O‘quv qo‘llanma
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
buxoro tarixi
|
Qavola (Qarshi) darvozasi. Ba’zi manbalarda Rangrez
darvozasi deb ham yuritiladi. Rivoyatlarga ko‘ra, Shayxi Rangrez matolarga gul bosish hunari bilan shug‘ullangan va karomatgo‘y avliyo ham bo‘lgan. Uning karomatlarini ko‘rgan Shayx ul-Olam Sayfiddin Boxarziy (XIII asr) shogirdini haqqa etgan deb hisoblab, unga o‘z vaqfidagi qishloqlardan birini hadya etgan. Keyinchalik Abdulloxon shaharni kengaytish chog‘ida ushbu qishloq ham qal’a devori ichida qolgan. Unda qurilgan darvoza esa Qavola deb yuritila boshlangan. Ammo darvoza asosan Qarshi, Kesh aholisining kirish joyi hisoblangani bois mahalliy aholi uni Qarshi darvoza deya atay boshlagan. Mazori Sharif darvozasi. Abdullaxon Buxoro shahrini kengaytirgan vaqtida Bahouddin ziyoratiga boradigan yo‘l ustida Mazori Sharif darvozasini qayta qurdiradi. Darvoza keng va salobatli, 18 ta gultojdan iborat bo‘lib, svod timpan (ravoq) kiteba arkasiz qilib qurilgan, uchta mo‘ri (teshik)dan iborat bo‘lib, usti tekis g‘isht bilan soyali qilib bunyod etilgan. Balandligi 11 metr bo‘lib, shaharning qal’a devoriga teng bo‘lgan. Mozori SHarif darvozasi yonida soqchilar uchun alohida joy, darvozabonlar uchun maxsus xonalar barpo etilgan. Darvoza qattiq qayrag‘ochdan qalin va mustahkam qilib yasalgan. Darvozaning mustahkamligini yanada oshirish maqsadida yogoch materiallar qizdirilgan yog‘ga botirib olingan. Ular temir mixlar bilan yo‘g‘on to‘sinlar yordamida yaxlit tabaqali qilib yasalgan. Zulfin va xalqalari mis temiridan haftjush usulida tayyorlangan. Darvoza ostonasi tut daraxtidan, tepa to‘sinlari gujumdan yasalgan. Shu sababli bu darvozalar har qanday sharoitda o‘z sifatini yo‘qotmay, asrlar osha xizmat qilgan. Vafot etgan hukmdorlar jasadi Mazori Sharif darvozasidan chiqarilib, Fayzobod 147 xonaqosida janoza o‘qilgan. U erdan piyoda Bahouddin Naqshband mazoriga eltib, dafn qilingan. Darvoza yonidan Buxoroning mashhur Shohrud arig‘i oqib o‘tgan. Bu darvoza orqali seshanba, chorshanba, ayniqsa hayit kunlari shahar aholisi Hazrat Bahouddin ziyoratiga borgan. XVI asr Buxoro me’morchiligida asosiy rivojlanish yo‘nalishlari bo‘yicha har biri taxminan uch o‘n yillikni qamraydigan uchta qurilish davrini ajratish mumkin. Birinchi davr - 1500-1530-yillar, ya’ni Buxoroning Temuriylardan keyingi rivojlantirish davrini o‘z ichiga olib, u asosan Ubaydullaxonning bunyodkorlik faoliyati bilan bog‘liq. Unda bir tomondan, Temuriylar davri me’morchiligi ana’nalari hali kuchli bo‘lgan, ikkinchi tomondan, Buxoro me’morchilik maktabining o‘ziga xos mahalliy xususiyatlari shakllangan davr edi. Bu davr binolarining hali ham boy va sermehnat naqsh-qoshinli sopol, yig‘ma mozaika bezatib turadi. Masalan, XVI asr boshlarida qayta qurilgan Masjidi Kalon kirish kismining naqshi, shuningdek, Masjidi Baland va Xo‘ja Zayniddin masjid-xonaqosining ziynati shular jumlasidandir. Bu obidalarda Temuriylar davriga xos “kundal” zarhal naqshlardan ham foydalanilgan 1 . 1530-1560-yillarni o‘z ichiga oluvchi ikkinchi qurilish davri qisman Ubaydullaxonning hukmronlik davriga to‘g‘ri kelsa-da, lekin asosan uning o‘g‘li Abdulazizxon nomi bilan bog‘liq. Bu davrda tomni yopish konstruksiyasi va binolarning kompozitsiyaviy usullari takomillashdi. Ikki me’moriy ansambl yaratildi va turli fuqarolik inshootlari bunyod etilib, Buxoro me’morchiligi maktabining shakllanishi davom etdi. Mazkur davrda Buxoro uchun yangi bo‘lgan zil-zilabardosh konstruksiyalar yuz yillar avval o‘tgan davrda-XV asrning uchinchi choragidan boshlab Temuriylar davri me’morchiligida ixtiro qilingan va ildam foydalanilgan bir-birini kesib o‘tuvchi arklar va qalqonsimon qism tobora ko‘proq qo‘llana boradi. Bu usul Buxoroda ilk bor, ehtimolki, birinchi marta XV asrda Turki Jandiy maqbarasida ko‘llangan 2 . XVI asrning ikkinchi choragidan boshlab oldingi davrning eng istiqbolli va novatorlik-muhandislik ishlanmalaridan bo‘lmish mazkur 1 Бухоро шарқ дурдонаси./ Муаллифлар жамоаси. –Тошкент: Шарқ, 1997. –Б.98. 2 Ўша жойда. 148 konstruksiyalar Buxoro me’morchiligi rivojlanishini izchil davom ettirib, nihoyat XVI asr oxirlaridagina poyoniga etdi. Ikkinchi qurilish davrida Buxorodagi Mir Arab (1536) madrasasining burchak zallari to‘rtta o‘zaro kesishuvchi ravoqlar tizimi yordamida qoplandi. Biroq, bunda ular hanuz Temuriylar davri me’morchiligiga xos gumbazni ushlab turadigan monumental qism va ikki qavat gumbazga ega edi. Ancha keyingi davr qurilishlarida ulardan voz kechildi va yakka qavat gumbazning cho‘qqisiga, ko‘pincha, ravoqda oynaband tuynuk qo‘yilgan. Bunda ko‘rkam kesishma ravoqlar muhandislik g‘oyasi naqshdan xoli bo‘lib, yukoridan samarali yoritilgan. Ana sha davrda qurilgan Toqi Sarrofon savdo gumbazi va Bahouddin Naqshband qabri oldidagi xonaqohni kovlash konstruksiyasi gumbaz qobig‘idan bo‘rtib chiqqan va uzoqdan samarali kuzatiladigan to‘rtta kesishuvchi ravoqdan iborat bo‘lgan. Ikkinchi davrda asosan “qo‘sh” usulida, ya’ni old tomoni bir- biriga qaragan bir o‘qda ro‘baro‘ joylashgan Buxoroning yirik ansambllari vujudga keladi. Bunga Buxoroning Poyi Kalon bosh ansambli fikrimiz dalilidir. Bu erda 1534 yilda ko‘hna yo‘ldan ajralib chiqadigan maydonda Masjidi Kalon ro‘parasida “qo‘sh” usulida Mir Arab madrasasi barpo etildi. XIX-XX asrlar chegarasida janubdan shu maydonga Amir Olimxon madrasasi tutashdi. Uch tomoni obidalar bilan egallangan Poyi Kalon maydoni hozirgacha o‘sha ko‘rinishida saqlanib qolgan. 1535-yilda shahriston janubida hozirda buzilib ketgan G‘oziyon ansambli barpo etilgan. U “qo‘sh” kompozitsiyasi bo‘yicha bir-biriga ro‘ba- ro‘y joylashgan Katta va Kichik G‘oziyon madrasalari va ular o‘rtasida G‘oziyon hovuzidan iborat bo‘lgan. Ana shu ansambldan faqat Katta Madrasa saqlanib qolganki, hozir Mirza Sharif G‘oziyon madrasasi deb yuritiladi 1 . Uchinchi qurilish davri 1560-1590-yillarni o‘z ichiga olib, u Abdullaxonning kuchli birlashtiruvchilik hokimiyatiga bog‘liq ravishda davlatning barqarorlashuvi tufayli XVI asr qurilishi va me’morchiligida yuksalishning eng yukori cho‘qqisiga to‘g‘ri keladi. Buxoro me’morchilik maktabi faol shakllandi, diniy binolar-masjid, madrasa, xonaqoh, shuningdek, fuqarolik inshootlari: timlar, toqlar, 1 Бухоро шарқ дурдонаси./Муаллифлар жамоаси. –Тошкент: Шарқ, 1997. –Б.100. 149 karvonsaroy, hammom, hovuz, sardoba, ko‘prik va hokazolarning tiplari mukammallashdi. XVI asr boshlarida mo‘l bo‘lgan naqsh, ikkinchi va uchinchi kurilish davrlarida kamroq qo‘llanildi. Bunday naqshinkor qoplamalar endilikda qimmatbaho kiritmalar tarzida asosan binolarning old tomonida, hovli ayvonlarida, ravoqning bezakli tokchalarida to‘plangan. Buxoroda Markaziy Osiyoda ilk bora bino old tomonida ravoq peshayvoni tashqariga qaratib quriladigan bo‘ldi. Masalan, dastlab Ulug‘bek madrasasi old tomoni ravoqli peshayvon sifatida qurildi. Bu usul birinchi marta shahar tashqarisidagi Bahouddin (1545) va Chor Bakr (1560), keyin shahar madrasalari – Ko‘kaldosh, Xiyobon, Bozori Go‘sfand va Muhammadyor Otaliq honaqosida qo‘llanilgan 1 . Buxorodagi emas, balki, ehtimol, butun Markaziy Osiyoda saqlangan eng ko‘hna mahalla masjidlaridan biri XVI asrga oid Masjidi Balanddir. Odatdagi sinchli mahalla masjidlardan farqli o‘laroq u, istisno tariqasida, baland tosh supada pishiq g‘ishtdan qurilgan, bu hol uning uzoq vaqt yaxshi saqlanishiga imkon bergan. XVI asr boshlariga oid Xoja Zayniddin masjid-xonaqosi me’morchilik va bezatilish uslubi jihatidan yuqorida ko‘rib o‘tilgan Masjidi Balandga juda o‘xshash. Lekin undan farqi shundaki, bu bino xonaqoh va mahalla masjidi vazifalarini bajarib, ko‘pxonali va gumbazli bo‘lgan. Bino joylanishiga ko‘ra majmuada ichki hovli hujralari ko‘p bo‘lib, hovli o‘rtasida katta hovuz joylashgan. Gumbazli zalning ichki qismi naqshlarga juda boy. Uning paneli XVI asr naqshlarining noyob namunasidir. Gavkushon ansamblida tilga olingan Buxorodagi ikkinchi Xoja Kalon jome masjidi 1579-1580-yillarda ko‘rib bitkazilgan. To‘g‘ri urchakli bu binoning o‘rtasida hovli bo‘lib, atrofi ustun-gumbazli galereyalar bilan egallangan. Asosiy kiraverishni bezagan peshtoq ro‘parasidagi hovlining g‘arb tomonida masjidning peshayvonli va gumbazli qishki zali “maqsura” joylashgan. Buxoro me’morchilik maktabi XVI asrda yana ham rivojlandi. Buxoroda naqshga boy va hajmiy kompozitsiyasi bo‘yicha ta’sirchan madrasalardan biri 1536-yilda qurilgan Mir Arab, darsxona joylashgan madrasa kiraverishdagi shimoliy burchak zalida dafn etilgan. 1 Бухоро шарқ дурдонаси./Муаллифлар жамоаси. –Тошкент: Шарқ, 1997. –Б.101. 150 Madrasa tarxi bir gaz 104 santimetrga tent modulidan foydalangan holda tuzilganki, bu hol unga aniqlik va muvofiqlik kasb etdi. Temuriylar davriga xos manzarali shakllari saqlangan holda bu erda novatorlik konstruktiv usullar kiritiladi. Chunonchi, burchak zallari tepasidagi ikkita yirik havorang manzarali gumbazlar to‘rtta kesishuvchi ravoqlar o‘rnashgan, lekin baland gumbazni tutib turuvchi qism oynaband tuynukka aylanadi 1 . Ko‘kaldosh madrasasi (1568-1569 yy.) Abdullaxon II ning vaziri Qulbobo Ko‘kaldosh tomonidan qurilgan bo‘lib, Buxorodagi eng yirik (86x69 metr, 130 taga yaqin hujrasi bor) madrasadir. Mablag‘ni va turar joyni tejash uchun u bo‘ylama o‘q bo‘ylab ikkitagina gumbazli ayvon qilib qurilgan. Bu erda Markaziy Osiyo madrasalari ichida ilk bor odatda yalang, yon tomoni tashqariga ikkinchi kavatning ravoqli peshayvoni bilan ochilgan. Kesishuvchi ravoqlar devorlarga parallel emas, balki diagonal bo‘ylab joylashgan kirish guruhidagi (darsxona) burchak zallaridan birining tom to‘sini o‘ziga xosdir 2 . Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|