Оммавий очиқ онлайн курсларини яратиш назарияси ва амалиёти

UNIVERSITET TA’LIM JARAYONIDA ERKIN DASTURIY 
TA’MINOTDAN FOYDALANISH ISTIQBOLLARI 
 
Salayev U.I., Salayeva M.I. 
[e-mail]
, 
[e-mail]
  
Urganch davlat universiteti 
 
Annotatsiya: Universitet taʼlim jarayonida tijorat dasturiy taʼminoti oʻrniga 
erkin dasturiy taʼminotdan foydalanish asoslari va afzalliklari. 
Kalit soʻzlar: erkin dasturiy taʼminot, universitet uchun dasturiy taʼminot. 
Аннотация:
 
Основание и преимущество использования свободного 
программного 
обеспечения 
вместо 
проприетарного 
программного 
обеспечения в учебном процессе ВУЗ. 
Ключевые слова: свободное программное обеспечение, программное 
обеспечение для ВУЗа. 
Annotation: The basis and advantage of using free software instead of 
commercial software in the educational process of the university. 
Key words: free software, software for university. 
 
Erkin dasturiy taʼminot (free software) – bu dastlabki ochiq kodli dasturiy 
taʼminot (DT). Asosan binar maʼlumotlar koʻrinishida tatbiq qilinuvchi xususiy

---

92 
DTdan farqli ravishda erkin dasturiy taʼminotning dastlabki kodi koʻrish va 
oʻzgartirish uchun hammaga ochiq holda boʻladi. Bu barcha xohlovchilarga 
oʻzining extiyoji uchun dastlabki yaratilgan kodni mustaqil yurgizish, nusxalash, 
tatbiq etish, oʻzgartirish va rivojlantirish, ehtimol, dastur ishlab chiqishga yordam 
berish imkonini beradi.
Ochiq dasturlarning dastlabki kodlari odatda “erkin” litsenziyalar shartlari 
asosida chiqariladi, ularning ichida eng mashhurlari GNU General Public License 
(GPL), BSD License, GNU Lesser General Public License (LGPL), Mozilla Public 
License va boshqalar. Erkin litsenziya quyidagi minimal cheklovlar asosida 
dasturlarning dastlabki kodidan oʻzining ehtiyojlari uchun foydalanishga imkon 
beradi: oldingi yaratuvchilariga havola berish talabi yoki oʻzgartirilgan dasturni 
keyinchalik ommalashtirishtirishda ochiqlik xususiyatini saqlash talabi [1]. 
Koʻpchilik dastur yaratuvchilar ochiq kodli dasturiy mahsulot (Open Source) 
rivojiga oʻzining xissasini qoʻshishi mumkinligi, butun dunyo boʻylab dastur 
yaratuvchilar jamoalarini paydo boʻlishi va rivojlanishiga olib keldi. Shunday 
yondashuv doirasida GNU/Linux ochiq operatsion tizimi, MySQL va PostgreSQL 
erkin maʼlumotlar bazasi, Mozilla Foundation tomonidan yaratilgan Mozilla 
Firefox va Mozilla Thunderbird – mahsulotlari, Apache web-serveri, OpenOffice 
ofis paketlari paydo boʻldi va rivojlanyapti. IBM, Hewlett-Packard, Intel, JBoss, 
Novell, Sun Microsystems, Red Hat va boshqa shu kabi taniqli koorporatsiyalar 
erkin dasturiy taʼminotlarni ishlab chiqishda va tatbiq qilishda muhim xissa 
qoʻshmoqda. Koʻp hollarda nooʻrin ravishda erkin dasturiy taʼminotni tijoriy DTga 
nisbatan qarshi qoʻyishadi. Aslida, erkin dasturiy taʼminot bir vaqtning oʻzida 
tijorat shaklida ham boʻlishi mumkin – ochiq kodli dasturiy taʼminot yechimlariga 
asoslangan ikki tomonlama litsenziyadan foydalanish, pullik qoʻllab – quvvatlash 
imkonini berish, mahsulotdan foydalanishga obuna boʻlish yoki koʻshimcha pullik 
xizmat koʻrsatish biznes–modellari mavjud. IDC analitik kompaniyasi 
maʼlumotiga koʻra, 2011-yilda faqat yakka tartibdagi ochiq kodli dasturiy 
taʼminotni sotishdan tushadigan daromad 5,8 milliard AQSh dollarini tashkil 
qilgan va bunda raqobat asosan nazarda tutilgan biznes–modellar tufayli yuzaga 
kelgan. Biroq, bugungi kunda koʻplab tashkilotlar biznesda strategik jihatdan 
foydali pozitsiyalarini inobatga olgan holda ochiq kodli DT manbalaridan 
foydalanmoqdalar. 
Erkin dasturiy taʼminot davlat va davlatlararo darajadagi xususiy dasturiy 
taʼminot tizimiga haqiqiy oʻrindosh sifatida qaraladi. Buni tasdiqlash uchun 
Rossiya Federatsiyasida erkin dasturiy taʼminotni ishlab chiqish va undan 
foydalanishni rivojlantirish kontseptsiyasi loyihasini hamda Yevropa Parlamenti 
axborot texnologiyalari boʻlimida oʻtkazilgan sinovlarni asos sifatida keltirish 
mumkin. Xorvatiya, Janubiy Afrika, Braziliya va boshqa davlatlar milliy standart 
sifatida qabul qilgan ochiq standart ODF (OpenDocumentFormat) erkin dasturiy 

---

93 
taʼminot davlat tashkilotlari uchun ofis dasturlari talablariga javob berishini 
tasdiqlashi mumkin. 
Yuqorida qayd etilgan tendentsiyalar taʼlim sohasiga taʼsir koʻrsatishi 
mumkin emas. Koʻpincha cheklangan byudjetga ega boʻlgan va bir tomondan, 
yuqori sifatli axborot infratuzilmasini taʼminlash zaruriyati mavjud boʻlgan taʼlim 
muassasalari uchun erkin dasturiy taʼminot koʻp hollarda murosaga keltiruvchi 
yechim boʻlishi mumkin. Taʼlim muassasalarida ochiq kodli dasturiy taʼminotdan 
foydalanishning huquqiy, iqtisodiy va texnik jihatlariga eʼtibor qaratish lozim. 
Butunjahon dasturiy taʼminot ishlab chiqaruvchilar tashkiloti (BSA – 
Business Software Alliance) maʼlumotlariga koʻra, 2007-yilda Sharqiy va 
Markaziy Yevropadagi mamlakatlar qaroqchilik asosida oʻzlashtirilgan dasturlar 
ulushi boʻyicha 68% bilan yuqori oʻrinlarni egallagan, jumladan Rossiyada bu 
koʻrsatkich 73%, Ukrainada - 83% ni tashkil qilgan [2]. Ushbu mamlakatlarning 
JSTga kirish niyatlari munosabati bilan intellektual mulk huquqlarini himoya qilish 
choralari koʻrilmoqda. Taʼlim jarayonida tijorat dasturlardan foydalanish oʻquv 
muassasalari hodimlari va talabalarni qaroqchilik dasturlaridan foydalanishni 
kamaytiradi, shaxsiy foydalanish uchun ular barcha zarur dasturlarni sotib olishlari 
muammoligicha qoladi. Erkin dasturiy taʼminot litsenzion kelishuvlarni buzish 
tahdidisiz ishlatilishi va tarqatilishi mumkin, bu uning sezilarli afzalligi. 
Zamonaviy universitetdagi oʻquv jarayoni axborot texnologiyalaridan 
foydalanish bilan chambarchas bogʻliq va bu nafaqat texnik, balki maxsus fanlarga 
ham 
tegishli. 
Shu 
bilan 
birga, 
kompyuter 
laboratoriyalarini 
dasturiy 
mahsulotlarning litsenziyalangan nusxalari bilan taʼminlash ancha jiddiy 
xarajatlarga olib kelishi mumkin. Shunday kilib, turli xil mutaxassisliklar 
(iqtisodiy, huquqiy, texnik, ijodiy) boʻyicha mutaxassislar tayyorlaydigan 
universitet uchun akademik chegirmalar asosidagi asosiy dasturiy taʼminot 
(WindowsVista, Microsoft Office, Adobe Photoshop, Statistica, WinRAR) bilan 
taʼminlangan 10 ta kompyuterdan iborat laboratoriyani sotib olish taxminan 15 
ming AQSh dollari atrofidagi mablagʻni tejashga imkon beradi. Koʻplab taʼlim 
muassasalari uchun bunday xarajatlar xususiy dasturiy taʼminotdan qonuniy 
foydalanishni imkonsiz qiladi. Shu bilan birga, ochiq litsenziyalar asosida 
tarqatiladigan bepul dasturlar mavjud boʻlib, ular shunga oʻxshash va koʻp hollarda 
yanada kengroq funksional imkoniyatlarni taqdim etishlari mumkin. Jadvalda bir 
nechta keng tarqalgan tijorat dasturiy mahsulotlar, ularning akademik chegirmalar 
xisobga olingan holdagi narxi, hamda erkin dasturiy taʼminot orasida eng yaqin 
oʻxshashlari koʻrsatilgan. 

---

94 
Jadval. Tijorat va oʻxshash erkin dasturiy taʼminot