Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

Resurstejam usul iqtisodiy o‘sishni resurslarni tejab-tergab ish-latish, tovar va xizmatlar birligiga ketadigan sarf-xarajatlarni ka-maytirish orqali ta’minlanishini bildiradi.

Bu usul birinchidan, tovar va xizmatlarning miqdoran ko‘pa-yishini, ikJdnchidan, ular sifatining yaxshilanib borishini taqozo etadi. Biroq bunday natijaga resurslarni samarali ishlatish orqa­ li erishiladi, ya’ni resurs birligini ishlatishdan ko'proq va sifatli-roq mahsulot olinadi. Masalan, qishloq xo‘jaligida 1 gektar yerdan oldin 25 sentner hosil ko‘tarilgan boisa, keyinchalik 30 sentner ko'tariladi. Sanoatda 1 tonna metalldan 2 ta stanok ishlab chiqaril-gan bo‘lsa, metall tejam texnologiya qollangandan so‘ng 3 ta sta­ nok yaratiladi.

Biroq resurstejam ishlab chiqarish resurslar sarfi yil say in mut-laq qisqarib boradi, ya’ni ishlatiladigan stanoklar soni, xomashyo, energiya miqdori, ishlovchilar soni hademay kamayib boradi degan gap emas. Aholi soni ko'payadi, uning ehtiyoji yuksaladi. Bu esa resurslarning ko’payishini talab qiladi. Biroq hamma gap shundaki, resurslar tejamli ishlatilganidan, resurs la rga nisbatan ulardan olin-gan tovar va xizmatlar tezroq ko‘payadi. Masalan, resurslar 10 % ortsa, tovar va xizmatlar 20 % ortadi. Bunda tovar birligiga ketgan sarf ikki marta qisqargan bo'ladi. Buni quyidagi chizmada ko‘rish mumkin (15.3- va 15.4-rasm).

1 5 .3 -ra sm . R esurstalab o ‘sish 1 5 .4 -ra sm . Resurstejam o ‘sish
Rasmlardan xulosa chiqarsak, birinchi holda resurs miqdori-ga tovar miqdori teng bo'lgan (2=2), ikkinchi holda tovar miqdori resurs miqdoridan ko‘p bo‘lgan (4>3), demak bunda resurs birligi-dan olingan tovar ko‘p, chunki tovar birligiga ketgan resurs sarfi qisqargan. Birinchi holda bitta t ova rga 1 birlik resurs ketsa (2/2=1), ikkinchi holda bir tovarga 0,75 birlik (3/4=0,75) resurs ketgan. De­ mak, resurs sarfining qisqarishini mutlaq emas, balki nisbiy, deb qarash kerak.

260

Iqtisodiy o‘sishnmg ikJd usulidan faqat bittasi amal qiladi, deb 0‘ylash noto‘g‘ri. Bir vaqtning o‘zida har iJdcala usul ham birgalikda amal qiladi, lekin ulardan biri ustuvor bo‘!adi. Mana shunda iqtisodiy o‘sishning aralash usuli kelib chiqadi. Aralash usul bo‘l-ganda iqtisodiy o‘sish ham resurslaming ko‘payishini, ham ularning tejalishini, yuqorida aytganimizdek resurslar sarfiga nisbatan tovar va xizmatlar ko‘proq yaratilishini bildiradi. Hozirgi iqtisodiyotda ayrim usul sof holda uchramaydi, shu sababli Odd usul qorishmasi bo'lgan aralash usul amalda boladi, Shu sababli, qaysi usulning ustuvorligini bilish ahamiyatli, chunki shunga qarab iqtisodiy o‘sish-ning samarali yodini belgilash mumkin bodadi. U yoki bu usulning iqtisodiy o'sishga ta’sirini bilish uchun ishlovchilar sonining ortishi yoki mehnat unumdorligi ortishi hisobidan YalM 0 ‘simiiiing qanday qismi oiinganiigini bilish kerak. Faraz qilaylik YalM 10 mlrd dollarga ko‘paydi. Shundan 4 mlrd ishlovchilar sonining ko‘payishi hisobidan, 6 mlrd mehnat unumdorligining ortishi hisobidan boddi. Demak, bu yerda resurstejam usul ustuvorlik qiladi, chunki mehnat unumdorligi hisobidan iqtisodiy o‘sishning 60 foiziga erishildi. Hozirgi iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiy o‘sislining 70--80 foizi mehnat unumdorligi hisobidan bodadi, Demak, bu yerda iqtisodiy o‘sishning resurstejam yoki intensiv usuli ustuvorlik qilgan.
Resurstejam iqtisodiy o‘sishning asosiy sharti ^ bu milliy iqtiso-diyotdagi mehnat unumdorligini oshirishdir.
Milliy iqtisodiyotdagi mehnat unumdorligi butun jamiyatdagi mehnatning unumdorligi bodib, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarishda band bodganlarning har biri o‘rtacha qanday summada YalM yaratganligini bildiradi.

Buni (U) aniqlash uchun YalM qiymati (M) ishlovchilar soniga

M

(N) bodinadi. Bunda U = — hosil bodadi Agar muayyan mamla-

N
katda ishlovchilar 12 min nafar bodib, ular bir yilda 600 mlrd dollarlik tovar va xizmatlar yaratishgan bodsa, milliy iqtisodiyot
darajasidagi mehnat unumdorligi 50 ming (£/=^?5Л]М=5о „ling) 12 mm

dollarni tashkil etadi.

Milliy iqtisodiyotdagi mehnat unumdorligi bare ha korxonalar va sektorlardagi unumdorlikning hosilasi, natijasi bodadi. Shu sababli, bunga turli sohalar har xil hissa qo'shadi. Bir yerda unumdorlik past bodgani holda (masalan, qishloq xo‘jaligida), boshqa yerda u yuqori bodsa, masalan, yengil sanoatda, yana boshqa yerda masalan, elektronika sanoatida u yanada yuqori bodadi.

261

Natijada, mehnatning mUIiy unumdorligi ortib boradi. Shu sababli iqtisodiyotdagi strukturaviy (tarkibiy) siljishlar yoki restnikturlza-tsiya iqtisodiy o'sish uchun ahamiyat kasb etadi. Bunda isMab chiqarishning yangi zamonaviy tarmoqlari jadal o‘sadi. Ular bo-zorbop tovarlarni ham xarajat qilgani holda ishlab chiqaradilar. Na­ tijada, YalM tez o'sadi va bu ishda mehnat unumdorligi birlamchi o‘rm tutadi.

15.6. Iqtisodiy o'si.sh saniarad<)r!ii'i

Iqtisodiy resurslar cheklanganligidan ehtiyojlarni to'laroq qondirib farovon yashash uchun iqtisodiyotning samaradorligini oshirish kerak. Iqtisodiyotning o‘sish samarasi "" uning bergan piro-vard natijasi bo‘lib, bu YalM qanchaga ko'payganini bildiradi. Masalan, AQShning YalMi 2000-yili 34,3 trillion dollar bolsa, 2001-yilga kelib 34,9 trillion dollarga yetdi. Demak, iqtisodiy o'sish 600 mlrd dollarni tashkil etdi. Mana shu iqtisodiy o‘sish samarasi, lekin bu iqtisodiy o‘sish qanchaga tushganini bildimiaydi, Buni bilish uchun oiingan natija qilingan sarflar bilan qiyoslanislii kerak. Shunda iqtisodiy o'sishning samaradorligi kelib chiqadi,