Oraliq nazorat savolnomasi “Jahon tarixi va geografiyasi” fanining maqsad va vazifalari Javobi

Kale portini olgan ingliz qo'shinlari 1347-yili Akvitaniyaga yurish boshlaydi. 1356-yili Fransiyaning son jihatdan ikki baravar katta qo'shini shahzoda Eduard bo'linmasini ta’qib etib unga Puatye yaqinida yetib

oladi. Eduard fransuzlar uni o'tkazib yuborishi hisobiga barcha o'lja va asirlarni, qo'lga kiritgan hamma qal’a va qasrlarini berishga tayyor ekanligini bildiradi. Lekin Fransiya qiroli shahzodaning o 'z a ’yonlari bilan asirlikka tushib qamoqqa olinishiga rozi bo'lishini talab qiladi. Natijada Eduard jang qilishdan boshqa chora qolmaganiga ishonch hosil qiladi. Jang davomida fransuzlar yana birikmay harakat qilishi ularning eng sara ritsarlari halokatiga sabab bo'ladi. Fransiya qiroli Ioann Saxiy va o'g'li Filipp asirga tushadi. Jangdan so'ng inglizlarga ularning Fransiyadagi ko'plab yer-mulklari qaytariladi. Urush esa fransuzlar uchun xavfli tus ola boshlaydi.

IX-XV asrlarda Angliya. Javobi: Analiva vuz villik urush davrida. Yuz yillik urush Angliya iqtisodiyotiga ham katta zarar yetkazdi. Qirol Richard II (1 3 7 7 - 1399) mamlakatda 1377-yili qo'shimcha jon solig'i joriy etadi. 1380-yili jon boshi solig'i 3 baravarga oshiriladi. Soliqni yig'ishdagi suiiste’molliklar, nohaqliklar Angliyada xalq qo'zg'oloniga sabab bo'ladi. Kambag'al ruhoniylar va rohiblardan xalq voizlari yetishib chiqadi. Xalq orasida katta obro'ga erishgan Jon Boll o'z va’zlarida: «Odam Ato yerhaydab, Momo Havo charx yigirganda, kim dvoryan bo ‘Igan?» - deb aytgan kinoyali so'zlari qishloqlarda tez-tez takrorlangan. Kenterberi arxiyepiskopi buyrug'i bilan Jon Boll qamoqqa olinadi.

Analiva X V asrda. Yuz yillik urush tugaganidan keyin, Angliya tarixida «Qizil va oq gullar» (1455 - 1485) urushi nomini olgan urushlar bo'lib o'tadi. Unda aholining 1/4 qismi, nomdor feodal zodagonlar – baronlarning deyarli barchasi qirilib bitadi. Urushlar paytida taxtda bo'lgan yorklarga qarshi hal qiluvchi Bosvort yaqinidagi jangda (1485-yil) g'olib chiqqan Lankasterlar xonadoni qo'llagan Genrix Tyudor Angliya taxtiga keladi. Genrix VII Tyudor (1485 - 1509) davrida qirol hokimiyati kuchayib boradi. Urushlarda qirilib bitgan normand zodagonlari o'rniga qirol lordlar palatasiga kiritgan yangi angl-saks zodagonlari uning ishonchini qozonishga intilgan. Umumpalataga taklif qilingan ritsarlar va shaharliklar ham qirol kiritgan qonunlarni tasdiqlar, unga yangi soliqlar yig'ishga ruxsat berardi.

Uot Tayler qo’zg’oloni. Javobi: Uot Tavler ao'za'oloni. Qo'zg'olon 1381-yil mayida soliq yig'uvchilar bedodligidan boshlanib, tez orada Angliyaning katta qismini qamrab oladi.

Qo'zg'olonchilar dehqonlaridan iborat qo'zg'olonchilar tunukasoz Uot Tayler boshchiligida poytaxtga yo'l oladi. Londonliklar qo'zg'olonchilarga shahar darvozalarini ochib berishadi. Qirol a’yonlari, taniqli amaldorlar uylariga o't qo'yiladi. Aybdor deb topilgan amaldorlar qatl etila boshlanadi.

Birinchilardan bo'lib Kenterberi arxiyepiskopi o'ldiriladi. Yosh qirol Richard II qo'zg'olonchilar bilan muzokaralar boshlaydi. U o'zini xalqqa do'st qilib ko'rsatishga intiladi. Bu orqali qirol qo'shinining Londonga yetib kelishi uchun vaqtdan yutiladi. Uchrashuvda qabul qilingan «Mayl End» dasturiga binoan: dehqonlarning qaram ligini bekor qilish, erkin savdoga ruxsat etish, yer solig'ini kamaytirishga rozilik beriladi. Qirol bilan uchrashuvdan so'ng qo'zg'olonchilarning o'ziga to'q qism i uylariga tarqalishadi. Lekin qo'zg'olonchilarning kambag'al qismi bunga qoniqmaydi va Londonda qoladi, qirol bilan yangi uchrashuv Smitfildda bo'ladi. Yangi ishlab chiqilgan dasturda feodallar tortib olgan yaylov va o'rmonlarni qaytarish, ibodatxona yerlarini musodara qilib dehqonlarga bo'lib berish, aholining

teng huquqli bo'lishini taminlash kabi talablar bor edi. Uchrashuv paytida qirol a ’yonlaridan biri bilan janjallashib qolgan Uot Tayler to'qnashuvda yaralanib halok bo'ladi. Sarosimada qolgan dehqonlarga ularning barcha talablari bajarilishi va’da qilinib, shaharni tark etishga ko'ndiradilar. Lekin qo'zg'olonchilar izidan yuborilgan qo'shin ulardan ayovsiz o'ch oladi.

Qo'zg'olon mag'lubiyatga uchrasa-da, uning ta’sirida Angliyada dehqonlarning mehnat majburiyatlaridan (barshchina) voz kechiladi. Qaram dehqonlar XV asr davomida to'lov evaziga ozodlikka erishadi. Soliqlar

tartibga solinadi

Angliyada Oq va Qizil gullar urushi. Javobi: Qora va oq atirgullar urushi - 1455-85, Angliya fuqarolik urushi, Plantagenet sulolasining ikki shoxi - Lancaster (gerbida qizil atirgul) va York (gerbdagi oq atirgul) o'rtasidagi taxt uchun. Urushda ikkala sulolaning asosiy vakillari va zodagonlarning muhim qismi o'limi Tudor absolyutizmining o'rnatilishiga yordam berdi Qirmizi va oq atirgullar urushi (Atirgullar urushi) (1455-85), Angliya feodal guruhlari o'rtasidagi qonli to'qnashuvlar, bu podshoh Plantagenet sulolasining ikki qatori: Lankaster (qirmizi atirgulning gerbida) va York (gerbida) o'rtasida taxt uchun kurash shaklida bo'lgan. oq atirgul).

Urush sabablari. Urushning sabablari Angliyaning og'ir iqtisodiy ahvoli (katta meros inqirozi va uning rentabelligi pasayishi), Angliyaning Yuz yillik urushda (1453) mag'lubiyati, bu feodallarni Frantsiya erlarini talash imkoniyatidan mahrum qildi; 1451 yildagi Jek Kad qo'zg'olonining bostirilishi (Qarang, Jek Jek qo'zg'oloni) va shu bilan feodal anarxiyasiga qarshi bo'lgan kuchlar. Lankaster asosan orqaga shimoliy baronlarga, Uels va Irlandiyaga, Yorkka - Angliyaning iqtisodiy jihatdan rivojlangan janubi-sharqidagi feodallarga suyangan. Savdo va hunarmandchilikning erkin rivojlanishi, feodal anarxiyasining tugatilishi va mustahkam hokimiyat o'rnatilishidan manfaatdor bo'lgan o'rta zodagonlar, savdogarlar va badavlat fuqarolar Yorksni qo'llab-quvvatladilar. Lancaster qiroli Genrix VI davrida (1422-61), mamlakat aholisining qolgan qismida noroziliklarni keltirib chiqargan bir qancha yirik feodallar to'plami tomonidan boshqarildi. Ushbu norozilikdan foydalanib, York gertsogi Richard o'zining vassallarini atrofiga to'pladi va ular bilan Londonga yo'l oldi. 1455 yil 22 mayda Sankt Albans jangida u Scarlet Rose tarafdorlarini tor-mor qildi. Tez orada hokimiyatdan chetlatildi, u yana isyon ko'tarib, ingliz taxtiga da'vogarligini e'lon qildi. O'z tarafdorlari armiyasi bilan u Blore Heit (1459 yil 23 sentyabr) va Shimoliy Xemptonda (1460 yil 10 iyul) dushmanni mag'lub etdi; ikkinchisida u qirolni egallab oldi, shundan so'ng u yuqori xonani o'zini davlatning himoyachisi va taxtning vorisi sifatida tan olishga majbur qildi. Ammo qirolicha Margarita, Genrix VI ning sheriklari bilan Ueykfildda to'satdan unga hujum qilishdi (1460 yil 30 dekabr). Richard butunlay mag'lubiyatga uchradi va jangga quladi. Dushmanlar boshini kesib, uni qog'oz devoriga Yorkning devoriga qo'yishdi. Uning o'g'li Edvard Earl Warwick-ning yordami bilan Mortimers xoch (1461 yil 2-fevral) va Tougton (1461-yil 29-mart) ostida Lankaster sulolasi tarafdorlarini mag'lub etdi. Genrix VI taxtdan ag'darildi; u Margarita bilan Shotlandiyaga qochib ketdi. G'olib qirol Edvard IV bo'ldi.

Edvard IV.Biroq, urush davom etdi. 1464 yilda Edvard IV Angliya shimolidagi Lankaster tarafdorlarini mag'lub etdi. Genrix VI ushlanib, minorada qamoqqa olingan. Edvard IVning o'z kuchini kuchaytirish va feodal zodagonlarining erkinligini cheklash istagi, Uorik boshchiligidagi sobiq tarafdorlarining qo'zg'oloniga olib keldi (1470). Edvard Angliyadan qochib ketdi, Genrix VI 1470 yil oktyabrda taxtga qayta tiklandi. 1471 yilda Edvard IV Barnetda (14 aprel) va Tevkesberida (4 may) frantsuz qiroli Lui XI ko'magida Angliyaga kelgan Warwick va uning rafiqasi Genrix VI Margaret armiyasini mag'lubiyatga uchratdi. Warwick o'ldirildi, Genri VI 1471 yil aprel oyida yana taxtdan tushdi va 1471 yil 21 mayda minorada vafot etdi (taxmin qilinishicha).

Urushning tugashi.G'alabadan so'ng, Edvard IV o'z kuchini mustahkamlash uchun Lankaster sulolasining ikkala vakiliga va isyonkor Yorksga va ularning tarafdorlariga qarshi shafqatsiz tazyiqlarni boshladi. 1483 yil 9 aprelda Edvard IV vafotidan keyin taxt uning yosh o'g'li Edvard Vga o'tdi, ammo Edvard IVning ukasi bo'lajak qirol Richard III hokimiyatni qo'lga kiritdi, u o'zini yosh shohning himoyachisi deb e'lon qildi va keyin uni hokimiyatdan chetlashtirdi va minorada uning kenjasi bilan bo'g'ib qo'yishni buyurdi. Richard aka (avgust (?) 1483). Richard III ning o'z hokimiyatini kuchaytirishga urinishlari feodal zodagonlarning qo'zg'oloniga sabab bo'ldi. Qatl qilish va mulkni musodara qilish unga qarshi ikkala guruhning tarafdorlarini tikladi. Lancaster va York ikkala sulolasi Frantsiyada qirol Charlz VIII saroyida yashagan Lankasterning uzoq qarindoshi Geynrix Tudor atrofida birlashdilar. 1485 yil 7 yoki 8 avgustda Genri Milford Xeyvenga kelib, Uels orqali bemalol o'tib, o'z tarafdorlari bilan bog'langan. Birlashgan kuchlaridan Richard III 1485 yil 22-avgustda Bosvortda bo'lib o'tgan jangda mag'lubiyatga uchradi; o'zi o'ldirildi. Tudor sulolasining asoschisi Genrix VII qirol bo'ldi. Yorkning vorisi Edvard IV Yelizaveta qiziga uylanib, u gerbida qizil va oq atirgullarni birlashtirdi.

Urush natijalari.Qo'rqinchli va oq atirgullar urushi Angliyada absolyutizm o'rnatilgunga qadar eng so'nggi feodal anarxiya edi. Bu dahshatli azob-uqubat bilan o'tdi va ko'plab qatl va qatllar bilan birga bo'ldi. Kurashda ikkala sulola ham holdan toygan va halok bo'lgan. Urush Angliya aholisiga nizolarni keltirib chiqardi, soliqlarni ezish, xazinani o'g'irlash, yirik feodallarning qonunsizligi, savdoning pasayishi, to'g'ridan-to'g'ri talon-taroj va talablar. Urushlar davrida feodal aristokratiyaning muhim qismi yo'q qilindi, ko'plab yer maydonlarining tortib olinishi uning kuchini yo'qotdi. Shu bilan birga, yerga egalik kuchaydi va yangi zodagonlar va savdogarlar sinfining ta'siri kuchaydi, bu Tudor absolyutizmining ustuniga aylandi. QIZIL VA OQ ROSELAR Urush.Qo'rqinchli va oq atirgullar urushi - 15-asrning ikkinchi yarmida ingliz toji uchun ichki feodal to'qnashuv. (1455-1487) Angliya qirollik sulolasining ikki vakili - Lancaster (gerbdagi qizil atirgulning surati) va York (gerbdagi oq atirgulning tasviri), natijada Angliyada yangi qirol Tudor sulolasi hokimiyatga keldi.

Источник: https://samarapedsovet.ru/uz/ushakova/alaya-i-krasnaya-roza-voina-istoriya-voiny-aloi-i-beloi-rozy/

IX-XV asrlarda Germaniya. Javobi:  9-asrda Germaniya yerlari Sharqiy franklar qirolligi tarkibiga kirgandan soʻng mustaqil nemis davlatiga yoʻl ochildi. Shtaufenlar sulolasi (1138—1268) davrida Germaniya hududi ancha kengaydi. Ayrim nemis knyazliklari, ayniqsa Saksoniya knyazligi „salib yurishi“ niqobi ostida Elba va Boltiqboʻyi xalqlarining yerlarini bosib oldi. 15-asr oxiri — 16-asr boshlarida dehqonlar va shaharliklarning jabr-zulmga qarshi qoʻzgʻolonlari boʻlib turdi. Ayniqsa, aholidan har xil bahonalar bilan turli soliqlar undirib oladigan katolik cherkoviga qarshi qattiq norozilik tugʻildi. Martin Lyuter rahbarligida katolik cherkoviga qarshi harakat —reformatsiya boshlandi (1517). Reformatsiya davridagi ommaviy harakatning eng yuqori choʻqqisi 1524—26 yillardagi dehqonlar urushi boʻldi. Bu davrda Sharqiy Germaniyada oʻz mahsulotini tashqi bozorga moʻljallagan yirik xoʻjaliklar paydo boʻldi. 1618-yilga kelib katolik va protestantlarning oʻzaro kurashlari Yevropadagi oʻttiz yillik urush (1618—48) kelib chiqishiga sabab boʻldi. Urush oqibatida Germaniya katta talofat koʻrdi. 1648-yilgi Vestfaliya sulx. shartnomasiga koʻra, Germaniya bir necha knyazliklarga boʻlindi. Oʻzining muhim geografik oʻrni tufayli Brandenburg-Prussiya kurfyurstligi (1701-yildan Prussiya qirolligi) eng yirik nemis davlatlaridan biriga aylandi. 
Xristian cherkovi. Javobi: Dinning Yevropada tamalishi. Xristian dini IV asrdan german qabilalari

orasida ham tarqala boshlaydi. Franklar qiroli Xlodvig xristianlikni V asr oxirid a qabul qiladi. Keyingi asrda yangi dinga vestgotlar, Pireney yarimorolining tub aholisi ham o'tadi. Angliya va Irlandiya

monastirlaridan yetishib chiqqan serg'ayrat rohiblar VI - VIII asrlarda Yevropaning eng chekka joylariga ham borib aholini xristianlikka o'tkazganlar. Skandinaviya aholisi (shvedlar, norveglar, finlar) bu diniy

ta'limotni IX asrdan qabul qiladi.

Vengerlar IX asrda, polyaklar X asrda xristianlikka o'tsalar, Kiyev Rusi va Bolgariya X asr oxirlarida xristianlikning pravoslav mazhabini Vizantiyadan qabul qilgan. Eng oxirida Yevropaning shimoli-sharqidagi polab slavyanlari (XII asrda), pruss va litva qabilalari (XIII - XIVasrlarda) cho'qintirilgan. Cherkovnina bo'linishi. Rim imperiyasining 395-yili G'arbiy va Sharqiy Rimga bo'linishi cherkovning ham ajralishiga olib keldi. Frank qiroli ko'magida 756-yili Italiyada Rim papalari davlati - Papa viloyati tashkil topadi. Vizantiya cherkovi esa aw aldan davlatga bo'ysunuvchi, Konstantinopol patriarxi boshqaradigan diniy tashkilotga aylanadi. Sharqiy Yevropada bolgarlarni cho'qintirishdagi raqobat 1054-yili xristian cherkovining rasman g'arbiy - katolik («jahon») va sharqiy - pravoslav («sof din», «chin e ’tiqod») cherkovlariga bo’linishiga olib keldi. XI asr o'rtalaridan rim-katolik va yunon-pravoslav cherkovlari mustaqil faoliyat olib bormoqda. Mazhablar orasidagi tafovutlar udum-marosimlarda ham mavjud. Xususan, katoliklarda ibodatdan avval faqat ruhoniylar bir chimdim non va bir ho'plam vino bilan poklansalar, pravoslavlarda barcha dindorlar bunday huquqqa ega bo'lishgan. Katoliklar beshta, pravoslavlar uchta barmoqlari bilan cho'qinganlar. G'arbda cherkov va’zlari lotincha, Sharqda esa yunon tilida olib borilgan. Katolik cherkovi barcha ruhoniylarga uylanishni taqiqlasa («selebat»), pravoslavlarda faqat rohiblar oil a qurmagan. Cherkov va davlat. Yevropada V asrda boshlangan feudal munosabatlardan cherkov ham chetda qolmadi. Ekinzorlaming 1/3 qismi ibodatxona va monastirlar qo'lida to'planadi. Davlat soliqlaridan ozod etilgan bu yerlarda cherkovdan ijaraga yer olgan 100 minglab qaram dehqonlar mehnat qilgan. Bundan tashqari, xristian cherkovi aholidan ushr (hosilning1/10) solig'ini undirgan. Aholi, shuningdek, bolani cho'qintirish, nikohdan o'tganida, marhumga ta’ziya marosimi o'tkazilganda va boshqa udumlar uchun ham pul to'lagan. Cherkovga tushadigan daromadning talay qismi Rim papasi xazinasiga yuborilgan. Katolik cherkovi, shuningdek, indulgensiya (lotincha «afv») - gunohlardan kechish yorliqlarini sotish hisobiga ham boyigan. Cherkovning badnafsligi insonning faqat qilgan gunohlari emas, balki qilishi mumkin bo'lgan gunohlarini ham awaldan ma’lum pul evaziga kechishida ko'rinadi. Yevropada cherkov davlatning muhim tashkilotiga aylanib, uning siyosiy va iqtisodiy faoliyatiga aralashgan, sud vazifasini bajargan. Cherkov qo'llagan jazoning eng og'iri interdikt - mamlakatda ibodat va marosimlarning vaqtinchalik taqiqlanishi bo'lgan. Katolik cherkovi o'z qudrati cho'qqisiga Innokentiy III (1198 -1 2 1 6 ) papaligi davrida erishdi. Uning: «Oy o'z yog'dusini Quyoshdan olganidek, qirol hokimiyati o ‘z jilosinipapalikdan oladi»,-de gan so'zlari amalda qo'llaniladi. Rim papasi german, fransuz va ingliz hukmdorlarini interdikt orqali tavba-tazarru qildiradi. Papaning hukmini aholiga o'tkazishdagi tayanchlardan yana biri rohiblar bo'lgan. Dastlabki monastirlar IV asrdan tashkil etilgan. Rohiblar toat-ibodatdan bo'sh paytlarida xattotlik bilan shug'ullanganlar. Ayrimlari esa monastir qoshidagi maktablarda bolalarni o'qitishgan

Salib yurishlari. Javobi: Salib vurishlari. Salib yurishlari G'arbiy Yevropa feodallarining Yaqin

Sharqdagi bosqinchilik va talonchilik urushlari edi. Bu yurishlar 1096 - 1270-yillar oralig'ida bo'lib o'tgan. Salib yurishlari katolik cherkovi tomonidan sakkiz marta (1. 1096 - 1099. 2. 1147 - 1149. 3. 1189 - 1192. 4.1202 - 1204. 5.1217 - 1221. 6.1228 - 1229.

7.1248 - 1245.8.1269-1270) tashkil qilingan. Sharqdagi yerlarni egallash orqali cherkov o'zining ta’sirini kuchaytirishni maqsad qilgan. Sharqda XI asr oxirida vujudga kelgan sharoit salib yurishlari uchun qulay bo'lgan. Kichik Osiyo yarimorolini saljuqiy turklar deyarli to'liq qo'lga kiritgan. Bu hududdan G'arb mamlakatlari ziyoratchilari Falastinning muqaddas joylariga, rivoyatlarga ko'ra, Iso payg'ambar dafn etilgan Quddusga boradigan yo'llar o'tardi. Quddus esa deyarli besh asrdan buyon musulmonlar qo'lida edi. Mahalliy hukmdorlar va aholining ziyoratchilarga munosabati yomon bo'lmasa-da, XI asr oxiridan boshlangan musulmon hukmdorlarining o'zaro urushlari xristianlar ziyoratlarini tobora xavfli tadbirga aylantira borardi.

Birinchi salib vurishi. Birinchi salib yurishini rohib Pyotr Amenskiy va ritsar Valter Golyak tashkil qilishadi. Unda dehqonlar ishtirok etadi. Rohib Pyotr Amenskiy Fransiya va Germaniya qishloqlarida yurib aytgan va’zlari minglab dehqonlarning yo'lga chiqishiga sabab bo'ladi. Dehqonlar olomoni yaxshi qurollanmagan, ular yo'l-yo'lakay Reyn daryosi sohilidagi shaharlarda yahudiylarga qarshi qirg'inlar uyushtiradi. Salibchilar Konstantinopolga yetib kelganida, Vizantiya imperatori ularni Kichik Osiyoga o'tkazib yuboradi. Bu yerda dehqonlar lashkari turklar

pistirmasiga uchrab qirilib ketadi.
Salib yurishlari va uning oqibatlari. Javobi: Salib vurishlarinina tuaashi va oaibatlari. XIII asrda tashkil qilingan qator salib yurishlari Yaqin Sharqdagi vaziyatni o'zgartirolmaydi. Fransiya qiroli Lyudovik IX ning 1269 - 1270-yillardagi sakkizinchi salib yurishlari so'nggi salib yurishlari bo'ladi. Ko'p o'tmay salibchilarning Sharqdagi mulklari birin-ketin musulmonlar qo'liga qaytadi. Salib yurishlari yakun topishining asosiy sababi XIII asr oxiridan G'arbiy Yevropa mamlakatlarida boshlangan o'zgarishlar edi. Ishlab chiqarish kuchlari o'sadi. O'rmonlar kesilib ekinzorlarga aylantirila boshlanadi. Qishloq aholisining yersiz bir qismi tobora yuksala borayotgan shaharlarga ketadi. Qirol hokimiyatining kuchaya boshlashi va mamlakatni markazlashtirish siyosati ritsarlarga qirol qo'shinida xizmat qilish imkonini yaratadi. Savdogarlar tinch yo'l bilan savdo-sotiq olib borishning afzalligiga yana bir bor ishonch hosil qiladilar. Sharqning yuksak madaniyati bilan tanishish Yevropa feodallari turmush tarzini keskin o'zgartirdi. Ularda dabdabali hayotga havas, pulga - boylikka erishish uchun intilish kuchaydi. Natijada Yevropa mamlakatlarida soliqlarni mahsulot bilan emas, pul bilan olish o'sib boradi. Ayrim feodallar qaram dehqonlarni to'lov evaziga ozodlikka chiqara boshlaydilar. XII - XIII asrlardan Yevropada sh oli, grechixa, tarvuz, o 'rik va limonla r o'stirila boshlanadi. Damashqdan keltirilgan atirgulning «shoh» navlari ko'plab mamlakatlarga tarqaladi. Yevropaning janubida shakarqam ish yetishtirila boshlanadi. XII asrdan Yevropada shamol tegirmonlari quriladi. G'arbga nafis gazlamalar: m uslin (yupqa gazlama), atlas, Damashq s h o y ila ri keltiriladi. Ulardan ajoyib nafis kiyim-kechaklar tikila boshlanadi. A loqa kaptarlari yordamida xatlarni tashish arablardan o'zlashtirilib, XII asrdan yevropaliklar tomonidan ham qo'llanila boshlanadi. Yevropada salib yurishlaridan
IX- XV asrlarda Vizantiya. Javobi: Vizantiya (Vizantiya imperiyasi) — Rim imperiyasi parchalangach, uning iqtisodiy jihatdan rivojlangan sharqiy qismida vujudga kelgan davlat (4—15-asrlar). Eng ravnaq topgan davrida uning tarkibiga Bolqon ya.o.ning katta qismi, Kichik Osiyo, Suriya, Falastin, Misr, Kirenaika, Mesopotamiyaning bir qismi, Gʻarbiy Armaniston va Gurjiston, Xersones, Qibris va Krit o.lari kirgan. Poytaxti — Konstantinopol sh. boʻlgan. Mamlakatning nomi Bosfor sohilidagi yunon polney — Vizantiyizm olingan. Axrlisi — yunonlar, suryoniylar, qibtiylar, armanlar, gurjlar va boshqa Davlat tili 4—6-asrlarda lotin tili, keyinchalik yunon tili boʻlgan. Hunarmandchilik va savdo-sotiqning rivojlanish darajasi, shahar turmushining joʻshqinligi jihatidan oʻsha davrda V. Gʻarbiy Yevropa mamlakatlaridan ancha ilgarilab kettan edi. Arabiston, Qora dengiz boʻyi, Eron, Hindiston, Xitoy bilan savdo-sotiq bir oz koʻpaydi. V. geografik jihatdan qulay joylashganligi tufayli Sharq bilan Gʻarb oʻrtasida madaniy-iktisodiy aloqalarning kuchayishiga sabab boʻldi, siyosiy va harbiy markazga aylandi. Imperator Yustinian I hukmronligi davri (527—565)da maʼmuriy va huquqiy islohotlar oʻtkazildi, markaziy davlat mustahkamlandi, kuchli armiya vujudga keltirildi. Bu esa Yustinianga 533—534 yillarda Shim. Afrikadagi vandallar davlatini, 555 yilda Italiyadagi ostgotlar qirolligini, Jan.-Sharqiy Ispaniyani bosib olish imkonini berdi. 6-asrning soʻnggi oʻn yilligi va 7-asr boshlarida ichki tanazzul va tashqi siyosatda muvaffaqiyatsizliklar roʻy berdi. Armiyada gʻalayon boshlandi, keng xalq ommasi unga qoʻshildi. 6-asr oxiri —7-asr boshlarida V. hududining anchagina qismini slavyanlar ishgʻol etdi. 7-asrning 70-yillarida V.ning shim.gʻarbiy chegarasida qad. bulgʻorlar davlati — Bulg'oriston barpo boʻldi. 636—642 yillarda arablar V.dan Suriya, Falastin, Yukrri Mesopotamiya va Misrni, 693— 698 yillarda Shim. Afrikadagi yerlarni tortib oldi. Italiyadagi langobardlar V. hududining anchagina qismini bosib oldi. 8—9-asrlarda V. hududiga slavyanlar koʻchib kelishi munosabati bilan ulardagi hukmron jamoa munosabatlari taʼsirida erkin qishloq jamoalari mustahkamlandi. Biroq 10-asrda yirik yer egaligi kuchayib, V. shaharlari 7—9-asrlardagi tanazzuldan soʻng yana qad rostladi, savdo-hunarmandchilik uyushmalari vujudga keldi, davlat ularning faoliyatini qoʻllab-quvvatladi. 10-asr oʻrtalarida V. arablardan Yuqori Mesopotamiyani, Kichik Osiyo va Suriyaning bir qismini, Krit va Qibris o.larini qaytarib oldi. Armaniston va Gurjistonda V.ning taʼsiri kuchaydi. V. Gʻarbiy Bolgar podsholigini bosib oldi (1018). 13-asr boshlaridan ichki tarqoqpik avj oldi, markaziy hokimiyat inqirozga yuz tutdi, chet ellik istilochilarning xuruji kuchaydi. Salib yurishi qatnashchilari V. hududining bir qismini bosib olib, Lotin imperiyasita asos soldilar. Shu bilan birga V. yerlarida mustaqil yunon davlatlari: Nikey, Trapezund imperiyalari, Epir davlati paydo boʻldi. 1261 yilda Nikey imperatori Mixail VIII Paleolog V. imperiyasini qayta tikladi. Paleologlar sulolasi (1261—1453) qaror topdi. Biroq V. oʻzining qad. qudratini tiklay olmadi. 1453 yilda Konstantinopol usmonli turklar tasarrufiga oʻtgan. 15-asrning 60-yillari boshida V. imperiyasi barham topdi, uning hududi Usmonli turk imperiyasi tarkibiga kirdi. V. Rim, yunon va ellinizm anʼanalari taʼsirida vujudga kelgan oʻziga xos madaniyat markazi boʻlgan edi. Maorifi. V.da antik davr taʼlimi anʼanalari saqlanib qoldi va 12-asrgacha maorif Yevropaning boshqa joylariga qaraganda yuqori saviyada edi. Boshlangʻich taʼlim (oʻqish va yozishni oʻrgatish) xususiy maktablarda 2—3 yil davomida amalga oshirilgan. 7-asrgacha oʻquv dasturi majusiy dinlar afsonalariga, keyinroq Bibliya kitoblariga asoslangan. Oʻrta maʼlumot grammatika oʻqituvchisi rahbarligida olingan. Dasturga orfografiya (imlo kridalari), grammatika normalari, talaffuz, sheʼr yozish qoidalari, notiqlik sanʼati, shuningdek hujjatlar tuzish uslubiyati kiritilgan. Falsafa ham oʻquv darslari jumlasiga kirgan. Ayrim maktablar dasturida tarix darsi ham boʻlgan. V. da monastir maktablari ham bor edi. 4—6-asrlarda qad. davrdan qolgan oliy maktablar (Afrika, Iskandariya, Bayrut, Antioxiya, Gʻazo, Falastin Kesariyasida) oʻz faoliyatini davom ettirdi. 425 yil Konstantinopolda barpo etilgan oliy maktab (auditoriy) boshqa oliy maktablarni siqib chiqardi. Konstantinopol auditoriysi davlat muassasasi, uning prof.lari davlat xizmatchilari hisoblanar, poytaxtda dars berish faqat ularga ruxsat etilgan. 9-asr oʻrtalariga kelib, Magnavr oliy maktabi ishlay boshladi. Bu maktab oliy dunyoviy amaldor va din peshvolarini tayyorlar edi. 11-asr oʻrtalarida Konstantinopolda yuridik va falsafiy maktablar davlat muassasasi sifatida ochildi. 12-asrda oliy maktabda tibbiyot fani ham oʻqitila boshladi. 1204 yildan keyin V.da oliy maktab tugatildi. Monastirlar huzuridagi maktablar davlat maktablarini tobora siqib chiqaraverdi. Bunday maktablar, odatda, muallimning vafotidan keyin yoki u quvgʻinga uchragach, yopilib qolardi. V.ning kad. Kutubxonalari ilk davrdan nari oʻtmadi. Iskandariya kutubxonasi 391 yilda vayron etildi. Konstantinopol kutubxonasi (356 yilda asos solingan) 475 yilgi yonginda kuyib ketdi. Keyingi davr kutubxonalari haqidagi maʼlumotlar kam boʻlsa ham, imperator, patriarx, monastirlar kutubxonalari, oliy maktablarning va xususiy shaxslarning kutubxonalari boʻlganligi maʼlum. Texnikasi.V.ga antik davr qishloq xoʻjaligi texnikasi (hoʻkizga qoʻshiladigan omoch va pichan yiqqich, sunʼiy sugʻorish tizimi) hamda hunarmandchiligi meros boʻlib qolgan. Bu hol V.ning dehqonchilik, zargarlik, shoyi toʻqish, hashamatli inshootlar qurish, kemasozlik (9-asrdan boshlab qiyalama yelkandan foydalanilgan) va boshqa sohalarda 12-asr gacha Yevropada ilgʻor davlat boʻlib qolishiga imkon berdi; 9-asrdan boshlab sirkor keramika, shisha tayyorlash (qad. usullar boʻyicha) rasm boʻldi. Biroq, vizantiyaliklarning ota meros anʼanalarini saqlab qolishga intilishi texnika taraqqiyotiga ozmi-koʻpmi toʻsqinlik qildi. 12-asr dan boshlab V. hunarmandchiligining Gʻarbiy Yevropa hunarmandchiligi (shishasozlik, kemasozlik va h.k.)dan orqada qolishiga sabab boʻldi. 14—15-asrlarga kelib esa, V. toʻqimachiligi italyan toʻqimachiligi bilan raqobat qila olmay qoldi. Matematika va tabiiy fayla r . V.da mat.ning jamoatchilik oʻrtasidagi nufuzi oʻrta asrlarning asosiy fanlari hisoblangan falsafa va notiqlik sanʼatiga nisbatan juda past boʻlgan. 4—6-asrlardagi V. matematiklari asosan qad. allomalarning asarlarini sharhlash bilan mashgʻul boʻlishgan: Feon (4-asr) Yevklid va Ptolemey asarlarini chop qildirgan va sharhlagan, Ioann Filopon (6-asr) Aristotelning tabiatshunoslikka doir ilmiy asarlarini sharhlagan, Yevtokiy Askalon (6-asr) esa Arximedning shunday ishlarini sharhlash bilan shugʻullangan. Baʼzi masalalarda V. fani antik davr faniga nisbatan bir oz ilgari siljidi: Ioann Filopon jismlarning tushish tezligi ularning ogʻirligiga bogʻliq emas, degan xulosaga keldi; Ayo Sofiya ibodatxonasini qurib mashhur boʻlgan meʼmor va muhandis trallik Anfiliy oʻt oldiruvchi koʻzgular ishiga doir yangi talqinini taklif qildi. 9-asrga kelib tabiiy fanlar borasida bir oz yuksalish kuzatildi. Ixtirochi Lev Matematik birinchi marta harflardan algebraik timsollar sifatida foydalandi. Maʼlumotlarga koʻra, 12-asrda arab raqamlarini joriy qilishga urinish boʻlgan boʻlsa kerak. Soʻnggi V. matematiklari sharq faniga juda qiziqishgan. Trapezund olimlari (Grigoriy Xioniad, 13-asr uning izdoshlari Grigoriy Xrisokokk va Isaak Argir,14-asr) arab va fors mat.si va astronomiyasini oʻrganishgan. Sharq fani merosining oʻrganilishi Feodor Melitinnotaning "Uch kitobdagi astronomiya" (1361) majmua asarining yaratilishiga yordam berdi. Kosmologiya sohasida vizantiyaliklar anʼanaviy tasavvurlarga rioya qilishgan. Ulardan baʼzilari Bibliyada keltirilgan dunyoqarashlarga ishongan boʻlsa, boshqalari Yerning sharsimonligi haqidagi taʼlimot Bibliyaga zid emas, deb hisoblaganlar. Ilmi nujum inson taqdirini osmon yoritqichlarining harakati bilan bogʻlangani uchun pravoslav ilohiyotchilari tomonidan qattiq tanqid qilindi va taʼqibga duchor boʻldi. 14-asrda Nikifor Grigora taqvim (kalendar)ni isloh qilishni taklif etdi, quyosh tutilishini oldindan aytib berdi. Bu taklif va bashoratlar astronomiya kuzatuvlari bilan bevosita bogʻliq boʻlgan.