi zararat hisoblanadi. Mulk sohlbi undan o‘z bilganicha erkin foydalanib, daromad chiqarib olishi kerak. Shundagina u tashabbus ko‘reatib iqtisodiy o'sishga hissa qo'shadi.

2 5 7

0. 
   Tqtisodiyotning ochiqligi. Bu milliy iqtisodiyotni o‘zgalar uchun ochiq bo‘lishini, bu yerga tashqaridan resurslarning erkin kirib kelishini, eksport va importning kengayib borishini anglatadi. Ochiq iqtisodiyot sharoitida resurslar, jumladan chet el kapitali ishlab chiqarishning kerakli sohalariga yuborilib, ular rivojini tez-lashtiradi, bu bilan YalMning ko‘payib borishini ta’minlaydi. Ochiq iqtisodiyot tashqi savdoning afzalligidan foydalanishga sharoit yaratadi. Biroq, buning uchun transport kommunikatsiyasi rivoj-langan bo'lishi kerak. Shu sababli suv yo‘li bilan jahon bozoriga chiqa oladigan mamlakatlarda iqtisodiy o‘sishga erishish nisbatan yengil bo‘ladi. Ilg‘or «Osiyo arslonlari» mamlakatlari qulay suv yo‘llari orqali jahon bozoriga qo'shilib iqtisodiyotning yuqori mar-ralariga yetib olishdi. Quruqlik bilan o‘ralib, suv yo‘li bilan chetga chiqa olmagan mamlakatlarda ochiq iqtisodiyotning afzalligidan foydalanish muammo bo‘lib qoladi.
   

0.