O‘quv materiallari: a Ma’ruza matnlari

 
6-MAVZU: BILIMLARNINNG KO‘NIKMA VA MALAKALARGA 
AYLANISH TEXNOLOGIYASI. 
Reja: 
1.Bilimlarning ko‘nikma va malakalarga aylanishining mohiyati. 
2. Bilim, ko‘nikma va malakalarni egallash ta‘lim jarayonining negizi. 
3. O‘zlashtiriladigan bilimlar hosil qilinadigan ko‘nikma va malakalar uchun asos 
bo‘lib xizmat qiladi. 
4. Bilimlarni ko‘nikma va malakalarga aylanishi bosqichlari. 
Tayanch tushunchalar:ko’nikma, malaka. 
Davrning dolzarb muammolaridan biri – tahsil oluvchilarning kasbiy mahoratini 
oshirish, ularda muhim kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalarni hosil qilishdan iborat. 
O‘zbekiston Respublikasi Oliy majlisining IX sessiyasida Respublika Prezidenti 
I.A.Karimov oliy ta‘lim tizimi oldida turgan muhim vazifalar xususida to‘xtalib, 
shunday degan edi: “Oliy bilim yurtlarimizni bitirib, ta‘lim-tarbiya olib chiqayotgan 
yoshlarimizning olgan mutaxassisligi va tayyorgarligi ko‘p jihatdan zamon talablariga, 
bozor iqtisodiyoti ehtiyojlariga javob bermasligi ko‘zga tashlanmoqda. 
...oliy o‘quv yurtini bitirayotganlar qanday talablarga javob berishini aniqlab 
olishimiz kerak”. Bu shubhasiz, tahsil oluvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalariga 
sifat jihatdan yuqori bo‘lgan bir qator talablarni qo‘yishni taqozo qiladi. Shunday ekan, 
tahsil oluvchilarning ta‘lim-tarbiya jarayonida o‘rganishi kerak bo‘lgan bilim, 
ko‘nikma va malakalarning sifati ustida ishlashi muhim ahamiyatga ega. 
Bilim, ko‘nikma va malakalarni egallash ta‘lim jarayoni negizini xarakterlab, uning 
asosi, muhim sharti sifatida yuzaga chiqadi. Shunga ko‘ra pedagogika nazariyasi va 
amaliyotida ushbu tushunchalar fundamental ahamiyatga ega. Bilim, ko‘nikma va 
malakalarning mazmuni hamda ularning shakllanish jihatlari psixologiya, didaktika, 
xususiy metodika va amaliy mashg‘ulotlarga oid adabiyotlarda nazariy jihatdan 
asoslab berilgan. Bu tushunchalarga aniq ta‘rif berilganiga qaramay, mazkur 
tushunchalar yanada chuqur o‘rganish va nazariy jihatdan har tomonlama asoslanishga 
muhtoj. 
Bilim-bu ob‘ektiv reallikning ongimizda aks etishidir. Bu bilimlar tasavvur, 
tushuncha sifatida bo‘lib,har bir kishining nutqida ma‘lum bir tizimda aks etadi. 
Haqiqiy bilimlar bilish faoliyati, mustaqil fikr yuritishning natijasidir. Ular hech 
qachon qotib va o‘zgarishsiz qolmaydi. Formal bilimlargina ana shunday bo‘lishi 
mumkin. Haqiqiy bilimlar-rivojlanib boruvchi bilimlardir. Bilish jarayonida 
bilimlarning rivojlanishi, ularni aniqlash, oydinlashtirish, to‘ldirish va chuqurlashtirish 
yo‘li bilan boradi. 

---

52 
Ko‘nikma-bu bilimning harakatga kelishidir. 
Ko‘nikma-u yoki bu harakatni ongli va mustaqil bajarishni ta‘minlaydigan 
priyomlar tizimidir. O‘qish jarayonida o‘quvchi tomonidan egallanadigan ko‘nikmalar 
turli-tumandir: kuzata bilish va kuzatganlardan to‘g‘ri xulosa chiqara bilish 
ko‘nikmasi; texnik chertyojlarni tuza bilish va uni o‘qiy bilish ko‘nikmasi; o‘z fikrini 
yozma va og‘zaki bayon eta bilish ko‘nikmasi; masalalar yecha bilish ko‘nikmasi; 
mexanizmlarni bo‘laklarga bo‘lish va uni yig‘a bilish ko‘nikmasi. 
U yoki bu ko‘nikma tarkibiga kiruvchi priyomlar (usul)avtomatlashib malakaga 
aylanadi. Masalan, harfni yozish, o‘qish va hokazolar. Malaka bu ko‘nikmaning 
avtomatlashgan komponenti bo‘lib, u ko‘nikmani muvaffaqiyatli va tez ta‘minlaydi. 
Pedagogikaga doir adabiyotlarda “bilim” tushunchasi odatda insonlar tomonidan 
mavjud voqea-hodisalar, tabiat va jamiyatlar qonunlarini bilish mahsuli sifatida 
baholandi. 
Bunday ta‘rif, asosan, bilimning falsafiy qirrasini ochishga xizmat qiladi. 
Didaktika nazariyasida esa “bilim” tushunchasiga nisbatan ikki tomonlama 
yondashiladi. 
A) tahsil oluvchilar tomonidan o‘zlashtirish lozim bo‘lgan bilimlar; 
B) tahsil oluvchilar tomonidan o‘zlashtirilib, amaliy faoliyat jarayonida 
qo‘llaniladigan, shaxsiy xislatlarni ifoda etishga xizmat qiluvchi bilimlar. 
Yuqorida keltirilgan birinchi ta‘rif ta‘lim mazmunini ifodalaydi. Bu bilimlar 
adekvat xususiyatga ega bo‘lib, o‘zida jamiyat hayoti va amaliyotida tasdiqlangan 
moddiy borliqni aks ettiradi. 
Bilimlar qotib qolgan o‘zgarmas hodisa emas. Jamiyat hayotining tarixiy 
taraqqiyoti davomida bilimlar ham uzluksiz aniqlanib, rivojlanib, chuqurlashib va 
ba‘zan jiddiy o‘zgarishlarga uchrab, takomillashib boradi. Pedagogika nazariyasida 
bilimlarga xos bo‘lgan ushbu omilni hisobga olgandagina ta‘lim mazmunining 
ilmiyligi ta‘minlanadi. O‘quv predmeti doirasida taqdim etiladigan bilimlarni ikki 
guruhga ajratish mumkin: 1) muvofiq tarzdagi fan asoslarini ifodalovchi ilmiy bilimlar; 
2) dolzarblik va turg‘unlik jihatiga ko‘ra o‘zgaruvchan bo‘lgan axborotlar 
ko‘rinishidagi ilmiy ma‘lumotlar. Ilmiy ma‘lumotlar. Ular odatda nazariyalarning 
mahsuli sifatida yuzaga keladi. Bu bilimlarning muntazam jamlanishi hozirgi fanning 
muayyan holatini ifodalovchi deduktiv tizimdagi axborot hajmini ortib borishiga olib 
keladi, lekin mazkur fan negizini tashkil etuvchi bilimlar tizimiga hech qanday 
o‘zgartirish kiritmaydi. Bunda yangi ma‘lumotlarning bir qismigina ilmiy nazariyaning 
asosiy holatlarini o‘zgartiradi. Bilimlar qanchalik umumlashgan bo‘lsa, ular 
shunchalik turg‘un xarakterga ega bo‘ladi. 
Tabiiyki, o‘qituvchi tahsil oluvchilar bilish faoliyatini boshqarish jarayonida ularga 
ma‘lum bir fanga oid fundamental bilimlar bilan bir qatorda shu bilimlarni boyituvchi, 
ular orasidagi turli aloqadorlik va munosabatlarni namoyish qiluvchi, jamiyat va 
shaxsning muntazam ortib boruvchi ehtiyojlarini, hayotdagi mavjud muammolarni 
ifodalovchi joriy axborotlarni ham berib borishi lozim. 
Bilimlar o‘rganilayotgan asosiy jihatlarni mantiqiy ketma-ketlikda qamrab olishi, 
o‘zaro bog‘liq bo‘lishi va har bir o‘rganilayotgan tushunchadagi barcha ahamiyatli 
jihatlarni ochib berishi, ya‘ni, izchil bo‘lishi lozim. O‘zlashtiriladigan bilimlarning 
asosiy sifati ularning anglanganlik, tushunilganlik darajasida ifodalanadi, shuningdek, 

---

53 
tahsil oluvchining buyum va hodisalarni nafaqat tavsiflab bera olishi, balki 
o‘rganilayotgan dalillarni asoslab xulosalar chiqara olishida namoyon bo‘ladi. Hosil 
bo‘lgan bilimlar o‘rganilayotgan buyum, hodisalar mazmuni va qarash ko‘lamining 
kengligiga xizmat qiluvchi mukammallikka ega bo‘lishi lozim. 
O‘zlashtiriladigan bilimlar hosil qilinadigan ko‘nikma va malakalar uchun asos 
bo‘lib xizmat qiladi. Ko‘nikma va malakalarning mazmuni va o‘zaro nisbati haqida bir 
qancha qarashlar mavjud. 
Didaktikada mavjud an‘anaviy nuqtai nazardan kelib chiqadigan bo‘lsak, 
ko‘nikma, malakadan oldin hosil bo‘ladi, amaliyot natijasida ko‘nikma malakaga 
aylanadi. 
“Pedagogik entsiklopediya”da (1968) ko‘nikmaga quyidagicha ta‘rif berilgan: 
“Ko‘nikma – ishlashga to‘g‘ri keladigan sharoitlarga mos harakatlarni samarali bajara 
olish layoqati. Ko‘nikmalar ham amaliy, ham nazariy xususiyatga ega bo‘ladi”. 
“Malaka – yuqori darajadagi harakatlarning avtomatlashuvi bo‘lib, unda aqliy 
boshqaruv bir darajada kamayadi. Malaka amaliy faoliyatini shu qadar tezroq 
bajarilishidirki, harakat o‘z-o‘zidan amalga oshirilayotgandek bo‘ladi”. 
A.A.Smirnov, A.N.Leont‘evlar tahriri ostida nashr etilgan “Psixologiya” kitobida 
“Mashqlar natijaida mustahkamlangan harakat usuliga malaka deyiladi”. 
“Ko‘nikmalar esa ishni bajarishning mustahkam va tartibli darajasiga erishish imkonini 
beruvchi mashqlarni talab qilmaydi”, deya ta‘rif beriladi. 
M.A.Danilov ko‘nikma harakatni bilish, malaka esa harakatning ayrim 
avtomatlashgan qismidir, deb yozadi. 
Kasb maktablari uchun Tavsiya etiladigan tavsiyanomada quyidagi ta‘rif 
keltirilgan: “Ko‘nikma foliyatning shunday turiki, undagi harakatlar yetarli darajada 
fikrlab-avtomatlashuvsiz bajariladi; malaka esa avtomatlashgan harakatni ifodalaydi. 
Ko‘zda tutilgan har qanday operatsiya qisqa muddatda o‘ylab amalga oshiriladi”. 
A.Papishevning fikricha, “Ko‘nikma ilgari shakllantirilgshan bilim va malakalar 
asosida hosil bo‘ladi; malaka – bu maqsadli faoliyat davomida uni tashkil etuvchi 
harakatlarni avtomatlashgan holda, unga nisbatan maxsus yo‘naltirilgan diqqatsiz, 
biroq aqliy nazorat ostida bajarilishidir”. Har qanday malaka bilim va ko‘nikmalarni 
o‘z ichiga olib, ular asosida shakllanadi hamda ularning yangi sharoitlarda 
yetishmaydigan elementlari qayta shakllanadi. Psixologiyaga oid adabiyotlarda 
“ko‘nikma” va “malaka” tushunchalari xususida shunday fikrlar bildirilgan: “Maqsadli 
harakatlarning inson tomonidan qisman avtomatik ravishda bajarilishiga malaka 
deyiladi”. So‘ngra “Ko‘nikma” atamasi sub‘ekt ega bo‘lgan bilim va malakalar asosida 
faoliyatini maqsadga muvofiq boshqarish uchun zarur pedagogik va psixologik 
harakatlar tizimidir deya sharhlanadi. 
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, ko‘nikma – harakatlarni samarali bajarish 
imkoniyatidir; ma‘lum darajada o‘ylab bajariladigan harakatlar majmuidir; qandaydir 
harakatni yangi sharoitlarda bajarishning usulidir; murakkab tizimli psixik va amaliy 
harakatlarga ega bo‘lish demakdir. “Ko‘nikma bu harakatdagi bilim” hisoblanadi. 
Malakani quyidagicha ta‘riflaymiz: “Malaka – yuqori o‘zlashtirilganlik darajasiga 
ega bo‘lgan harakatlar yig‘indisidir; mashqlar natijasida mustahkamlangan harakat 
usulidir; u bilim va ko‘nikmalar zaminida shakllanadi”. 

---

54 
Yuqorida, mulohazalardan ayon bo‘lib turibdiki, ko‘nikma va malaka 
tushunchalarining mazmun va mohiyati xususida turli fikrlar mavjud. 
Chunonchi, tahsil oluvchilarda umummehnat va kasbiy ko‘nikmalar quyidagi 
bosqichlarda shakllantiriladi: 
- ko‘nikmani shakllantirishning dastlabki bosqichida tahsil oluvchilarga 
o‘zlashtirishlari lozim bo‘lgan harakatni bajarish tartibi tushuntiriladi. Harakatni 
bajarish usulini bilish amalda to‘laqonli bajarishni ta‘minlay olmasa-da, uning 
shakllanishi uchun zarur omil bo‘ladi. Ta‘sil oluvchida harakatlar bilan tanishish uni 
o‘rganishga qadar, ya‘ni, ko‘nikma shakllangunga qadar amalga oshadi. Lekin harakat 
vazifasi bilan yuzaki tanishish va uni tavsiflash ko‘nikma shakllanishi uchun yetarli 
emas. Harakatlar bajarilishini o‘qituvchi rahbarligida chuqur va mustahkam 
o‘zlashtirish lozim. Harakatlarni bajarishga o‘rganishning dastlabki bosqichlarida 
pedagogning vazifasi harakat tartibini tushuntirish, ularning amaliy ahamiyatini 
ko‘rsatish, tahsil oluvchilar bilimlarini chuqurlashtirish va tizimlartirish bilan, 
boshqacha qilib aytganda, unga mashqlar tavsifi va maqsadi, qanday o‘zlashtirish 
kerakligi to‘g‘risida aniq bilimlar berish bilan belgilanadi.