O‘quv-uslubiy majmua Namangan davlat universiteti kengashining 2021-y. "27"
Download 1.18 Mb. Pdf ko'rish
|
A.Qurbonov O`UM Аруз вазни 4
|
BASIT (ar. طيسب- yoyiq) – aruz bahrlaridan biri, mustaf’ilun (– – v –) va foilun
(– v –) asllarining takroridan hosil bo‘ladi, mustaf’ilun rukni boshida ikki sabab (mus va taf) yoyilib turgani uchun shu nomni olgan. Bundan tashqari, B. bahri vaznlarining aruz va zarbida harakatlar, ya’ni qisqa unlilar yoyilgani uchun shunday nomlangan, degan fikrlar ham bor. B. bahri arab she’riyatiga xos bo‘lib, o‘zbek she’riyatida qo‘llanmaydi. Navoiyning “Mezon-ul-avzon” asarida B. bahrining bir vazni, Boburning “Muxtasar” asarida sakkiz vazni turkiy tilda bitilgan maxsus misollar bilan keltirilgan. Xususan, Navoiy: Ishqing meni tunu kun majnunu zor aylamish, Ko‘nglumni zoru hazin, jismim nizor aylamish, – baytini misol qilgan bo‘lib, u basiti musammani solim (– – v – / –v – / – – v – / –v – ) vaznida yozilgan. BAHR (ar. رحب– dengiz) – aruzda yozilgan she’rda ruknlarning takrorlanish tartibi, konkret she’rdagi o‘lchov asosi. Aruzda hijo, rukn, misra va bayt (arab aruzida harf, juzv, rukn, bahr, bayt) she’rning o‘lchov birliklari bo‘lib, bunda bayt konkret she’rning ritmik jihatdan tugal birligi, boshqalari esa uning tarkibiy qismlari sanaladi. B. misra doirasida voqe bo‘ladi, chunki ilk misradagi ruknlar tartibi keyingi misralarda aynan takrorlanadi. YA’ni, aruzda 8 ta rukn(asl)ning muayyan tartibdagi takroridan B.lar hosil bo‘ladi va ularning har biri o‘z nomiga ega. A.Navoiy “Mezon ul-avzon”da ko‘rsatishicha, aruzda 19 ta bahr mavjud, Bobur esa “Muxtasar”da 21 ta bahrni ko‘rsatadi. B.larning ettitasi (mutaqorib, mutadorik, hazaj, ramal, rajaz, komil va vofir) bitta rukn takroridan (mas., mafoiylun / mafoiylun... – hazaj; foilotun / foilotun... – ramal) hosil bo‘ladi, birgina maf’ulotu asli o‘zi mustaqil holda B. hosil qilmaydi. Bittadan olingan ikkita asl takroridan yana 8 ta B. (muzori’, hafif, mujtass, munsarih, muqtazab, tavil, madid va basit ) hosil bo‘ladi (mas., mafoiylun / foilotun... – muzori’; foilotun / mustaf’ilun...– hafif). Ikkita bir xil va bitta boshqa asl 80 takroridan esa qolgan 4 ta B. (qarib, mushokil, g‘arib va sari’) hosil bo‘ladi (mas., foilotun / foilotun / mustaf’ilun – qarib; foilotun / foilotun / mafoiylun – mushokil). O‘zbek tili xususiyatlari bilan bog‘liq holda she’riyatimizda B.lar qo‘llanishdagi faollik darajasiga ko‘ra farqlanadi: agar hazaj, ramal, rajaz, muzori’, xafif, mujtass, munsarih, sari’, mutaqorib B.lari faol qo‘llangan bo‘lsa, mutadorik, komil tavil B.lari juda kam uchraydi; vofir, muqtazab, madid, basit, qarib, mushokil, g‘arib, ariz, amiq B.lari esa she’riyatimizda ishlatilmagan. VAZN (ar. نزو- o‘lchov) – konkret she’rda yuzaga chiquvchi ritmik hodisa, metr, o‘lchov. So‘zlashuv amaliyotida “aruz vazni”, “barmoq vazni” tarzida ishlatish kuzatiladiki, nazariy jihatdan bu to‘g‘ri emas. CHunki, aslida, aruz ham, barmoq ham ko‘plab vaznlarni o‘z ichiga olgan she’r tizimlaridir. V. she’r tizimi qonuniyatiga asoslangan holda aniq bir she’rning o‘lchovini bildiradi. Masalan, aruz tizimi qisqa va cho‘ziq hijolarning muayyan tartibda takrorlanishiga asoslanadi, V. esa takrorlanishning konkret she’rdagi tartibini belgilayotgan o‘lchovni bildiradi. Agar “g‘azal ramali musaddasi solim vaznida yozilgan” deyilsa, uning bir baytida 6 ta, har bir misrasida uchtadan rukn, har bir ruknda 4 tadan hijo borligi, hijolar “cho‘ziq- qisqa-cho‘ziq-cho‘ziq” tartibida guruhlangani anglashiladi. YA’ni, bu g‘azal ritmi shu o‘lchov asosida tartibga solingan, uning barcha misra va baytlari ritmik jihatdan shu o‘lchovga mosdir. VASL (ar. لصو- ulanish, qo‘shilish) – 1) aruzda yozilgan she’rlarda ayrim yopiq hijolar oxiridagi undoshni vazn talabi bilan o‘zidan keyingi unli bilan boshlangan so‘zning birinchi hijosiga qo‘shib o‘qish hodisasi. Masalan, Mashrabning: Sajda aylar zohid ul mehrobig‘a, Man qilurman sajda egma qoshima, – baytidagi “zohid ul” (– – – ) birikmasi V. qoidasiga ko‘ra “zo-hi-dul” (– v – ) tarzida o‘qilishi lozim, aks holda she’r vazni buziladi. CHunki bayt ramali musaddasi maqsur (foilotun, foilotun, foilun) vaznida bo‘lib, agar V. qoidasiga rioya qilinmasa, birinchi misra xashvidagi ikkinchi hijo qisqa bo‘lmay qoladi, natijada vaznda buzilish yuzaga keladi. 2) mutlaq qofiya (q.) unsuri. VASF (ar. فصو– tavsiflash, tasvirlash, sifatlash) – biror narsa, hodisa yoki shaxsni maqtash, madh etish, chiroyli o‘xshatishlar, majoziy iboralar bilan ta’rifu tavsif berish. V. alohida janr emas, balki tavsifiy xarakterdagi qator janrlar(qasida, madhiya, faxriya va b.)ga xos ifoda yo‘sini, usulidir. V. xarakteridagi she’rlar qasidadan ajralib chiqqan bo‘lib, johiliyat davri arab she’riyatida shoirlar o‘z tuyasi, oti yoki boshqa vahshiy hayvonlarni, sahrodagi turli hodisalarni V. qilib she’rlar bitgan bo‘lsa, keyinchalik uning mavzu ko‘lami kengaydi: biror shaxs, shahar, bino, yil fasllari, oy, qalam yoki qalamdon, boshqa biror buyum, zeb-ziynat va sh.k.larni tavsiflash maqsadida she’rlar bitildi. Ko‘rinadiki, V.ning mavzusi cheklangan emas. SHunga qaramay, mumtoz she’riyatimizda ma’shuqa yoki uning biror uzvini tavsiflashga bag‘ishlangan she’rlar (mas., “Kokuling”, “Sochlaring”, “Qoshlaring”, “Surating” radifli g‘azallar) ko‘proq uchraydi. Odatda, shoir biror narsani V. qilar ekan, uning jamiyatdagi yoki o‘z hayotidagi o‘rni, ahamiyatiga baho beradi, unga o‘zining munosabatini ifodalaydi. |
