O‘quv qo‘llanma toshkent 2020

Hx=Mz x Fzx
bunda, Hx - haqiqiy xarajatlar,
Mz - foydalanilgan zaxiralarning haqiqiy miqdori
Fz - foydalanilgan zaxiralarning haqiqiy bahosi.
Ushbu usul afzalligi hisob-kitoblarning oddiyligidadir. Quyidagi sabablarni ushbu usul kamchiliklariga kiritish mumkin:

• foydalanilgan zaxiralar miqdori va ularga qo‘yilgan baholar nazorati uchun me’yoriy hujjatlar mavjud emasligi;

  
  

• og‘ishishlarni aniqlash, sabablari, aybdorlari va joyini aniqlash va tahlil etishning imkoniyati yo‘qligi;

  
  

• ishlab chiqarish jarayonida xarajatlarning hisob-kitoblari faqat hisobot davri oxirida o‘tkazilishi mumkin va h.k.

  
  

Birinchi usulga nisbatan xarajatlar hisobining me’yoriy usuli nafaqat qanday xarajatlar bo‘lishi, balki ular qanday bo‘lishi kerakligini ham baholashga imkon beradi.

Me’yoriy xarajatlar deganda texnologiya o‘zgarishiga tuzatishlar kiritish bilan bog‘liq xarajatlarning joriy me’yorlari tushuniladi. Amaliy faoliyatda ma’lumot operatsiyasi uchun ishlab chiqarish korxonasidagi turli normalardan foydalanish mumkin: faqat miqdor baholar; miqdor va baholar bo‘yicha birgalikda.
Xarajatlar hisobining normativ usuli normativ kalkulyasiyalarni har bir buyum bo‘yicha majburiy dastlabki tuzilishini ko‘zda tutadi, ular hisobot davrida boshqa amal qiluvchi xarajatlar normalari bazasida hisob-kitob qilinadi. Tashkiliy va ilmiy-texnik tadbirlarni tatbiq etish normalari va normativ xarajatlar yangi-lanish barobarida normativ kalkulyasiyalar ham yangilanadi.
Normativ usul chog‘ida xarajatlar roli belgilanish normalari doirasida va ulardan og‘ishishlar bo‘yicha olib boriladi.
Mavjud og‘ishishlar haqidagi axborot mahsulot tannarhini shaklantirish jarayonida tezkor ta’sir o‘tkazish maqsadida boshqaruv qarorlari qabul qilish uchun katta ahamiyatga ega.
Ushbu usulda mahsulotning haqiqiy normativ tannarhi har bir modda bo‘yicha normalardan og‘ishishlarni ulushiga qo‘shish (olib tashlash) yo‘li bilan belgilanadi.
Normativ usuldan muvaffaqiyatli foydalanish uchun quyidagi shartlar zarur:
- zaxiralarning barcha turlarini hujjatlarini belgilash;
- normativ kalkulyasiyalarni oldindan tuzish;
- ham normalar doirasida, ham ulardan yuzaga kelish joyi, sabablari va aybdorlari nuqtai-nazaridan og‘ishishlar o‘rtacha ishlab chiqarish xarajatlarini qayd etishga imkon beruvchi birlamchi hujjatlarni ishlab chiqish;
- har bir ishlab chiqarish bo‘linmasi va butun korxona bo‘yicha mahsulot tannarhini shakllantirish ustidan o‘rnatilgan nazorat natijasi bo‘yicha tezkor boshqaruv qarorlari qabul qilish va yakunlar chiqarish bo‘yicha ishlarni tashkil etish.
Me’yoriy usul ombor xo‘jaligini to‘g‘ri tashkil etishni ham talab qiladi: omborni og‘irlik o‘lchov jihozlari bilan ta’minlash, ishlab chiqarish baholarini esa - suv, gaz bug‘, elektr quvvatini iste’mol qilish hisobi uchun asboblar bilan ta’minlash; korxonalar nomenklaturasini ishlab chiqarish; birlamchi hujjatlar va boshqa tashkiliy-texnik tadbirlarni sifatli rasmiylashtirishdan iborat.
- normativ usul xarajatlarni boshqarish vazifasini samarali hal etadi. Bu usulning asosiy afzalligi quyidagilardan iborat:
- normativ kalkulyasiyalar tuzish yo‘li bilan xarajatlar ustidan nazorat o‘rnatish imkoni;
- haqiqiy miqdorlarni normativ miqdorga taqqoslash yo‘li bilan xarajatlar ustidan nazorat o‘rnatish imkoni;
- haqiqiy xarajatlarni normativ xarajatlardan og‘ishishdagi yuzaga kelishidagi joy, sabablar va aybdorlarini aniqlash va tahlil qilish imkoni;
- faqat hisobot davri oxiridagina emas, ishlab chiqarish jarayonida ham tezkor choralar ko‘rish imkoni va h.k.
Ushbu usul kamchiliklari sohasiga hisob-kitob ishlariga mehnat talablarining ortishi va xarajatlar normalari doirasida bo‘ladigan ulardan og‘ishishlar bo‘yicha ham hisob tashkil etish zaruriyatini kiritish mumkin.
Rejaviy (taxminiy) tannarh usuli bilan xarajatlar hisobini tashkil etishda mahsulot va buyum birligiga ketadigan taxminiy xarajatlarni olishni maqsadga muvofiq deb bilamiz. Bunda texnologiyaning ilg‘or tajribsi va ishlab chiqarishni tashkil etilishi zaxiralarni hisobga olib, materiallar, yoqilg‘i, energiya, ish haqi xarajatlari va boshqa xarajatlarni progressiv normalaridan kelib chiqiladi. Ushbu usulning afzalligi rejaviy xarajatlar erishilgan darajaga emas, balki kelajakdagi taxminga asoslangan. Bunda texnologiya xarajatlaridan, kelgusi davrga etkazib beruvchilarning baholar haqidagi ma’lumotlari, ekspert baholari va h.k. dan foydalaniladi.
Asosiy faoliyatda xarajatlarning rejaviy normalari sifatida eng yuqori darajadagi andozalardan va qo‘lga kiritilgan ma’lumotlardan foydalanish mumkin.
Qo‘lga kiritilgan andozalar korxonalar faoliyatini aniq sharoitlarining nazarda tutilishi bilan belgilanadi: qabul qilinadigan zaxiralarning sifati, chiqindilar, braklar foizi va h.k. Bunday standartlar korxonaning kelajakdagi xarajatlarini ancha aniq baholash imkonini beradi, biroq ularni pasaytirish qudratiga ega emas. SHu bois korxonada xarajatlar standartlarini shunday belgilash tavsiya etiladiki, ularga etishish uncha oson bo‘lmasada, mumkin bo‘lsin.
Xarajatlarning standartlari nisbatan uzoq davrga belgilanadi hamda menejerlar qarorlar qabul qilishda ularga tayanib ish ko‘ra olishadi. Biroq standartlarni dolzarbligini yo‘qotmaslik uchun ularni vaqti-vaqti bilan qayta ko‘rib chiqish zarur.
Rejaviy (taxminiy) tannarh bo‘yicha xarajatlar hisobi usuli barcha ijobiy xususiyatlarini saqlab qoladi, biroq ularga qaraganda ko‘proq qo‘shimcha afzalliklarga ega: normativ hajmlarga nisbatan rejaviy hajmlarni chuqurroq asoslanganligi taxminlar aniqligi nazorat samaradorligining oshirishini ta’minlaydi.
Texnologik jarayonga nisbatan xarajatlar hisobini xarajat usullari nuqtai nazaridan tashkil etish mumkin: qayta taqsimlash bo‘yicha (xarajatlar bo‘yicha) va buyurtmalar bo‘yicha.
Xarajatlar hisobini qayta taqsimlash (jarayonlash) usuli shunday ishlab chiqarishda qo‘llanadiki, u erda tayyor mahsulot dastlabki normasi alohida texnologik tanaffusli bosqichlarda, foizlarda yoki qayta taqsimlashda obdon ishlov berish natijasida olinadi.
Qayta ishlov deb ishlab chiqarish texnologik operatsiyalarining shunday malakasiga aytiladiki, u oraliq mahsulot (yarmi tayyor mahsulot) ga ishlov berish yoki tugal tayyor mahsulot olish bilan nihoya-siga etadi. Qayta ishlov usulining mohiyati, xarajatlar hisobi qayta ishlovlar (jarayonlar) bo‘yicha, ularning ichkarisida esa kalkulyasiya moddalari va mahsulot turlari bo‘yicha olib boriladi. Bu usulda bevosita xarajatlar har bir qayta ishlov bo‘yicha, bevosita xarajatlar esassex, ishlab chiqarish, butun korxona bo‘yicha hisobga olinadi, keyin esa bazalar qabul qilgan taqsimotga binoan qayta ishlov berilgan mahsulot tannarhi o‘rtasida taqsimlanadi.
Ma’lumot koordinatsiyasida qayta ishlov bo‘yicha usul kolbasa, konserva, pivo, alkogolizm mahsulotlari ishlab chiqarishda qo‘llaniladi.
Xarajatlar hisobi qayta ishlov usulining ikki varianti mavjud: yarim tayyor va yarim tayyor bo‘lmagan mahsulot.