O‘quv-uslubiy majmua Namangan davlat universiteti kengashining 2021-y. "27"

mafoiylun mafoiylun fauvlun 
Endi yuqorida ko’rilgan usul bilan baytning vaznini nomlaymiz: hazaji 
musaddasi mahzuf (oltitalik mahzuf hazaj).
Yoki boshqa bayt: 
Mun–doq de //–di no:–qi–li: //ma–o:–ni:, 
Qil–g’och bu //ba–di:–’a so’z //ba–yo:–ni:. 
– – V // V – V – // V – – 
Birinchi ruknning birinchi va ikkinchi bo’g’inlari cho’ziq, uchinchi bo’g’ini 
esa qisqa. Uch bo’g’inli bu rukn «mafoiylun»ning «axrab» ko’rinishi bo’lgan 

---

 
31 
«maf’uvlu»ga to’g’ri keladi: – – V // maf’uvlu. Ikkinchi rukn to’rt bo’g’inli bo’lib, 
birinchi va uchinchi bo’g’inlari qisqa, ikkinchi va to’rtinchi bo’g’inlari esa cho’ziq. 
Bu rukn «mafoiylun»ning «maqbuz» ko’rinishi bo’lgan «mafoilun»ga to’g’ri keladi: 
V – V – // mafoilun. Uchinchi rukn uch bo’g’inli bo’lib, birinchi bo’g’in qisqa, 
ikkinchi, uchinchi bo’g’inlar esa cho’ziq. Bu rukn «mafoiylun»ning «mahzuf» 
ko’rinishi bo’lgan «fauvlun»ga to’g’ri keladi: V – – // fauvlun: 
Mun–doq de //–di no:–qi–li: //ma–o:–ni:, 
Qil–g’och bu //ba–di:–’a so’z //ba–yo:–ni:. 
– – V // V – V – // V – – 
maf’uvlu mafoilun fauvlun 
Bu vaznning nomini ham yuqoridagi usul bilan aniqlasak, baytning vazni 
hazaji musaddasi axrabi maqbuzi mahzuf bo’ladi (oltitalik axrabu maqbuzu mahzuf 
hazaj). 
Boshqa ruknlarning nomi ham shu tarzda belgilanadi.
Bahrlar 
Bir yoki ikki asliy rukn asosida yuzaga keladigan vaznlar to’plami bahr 
deyiladi.
Masalan, avvalgi mavzulardan ma’lumki, «mafoiylun»ning solim va far’iy 
ko’rinishlaridan quyidagi vaznlar yuzaga keladi: 1) hazaji musaddasi mahzuf; 2) 
hazaji musaddasi maqsur; 3) hazaji musaddasi axrabi maqbuzi mahzuf; 4) hazaji 
musaddasi axrabi maqbuzi maqsur; 5) hazaji musaddasi axrabi ashtari mahzuf; 6) 
hazaji musammani solim; 7) hazaji musammani axrab; 8) hazaji musammani ashtar; 
9) hazaji musammani axrabi makfufi mahzuf va hokazo. Ana shunday bir rukndan 
hosil bo’lgan vaznlar yig’indisi bahr deyiladi. «Mafoiylun» ruknidan «hazaj», 
«foilotun»» ruknidan «ramal», «mustaf’ilun» ruknidan «rajaz», «fauvlun» ruknidan 
«mutaqorib» bahrlari yuzaga keladi.
Aruz vaznida hammasi bo’lib 19 bahr bor. Bahrlar bir asl ruknning takrori yoki 
ikki asl ruknning o’zaro birikuvidan hosil bo’lishi mumkin. Shunga ko’ra ular ikkiga 
bo’linadi: 
1) muttafiq ul-arkon bahrlar – bir xil ruknli bahrlar; 
2) muxtalif ul-arkon bahrlar – har xil ruknli bahrlar.
Agar bahr bir asl ruknning takroridan hosil bo’lgan bo’lsa, muttafiq ul-arkon, 
ikki asl ruknning birikuvidan hosil bo’lgan bo’lsa, muxtalif ul-arkon bahr deyiladi.