O‘quv qo‘llanma
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
buxoro tarixi
- Bu sahifa navigatsiya:
- Test topshiriqlari
|
Tayanch so‘z iboralar: Shayboniylar davlati, temuriy
shahzodalar, poytaxt, ko‘p hokimiyatchilik, safaviylar, murakkab vaziyat, markaziy xokimiyat, mamlakat hududi, tashqi siyosat, urush harakatlari, Jo‘ybor xo‘jalari, voliy, shahar darvozalari, me’morchilik maktabi, mudarris. Nazorat uchun savollar 1. Shayboniy hukmdorlari haqida ma’lumot bering? 2. Buxoroning 11 darvozasi nomi ayting? 3. SHayx Abdulloh YAmaniy kim? 4. Shayboniy Ubaydullaxon faoliyatini izohlang? 5. Bahouddin Naqshband majmuasi haqida gapirib bering? Test topshiriqlari 1.Qaysi Shayboniy hukmdori Buxoro shahri atrofini yangi mudofaa devori bilan o‘rashga kirishgan? a. Ubaydullaxon b. Abulfayzxon s. Abdulazizxon d. Amir Olimxon 2. Qarshi darvozasi shaharning qaysi tomonida joylangan? a. janub b. g‘arb s. sharq d. shimol 3. So‘ngi Shayboniy xukmdori kim? a. Ubaydullaxon b. Pirmuhammad 1 Ўзбекистон миллий энциклопедияси. -Том-5. –Тошкент:Ўзбекистон миллий энциклопедияси Давлат илмий нашриёти. 2003. –Б. 155 s. Abdullaxon d. Amir Olimxon 4. Bahouddin Naqshband tavalludining 675 yilligi qachon nishonlandi? a. 1995 yilda b. 1996 yilda s. 1994 yilda d. 1993 yilda 5. Buxoro minorasining balandligi ... metr? a. 52 b. 53 s. 46 d. 45,6 8-MAVZU: ASHTARXONIYLAR DAVRIDA BUXORO 8.1. Ijtimoiy- siyosiy hayot, tashqi siyosat 8.2. Oliy hukmdorlar va Jo‘ybor xo‘jalari 8.3. Ashtarxoniylar davri Buxoro me’morchiligi 8.1. Ijtimoiy- siyosiy hayot, tashqi siyosat Temuriylar davlati inqirozga yuz tutib, Movarounnahrda tashkil topgan Shayboniylar sulolasi boshqaruvi Buxoro tarixida muhim o‘rin egallaydi. Sulolaning davlatni boshqaruv tizimi O‘rta Osiyoda asrlar osha mavjud bo‘lib kelgan tartibni o‘zgartirdi, ya’ni dargohning mavqei kuchayib borib, natijada devonlar tizimi faoliyati cheklanib qoldi. Buxoro poytaxt shaharga aylantirilgandan so‘ng, unga katta e’tibor qaratildi. Davlat hududlari kengayib, yagona poytaxt shahar – Buxoro atrofiga birlashtirish jarayoni rivojlantirildi. O‘rta Osiyoda hukm surgan Shayboniylar sulolasi qudrati sulola namoyandasi Abdullaxon II ning vafoti sabab parokandalikka yuz tutdi. Ammo u hayotining so‘nggi yillarida mamlakatda davlatning iqtisodiy rivojlanishiga, xonlikdagi ichki ahvolga e’tibor berib, pul islohoti o‘tkazadi 1 . Abdullaxon II mamlakatda tarqoqlikka barham berib, xonlik hududini birlashtirgan va uni yanada 1 Бухоро Шарқ дурдонаси/ Муаллифлар жамоаси. –Тошкент: Шарқ, 1997,-Б. 55. 156 kengaytirgan. Uning Movarounnahrni Buxoro atrofida birlashtirish istagiga erishishi oson bo‘lmadi 1 . U Amir Temurdan keyin Dashti Qipchoqqa nisbatan qat’iy siyosat yurgiza olgan yagona va so‘nggi davlat rahbari sanaladi. Chunonchi “Silsilat as-salotin”da keltirilgan ma’lumotdan, uning Amir Temur zabt etgan hudud – Ulug‘tog‘da (Ulug‘tog‘ hozirgi Qarag‘anda viloyatining g‘arbidagi tog‘lik) qurdirgan minora qarshisiga minora qurdirishi davlatni tiklash ishiga nechog‘liq hissa qo‘shganligini bilish mumkin. Uning vafotidan keyin, o‘g‘li Abdulmo‘minxon va amakivachchasi Pirmuhammadxon II (Sulaymon sultonning o‘g‘li) qisqa muddat xon bo‘lishgan. Abdulmo‘minning o‘z mavqeini mustahkamlash yo‘lida otasi tomonida bo‘lgan amirlarning aksariyatini qatl ettiradi. Bu esa qolgan amirlarning noroziligiga bevosita sabab bo‘lar edi. Bu bilan ham cheklanmagan yangi hukmdor Shayboniy shahzodalarga ham tinchlik bermay qo‘ydi. O‘sha davr tarixchilarining bergan ma’lumotlariga qaraganda, Xurosonga yurishga yo‘lga chiqqan hamda O‘ratepa va Zomin oralig‘ida bo‘lgan Abdulmo‘minga suiqasd uyushtirilib, u o‘ldirilgan. Abdulmo‘minga qilingan suiqasdning o‘ziyoq mamlakatda markaziy hokimiyatning zaiflashuvi hamda mahalliy kuchlar mavqeining oshib borayotganligining namunasi bo‘lib ko‘rindi 2 . Uning vafotidan keyin Xurosonning boshqa shaharlari shoh Abbos qo‘liga o‘tdi. U hatto Balxni egallashga harakat qildi 3 . Bundan foydalangan ichki va tashqi dushmanlarning harakati natijasida vaziyat tang holatga kelib qoldi. O‘sha davr tarixnavisi Muhammad Yusuf Munshiyning so‘zlariga qaraganda: “Butun davlatda tartibsizliklar boshlandi. Birov birovga bo‘ysungisi kelmasdi”. XVI asr oxiri – XVII asr boshlarida yuz bergan mana shunday muhim siyosiy voqealardagi murakkab qarama-qarshiliklar natijasida Shayboniylar sulolasi vakillari hokimiyatdan ayrilishdi. Bundan foydalangan qo‘shni davlatlar Buxoro erlariga tez-tez bostirib kira boshlashdi. Taxt endi so‘nggi Shayboniyzoda Pirmuhammad qo‘liga o‘tdi 4 . Ma’lumki, markaziy hokimiyatni birlashtirish yoki uni ushlab turish hukmdorning shaxsiga bog‘liq sanaladi, ammo bu hukmdorda 1 Ҳофиз Таниш Бухорий. Абдулланома/Содиқ Мирзаев тарж. –Тошкент: Шарқ, 2-жилд. 1999, -Б. 201-217 2 Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. –Тошкент: Шарқ, 2000,-Б.256. 3 Бухоро Шарқ дурдонаси/ Муаллифлар жамоаси. –Тошкент: Шарқ, 1997,-Б. 55. 4 Азамат Зиё Ўзбек давлатчилиги тарихи. –Тошкент: Шарқ, 2000. -Б.256. 157 shunday jihatlar mavjud emas edi. So‘nggi Shayboniy Pirmuhammadxon II o‘ziga qarshi chiqqan Samarqand hokimi Boqi Muhammad bilan 1601-yil iyunda Samarkand yaqinidagi Bog‘i Shamolda bo‘lgan jangda mag‘lubiyatga uchragach, taxtni unga topshirishga majbur bo‘ldi. Kurashda engilgan Pirmuhammad bilan birgalikda butun boshli sulola taqdiri ham hal bo‘lishi turgan gap edi. Unga qarshi tomonning qo‘shini 50 000 askar atrofida bo‘lgan. Boqi Muhammad boshqa yangi sulola – ashtarxoniylar sulolasi vakili sanalardi. Shunday qilib, 1601-yildan Buxoro xonligini yangi turkiy sulola – Ashtarxoniylar (Joniylar) boshqarishga kirishgan 1 . Ashtarxoniylar sulolasining dastlabki vakili haqidagi bahs tarixchilar oldidagi muammoli vaziyatni keltirib chiqargan, ayrim manbalarda uning ilk vakili Jonibek Muhammadning o‘g‘li Boqi Muhammad sanaladi 2 . Ammo uning hukmronligi ko‘p davom etmagan. Ashtarxoniylar sulolasining vakillari Buxoro xonligi taxtida bir yarim asrga yaqin vaqt mobaynida hukmronlik qilishdi. Ular asli XV asrning 30-yillarida Volgabo‘yi erlarida Ashtarxon xonligiga asos solishgan. Bu so‘z aslida “Hoji Tarxon” so‘zidan olingan. Xuddi shu asrning 50-60-yillarida rus davlatining istilochilik yurishlari tufayli sulola vakillaridan biri Yormuhammad farzandlari Jonibek Muhammad va boshqalar bilan birgalikda Movarounnahrga kelib qolgan 3 . Ularning Buxoro xonlari bilan aloqalari yaxshi bo‘lgan va hatto ular quda-andachilik bilan bog‘langan bo‘lgan. Ularning mavqei oshib borib, oxir-oqibat xonlik taxti mazkur sulola vakillari ixtiyoriga o‘tib qoldi. 1605- yilda Boqi Muhammad o‘ldirilgandan so‘ng, taxtga uning akasi Vali Muhammad o‘tiradi. Biroq tez orada unga qarshi fitna uyushtirilib, hukmdor safaviylar sulolasi podshosi Shoh Abbosga yordam so‘rab murojaat etadi. Ammo uning o‘zi asir olinib, qatl qilingach, taxt uning jiyani, Dinmuhammadning o‘g‘li Imomqulixon (1611-1642) ixtiyoriga o‘tadi 4 . To‘g‘ri, Abbos yordami bilan bo‘lsa-da, Vali Muhammad taxtni qaytarib oladi, ammo bu 1 Аштархонийлар . Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси -Тошкент: Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси /www.ziyouz.com кутубхонаси . 2 Султонов Т. Чингиз и Чингизиды. –Москва: Евразия 2017. Глава 3, § 3.4. -Б. 399. 3 Азамат Зиё Ўзбек давлатчилиги тарихи.-Тошкент: Шарқ, 2000,-Б.256. 4 Султонов Т. Чингиз и Чингизиды. -Москва: Евразия, 2017. Глава 3, § 3.4. -Б. 399. 158 vaziyat uzoqqa cho‘zilmaydi. 1611-yil oktyabr oyida tomonlar o‘rtasida kechgan to‘qnashuvdan keyin Vali Muhammad Samarqand atrofida halok bo‘ladi. Shu paytda Vali Muhammad Erondan olib kelgan qo‘shinga qarshi Imomqulixon Buxoro xalqining kurashiga rahbarlik qilib qozoqlar yordamida eronliklar qo‘shinlarini tor-mor etadi. So‘ngra 1611-yilda Sirdaryoning quyi oqimidagi hududlarga yurish qilib isyonkor qozoq, qalmoq, qoraqalpoqlarni ham bo‘ysundirishga erishadi. 1612- yilda Toshkent shahrini egallab, unga o‘g‘li Iskandarni hokim etib tayinlaydi, ammo shahar aholisi uning nojo‘ya xatti-harakatlaridan norozi bo‘lib, isyon ko‘taradi va Iskandarni o‘ldiradi 1 . Imomqulixon mamlakatni deyarli 30 yil davomida boshqarib, siyosiy vaziyatni yumshatishga, hokimiyatni markazlashtirishga qisman bo‘lsa-da erishgan hukmdor. Lekin umrining oxirida ko‘zi ojiz bo‘lib qoladi va ukasi Nodir Muhammadni Balxdan chaqirtirib, taxtni unga topshiradi 2 . 1644-yil Makka ziyorati vaqtida vafot etadi hamda Madina shahrida dafn etiladi. Manba tili bilan aytganda, davlatning oliy maqom ishlari va muhim mulkiy hamda moliyaviy tadbirlarini ijro qilib kelgan tabaqa Nodir Muhammad sultonning xonlik kursisiga o‘tirishidan manfaatdor emasdi. Chamasi ularga ko‘zi ojiz Imomqulixonning taxtda o‘tirgani ma’qul edi 3 . Imomqulixonning uzoq davom etgan hukmronligidan so‘ng, taxtga o‘tirgan Nodir Muhammadga nisbatan norozi kuchlar Xo‘jandga bostirib kirgan qozoqlarni haydab chiqarish jarayonida uning o‘g‘li Abdulazizni xon deb e’lon qiladilar 4 . XVII asrda ashtarxoniylar sulolasidan davlatni boshqargan Buxoro hukmdorlari orasida Abdulazizxon (1645-1680) nomi alohida tilga olinadi. Shu o‘rinda bir fikrni aytib o‘tish o‘rinliki, Abdulazizning dastlabki hukmronlik yillaridagi mavqei uncha ham mustahkam emasdi. Yorqin misol. Balxda turgan Nodir Muhammad boburiy hukmdor Shoh Jahonga yordam so‘rab murojaat etadi. Balx masalasi hukmdorlarni 1 Абдуллахон . Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси –Тошкент: Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси /www.ziyouz.com кутубхонаси . 2 Азамат Зиё Ўзбек давлатчилиги тарихи. -Тошкент: Шарқ, 2000,-Б.261. 3 Ўша манба, -Б.262 4 Султонов Т. Чингиз и Чингизиды. -Москва: Евразия, 2017. Глава 3, § 3.4. -Б. 401 159 qiynab qo‘ygan, poytaxtdan keyingi ikkinchi maqomga ega yirik shahar sanalardi. Abdulazizxon taxtni egallaguniga qadar avval Xuttalon, 1630- yildan esa Balxning g‘arbiy tumanlari hokimi edi. Keyinchalik esa, xonlik taxtini egallab, Buxoro xonligida markaziy hokimiyatni mustahkamlashga harakatlar qiladi 1 . Abdulazizxon hokimiyatining dastlabki o‘n yilligida Samarqand hokimi Yalangto‘sh Bahodir kuchidan foydalandi. Keyinchalik Yalangto‘sh Samarqand hokimligi mavqeini saqlab qola oldi. “Silsilat as-salotin”da keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda, u Abdulazizxon tomonidan berilmoqchi bo‘lgan otaliq unvonini rad etgan 2 . XVII asrning 60-yillaridan Buxoro siyosiy kurashlar maydoniga aylanib boraverishi natijasida uning madaniy va iqtisodiy ahamiyati biroz pasaygandek bo‘ldi 3 . Xuddi shu davrda Xiva xonlari Abulg‘ozi Bahodurxon va Anushaxonlarning Buxoro erlariga bostirib kirish holatlari kuzatiladi. Abdulazizxon garchi oliy taxtda bo‘lsa-da, ammo Balx muammosi unga tinchlik bermasdi. Uning ukasi Subhonquli deyarli mustaqil faoliyat yuritardi. Ba’zi vaqtlarda diniy ulamolarning aralashuvi va hattoki Balxda Abdulaziz nomidan xutba o‘qilgan bo‘lishiga qaramasdan, 1681-yilgacha shahar amalda o‘zining mustaqilligini saqlab qola oldi 4 . O‘sha davr tarixiy manbalaridan bo‘lmish Xo‘jamquli Balxiyning “Tarixi Qipchoqxon” asarida Subxonquli va Abdulaziz o‘rtasidagi kurashlar uzoq davom etgan va bu uning halokatini yaqinlashtirganligi haqida ma’lumotlar berib o‘tilgan. Abdulazizxon hukmronligining oxirida taxtni ukasi va valiahdi Subhonquliga topshirib, o‘zi Eron Safaviylari davlat hududi orqali hajga jo‘nab ketishga qaror qiladi. 1681-yilda uni Eron shohi kutib olgan. O‘sha davr manbalarida bu haqda ma’lumotlar berilgan. 1683- yilda Makka shahrida vafot etgandan so‘ng o‘sha joyda dafn etiladi. Ashtarxoniylar sulolasining vakillaridan Subhonqulixonning taxtga o‘tirishi shundoq ham murakkab vaziyatni battar 1 Абдулазизхон . Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси -Тошкент: Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси /www.ziyouz.com кутубхонаси . 2 Зияев А. Х. «Силсилат ас-салотин» как исторический источник. /Автореферат. – Ташкент: 1990. -Б. 11 3 История Бухары. / Под редакцией И.Муминова. -Ташкент: Фан, 1976.-С. 113 4 Азамат Зиё Ўзбек давлатчилиги тарихи.-Тошкент: Шарқ, 2000,-Б.266. 160 chigallashtirib yubordi. Podshoh hukmronligining so‘nggi yillari o‘zaro urushlar va boshboshdoqliklar bilan o‘tdi. Natijada xonlik taxti uning o‘g‘li Ubaydullaxonga o‘tadi. Urug‘ va qabila boshliqlari otaliq boshchiligida ba’zan xonlardan siyosiy maqsadlarda foydalanishgan. Masalan, Nodir Muhammad o‘z o‘rnini vorisiga bergan bo‘lsa, Subhonqulixonning Muhammad Muqim sultonni taxt vorisi etib belgilash istagi amalga ham oshmagan; Xonning xohishiga qarshi Ubaydulla Sulton (1702-1711)ni xonlik taxtiga o‘tqazishgan 1 . Shuni alohida ta’kidlash joizki, hukmdorning o‘zaro kurashlarga chek qo‘yish uchun qilgan harakatlari oson kechmadi, sababi unga ko‘plab qarshiliklar bo‘ldi. Kelishmovchiliklar natijasida Balx hokimi Muhammad Muqimxon o‘zini Buxorodan mustaqil deb e’lon qiladi. Yirik amirlar va mansabdorlarning, hokimlarning mavqei oshib borish jarayoni tezlashib boraverdi 2 . “Ubaydullanoma”da otaliq lavozimining obro‘si oshib borganligi ta’kidlanadi. Vaholanki, hukmdorning o‘zi 1707-yilda Odilbiy mingni Balx viloyati mulklarining boshlig‘i etib tayinlaydi 3 . Ubaydullaxon davrida pul islohoti o‘tkazilib, 1708 yilda mamlakatda yangi tangalar muomalaga chiqarila boshlandi. Lekin bu ham xalqning noroziligiga sabab bo‘lgan, chunki tangalar tarkibidagi kumushning miqdori 4 barobar kamaytirilib, miqdori avvalgi tangalarga tenglashtirilgan. Ammo mahsulot sotib olish jarayonida ularning qiymati avvalgisiga barobar qilib qo‘yilishi xalqning noroziligini keltirib chiqardi 4 . Ubaydullaxon o‘tkazgan pul islohotidan norozi bo‘lgan aholi vakillari qo‘zg‘olon ko‘tarishadi. Natijada hukmdor boshqaruviga putur etadi, ammo 1709-yilda ko‘tarilgan va Movarounnahrning ko‘plab shaharlari bo‘ylab tarqalgan qo‘zg‘olon Ubaydullaxonning toju taxti xavf ostida qolganligini ko‘rsatar edi. Buxoroning himoyasi uchun tayinlangan xon – Xudoyorbiy mang‘it Qorako‘ldan qo‘shimcha kuchlarni chaqira boshlaydi 5 . Ubaydullaxon hukmronligining so‘nggi yillari O‘rta Osiyo siyosiy xaritasida yangi davlat – Qo‘qon xonligining tashkil topishi 1 Султонов Т. Чингиз и Чингизиды. -Москва: Евразия, 2017. Глава 3, § 3.4. -Б. 403. 2 Азамат Зиё Ўзбек давлатчилиги тарихи.-Тошкент: Шарқ, 2000,-Б.266. 3 Ўша манба, -Б.269. 4 История Бухары, /АН РУз, под редакцией И.Муминова. -Ташкент: Фан, 1976.-С. 113. 5 История Бухары. / Под редакцией И.Муминова. -Ташкент: Фан, 1976. –С. 120. 161 bilan belgilanadi. Minglar sulolasidan bo‘lmish Shohrux ushbu davlat hukmdoriga aylanadi. Shaharlarning bunday boshboshdoqliklari va mustaqil hokimiyatga intilishlari davlatni ich-ichidan emira boshladi. Bu holat esa rasmiy sulola vakillari uchun ushbu hududlarni nazorat qilish imkoniyatini qisqartira boshladi. 1711-yil Ubaydullaxonga nisbatan suiqasd uyushtirildi. Uning tarixini yozgan muallifning guvohlik berishicha, hukmdorning o‘zbilarmonlik siyosati tufayli saroydagi bir guruh kishilar davlat ishlarini qo‘lga olib, zulm yo‘liga o‘ta boshladilar 1 . Ubaydullaxon bunday vaziyatni bilib turib ham chora qo‘llay olmagan. Natijada davlat amaldorlari va lashkarlarining unga nisbatan e’tibori kamayib, suiqasd uchun qulay imkoniyat hosil bo‘lgandi. Bunga sabab noto‘g‘ri pul islohoti, xalqqa solingan 40 dan ziyod soliq va xonlikda yuqori mavqega ega Jo‘yboriy shayxlarga nisbatan ham soliqlarning joriy qilingani edi. So‘nggi Ashtarxoniy hukmdorlardan biri Ubaydullaxon saroy fitnasi natijasida Buxoroning Piri Marza chorbog‘ida o‘ldiriladi. Fitnaga xonning qo‘riqchilar boshlig‘i rahbarlik qilgan. Hukmdorning jasadi Buxoro yaqinida joylashgan Bahouddin Naqshband mozoridagi “Daxmai shohon”da, otasi Subhonqulixon qabri yonida dafn qilinadi. Buxoroni boshqargan Joniylar sulolasi vakillarining sakkizinchisi Abulfayzxon Subhonqulixonning o‘g‘li, Ubaydullaxonning ukasi edi. Ubaydullaxon fojiasidan so‘ng mamlakatda markaziy boshqaruv zaiflashib qoladi. Bunday vaziyatda Abulfayzxonning o‘zi ham ularga qarshi biror chora ko‘rishga ojiz edi 2 . Oxir-oqibat markaziy hokimiyat boshqaruvni butunlay yo‘qotib, davlat hokimiyati urug‘-qabila boshliqlari qo‘liga o‘tadi 3 . Abulfayzxon esa ular qo‘lida qo‘g‘irchoq hukmdorga aylanib qoladi. Abulfayzxonning yagona umidi va tayanchi – lashkarlar edi, xolos. Mamlakatda o‘zaro nizolar kuchaygan, chuqur iqtisodiy-siyosiy tanazzul yuz berayotgan edi 4 . Abulfayzxonning hukmronlik davrida mang‘it urug‘laridan Muhammad Hakim otaliq lavozimiga tayinlanib, davlat boshqaruvida 1 Азамат Зиё Ўзбек давлатчилиги тарихи. –Тошкент: Шарқ, 2000,-Б.268. 2 Азамат Зиё Ўзбек давлатчилиги тарихи. –Тошкент: Шарқ, 2000,-Б.268. 3 Султонов Т. Чингиз и Чингизиды. –Москва: Евразия, 2017. Глава 3, § 3.4. -Б. 403 4 Абулфайзхон . Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси -Тошкент: Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси /www.ziyouz.com кутубхонаси . 162 faol ishtirok eta boshlaydi. 1722-yilda kenegas urug‘ining sardori Ibrohimbiy Abulfayzxonga qarshi chiqib, Samarqandda kuyovi Rajab sultonni xon deb e’lon qiladi 1 . Bundan ko‘zlangan maqsad Muhammad Hakimbiyning hokimiyatini zaiflashtirish edi. Hattoki Rajab Sulton qo‘shin bilan Buxoroga yurish qiladi, lekin u o‘z maqsadiga erisha olmaydi. Shundan keyin ular qozoqlar yordamiga umid qila boshlaydilar. Qozoqlarning bu hududlarga kelishi yaxshilik bilan tugamadi. Sababi qozoqlar Movarounnahr shaharlarini 7 yil davomida talon taroj qilib ketishgan. 1739-1740-yillarga kelib sulolaning zaiflashib qolishi eronlik istilochi Nodirshoh uchun qulay imkoniyat yaratib berdi va afshoriylar qabilasidan bo‘lmish bu hukmdor Buxoroga tomon yurish boshlaydi. Qarshi va Qorako‘l yonidagi janglarda qo‘shin soni ko‘p bo‘lishiga qaramay, Buxoro qo‘shinlari engiladi 2 . 1740-yilda Eron qo‘shinlari Buxoro xonligi ustidan zafar qozonadilar. Abulfayzxon o‘z taxtida qoldirilgan bo‘lsa-da, davlat boshqaruvida mang‘it urug‘i yirik vakillari, xususan, Muhammad Hakim otaliqning mavqei yuksaladi. Bu voqealar mahalliy tarixchi-buxorolik Vafo Karmanagiy, xivalik Munis asarlarida mufassal yozib qoldirilgan 3 . Nodirshoh tomonidan qo‘lga kiritilgan o‘ljalar orasida Amir Temurning qilichi va choroyna, Qur’on nusxasi, qabr ustidagi nefrit toshi bor edi. Ularning ayrimlari Nodirshoh tomonidan asl joyiga qaytarilgan 4 . Keyinchalik mahalliy hokimiyat Muhammad Hakim otaliq qo‘liga o‘tadi. Uning vafot etishi bilan, 1743-yildan mamlakatda yana tartibsizliklar avj ola boshlaydi. Hukmdorga nisbatan norozilik kuchayib boraverdi. 1745-yil bahor bayramida Miyonqolda Ibodulla boshchiligida qo‘zg‘olon ko‘targan qipchoqlar Buxoroga bostirib kiradilar. Bu qo‘zg‘olonni bostirish maqsadida Eronga ketib qolgan Muhammad Hakimbiyning o‘g‘li Muhammmad Rahimbiy qaytib keladi. Ammo uning Buxoroga kelishi oson kechmadi. Rahimbiy Buxoro yo‘lida o‘z chorbog‘i G‘oziobodda o‘rnashib oladi. Keyinchalik, Abulfayzxonni taxtdan ag‘darish borasida Jo‘ybor 1 Бартольд В.В.. Сочинения. –Т.II, -Ч.1, - Москва: изд. Восточной литературы, 1963. -С. 268. 2 История Бухары. / Под редакцией И.Муминова. -Ташкент: Фан, 1976.-С. 121 3 Бартольд В.В.. Сочинения. –Т.IV, - Москва: изд. Восточной литературы, 1966. -С. 241- 242. 4 Ўша асар, -Б. 241-242. 163 xo‘jalari bilan muzokaralar olib boradi. 1 . Nodirshohning 1747-yil sodir bo‘lgan vafotidan keyin Muhammad Rahimbiy mamlakatda o‘z mavqeini mustahkamlab oladi. Oradan ozgina vaqt o‘tmay, Abulfayzxon taxtdan qulatilib, uning o‘rniga o‘g‘li Abdulmo‘min taxtga o‘tqaziladi. Shunday qilib Buxoroning Eronga vassalik davri tugab, Buxoroda ashtarxoniy-joniy sulolasi vakillarining hukmronligi o‘z nihoyasiga etadi. Abdulmo‘min, undan so‘ng esa Ubaydullaxon rasman xon deb e’lon qilinsa-da, amaldagi hokimiyat mang‘itlar qo‘liga o‘tadi. XVIII asr O‘rta Osiyoning siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan parokandalikka yuz tutish davri hisoblanadi. Buxoro ko‘p millatli davlat bo‘lib, shu davrda Buxoro xonligi tarkibiga Afg‘onistonning shimoliy qismlari, Balx kabi bir qator hududlar kirar edi 2 . XVIII asrga kelib, bu vaqtgacha 2400 yillik ulkan tarixiy taraqqiyot yo‘liga ega o‘zbek davlatchiligida bo‘linish, tarqoqlik holati yaqqol namoyon bo‘la boshladi 3 . Bu O‘rta Osiyo siyosiy xaritasida endi uchta alohida davlat ko‘rinishini olishi bilan yakunlandi. Ya’ni hokimiyat maydoniga minglar sulolasi davlat tepasida bo‘lgan Qo‘qon xonligi qo‘shildi. Ashtarxoniylarning sulola ichidagi qarama-qarshiliklari, o‘zaro urushlar, boshboshdoqliklar markaziy hokimiyatning zaiflashuvi, mamlakat hududlarining kichrayishiga va oqibatda jamiyatda urug‘- qabila boshliqlari mavqeining oshib ketishiga sabab bo‘ldi 4 . Va oxir oqibat bu Buxoro taxtining Ashtarxoniylar sulolasi qo‘lidan ketishi va hokimiyatda boshqaruv yangi sulola – mang‘itlar hukmronligining boshlanishi bilan yakunlandi. Ashtarxoniylar sulolasi vakillarining tashqi siyosati faol tarzda amalga oshirilgan bo‘lib, qo‘shni va chet el mamlakatlari bilan o‘zaro elchilik, diplomatik va savdo aloqalari yaxshi rivojlangan. Hukmdor Imomqulixon davrida Hindiston, Eron va Rossiya bilan elchilik munosabatlari o‘rnatilgan. Aynan uning zamonida Rossiyadan Ivan 1 История Бухары. / Под редакцией И.Муминова. -Ташкент: Фан, 1976.-С. 122 2 Бартольд В.В.. Сочинения. –Т.II, -Ч.1, - Москва: изд. Восточной литературы, 1963. - С.164. 3 Азамат Зиё Ўзбек давлатчилиги тарихи.-Тошкент: Шарқ, 2000,-Б.278. 4 Стэнли Лэн-Пуль. Мусульманские династии. Хронологические и генеалогические таблицы с историческими введениями./Перевод с английского с примечаниями и дополнениями В. В. Бартольда. –Москва: Восточная литература, Муравей, 2004. - С. 199 164 Xoxlov 1620-1622-yillarda Buxoro xonligi hududiga tashrif buyuradi. Ivan Xoxlov Buxoroga elchilar va savdogarlar jamoasini boshlab kelgan 1 . Uning hukmronligi davridagi elchilik munosabatlari orqali mamlakatning tashqi xavfsizligini ta’minlashga intilganligini ko‘ramiz, zero ayrim hududlar, jumladan, Hazorajot va Kobul uchun Boburiylar bilan ziddiyatga borishganligi ham sir emas. Ayni mana shu davrda Buxoro xonligining Rossiya bilan iqtisodiy va diplomatik aloqalari rivojlanish bosqichiga kira boshlagan. Buxoro elchilari o‘zlarining bir qancha savdo karvonlari bilan Moskvaga borishardi. Hatto 1613- yilda ikki davlat orasidagi o‘zaro savdo aloqalari pasaygan davrda ham qozonliklar bir necha marotaba xatlar almashinuvi natijasida Buxoro va Xivadan 300 ta savdogar kelgan bo‘lsa, javob tariqasida Rossiya Buxoroga elchilar va savdogarlar guruhini jo‘natdi 2 . Bundan tashqari Imomqulixon davrida Buxoroning bir qator mamlakatlar bilan olib borgan tashqi siyosiy aloqalari haqida o‘z davri manbalarida juda ham ko‘plab ma’lumotlar keltirilgan 3 . 1618- yilda u Xitoyga elchilar yuborgan bo‘lsa, Ivan Xoxlov elchiligiga javoban Moskvaga elchilar uzatadi. Ayrim vaziyatlarda amaldorlar ham keng ta’sir doirasiga ega bo‘lishgan. Sulola vakili Vali Muhammadning taxtdan qulatilib, uning o‘rniga Imomqulixonning o‘tirishi ham elchilik munosabatlari yordamida Xurosonda tiklangan hokimiyatning osongina qo‘ldan chiqarilganligi oqibatida sodir bo‘lgan 4 . Chunki bu uchun ancha mashaqqat chekkan amaldorlar bunga jimgina qarab tura olmas edilar. “Silsilat as-salotin” asarida Abdulazizxonning boshqa ashtarxoniy hukmdorlar singari Hindiston, Eron va Turkiya kabi davlat rahbarlari bilan yozishmalaridan namunalar 5 keltirilgan bo‘lib, bu bizga shu davrda mamlakatlararo o‘zaro aloqalarning qay darajada bo‘lganligini bilish imkoniyatini beradi. Bundan tashqari 1 Веселовский Н. И. Хохлов И.Д. “Русский посланник в Персию и в Бухару в XVIIв.” - Санкт-Петербург:, 1891. -С.12, 17 2 История Бухары, /АН РУз, под редакцией И.Муминова. -Ташкент: Фан, 1976.-С. 118 3 Зияев А. Х. «Силсилат ас-салотин» как исторический источник. /Автореферат. – Ташкент: 1990. -Б. 11 4 “Азамат Зиё Ўзбек давлатчилиги тарихи.-Тошкент: Шарқ, 2000,-Б.261. 5 Бўрибой Аҳмедов. Ўзбекистон халқлари тарихи манбалари. -Тошкент: Ўқитувчи, 2001. -Б. 232 165 Abdulazizxon 1669-yilda mullo Farruh boshchiligidagi 1 elchilarni Rossiyaga uzatgan bo‘lsa, bu elchilikka javoban Buxoroga aka-uka Pazuxinlar boshchiligidagi rus elchilari tashrif buyurishadi. Keyinchalik, Usmoniylar davlati bilan ham diplomatik aloqalarni mustahkamlab borganlar, masalan, 1673-yilda Abdulazizning elchilari Usmoniylar imperiyasi tomonidan Istambulda qabul qilingan 2 . Tadqiqotchilarning e’tirof etishiga qaraganda, Abdulazizxonning diplomatik aloqa o‘rnatish qobiliyati mavjudligi va bundan Xiva, Dehli, Isfahon va Istambulga uzatadigan elchiliklarida foydalangan. Ushbu hukmdor zamoniga kelib Rossiyaning O‘rta Osiyo xonliklariga nisbatan qiziqishi ortib ketishi natijasida, Pyotr I tomonidan dastlabki harbiy ekspeditsiyalar uzatila boshlangan. 1717- yilda Rossiyaga Qulibek to‘pchiboshi rahbarligida elchilar uzatilgan. Rossiya tomonidan xonliklarga uzatilgan Bekovich-Cherkasskiy ekspeditsiyasi bosqinchilik harakatlariga zamin tayyorlagan harakatlarning ibtidosi bo‘ldi 3 . XVII-XVIII asrlardanoq xonliklarga o‘qotar qurollar savdosi ta’qiqlab qo‘yilgan edi. Abulfayzxon davridagi tarixiy voqealar XVIII asrda yashab o‘tgan marvlik tarixchi Muhammad Kozimning “Nomayi olamaroyi Nodiriy” asarida ham uchraydi. Unda asosan Eron qo‘shinining 1747- yilda O‘rta Osiyo hududiga bostirib kirish holatlari tasvirlangan 4 . Bundan tashqari “Silsilat as-salotin”da qo‘shni Eron safaviylari va Hindistonda boburiylar bilan olib borilgan aloqalar haqida hikoya qilinadi 5 . Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|