Организимни асосий тизимларни функциоанал ҳолатини баҳолаш усуллари. Нафас, вегетатив нерв системаси, юрак қон томир тизимларни функционал ҳолатини баҳолашда қўлланиладиган синамалар

1. Уммуий клиник текширув усуллари.
Анамнез (сўров), ташқи кўрик, пальпация (пайпаслаш), перкуссия
(тукилатиб кўриш) и аускультация (эшитишш).
Анамнездан текширув бошланади. Хансираш, юрак уриб кетиш, юрак
тўхтаб уриши, тўш ортида оғриқ ва нохушлик каби шикоятларга этбор
берилади. Шикояилар характери жисмоний зўриқиш билан ѐки тана
ҳолатини ўзгариши билан боғлиқлиги, ўтказган касалликлар билан
боғлиқлигига алохида аҳамият берилади, масалан ревматизм, суринкали
тонзилит, грип, дифтирия ва бошқа юракка асорат берадиган касалликлар.
Гипертония касллиги, юрак ишемик касаллигига ирсий мойиллик
бўлишишини аниқлаш имконини беради.
Ташқи кўрув тери қоплам ранги, кўкрак қафаси шаклига, юрак чўққиси
турткиси жойлашуви ва характерига, танада шишлар бўлишига аҳамият
берилади.
Пальпацияда пулсни текширишда, чўққи турткиси (кенглиги,
баландлиги, кучи) ва шишлар аниқланади. Пулс- юрак чап қоринчачи
систоласида чиққан қон артерия қон билан тўлишида қон томир деворларини
тебранишидир. Переферик артериялар пайпаслаш орқали пулс аниқланади.
84
Одатда билак артериясида пулс частотаси, ритмиклиги, тўлиқлилиги, ва
тарнглиги аниқланади.
Пулс сони ѐши катта инсонда тинч ҳолатда юрак қисқариш сонига тенг
бўлади. Пулс сони тана ҳолатига, жинсга ва ѐшга юоғлиқ бўлади.
Тахикардия, брадикардиякаби тушунчалар бор. Юрак қисқариш сони

камайиши	сортчини	узоқ	вақт	давомида	жисмоний	юкламаларга
мосланувчанлик белгиси ҳисобланади.
Пулс ритмиклиги 10 секунд вақт давомда уруш сони фарқи бўлиб,
унинг	миқдори	хар	10-секундлик	оралиқда	бир	хили	сончиқиши

ритмиклигини белгилайди. Масалан: 1-тага фарқ қилмоқда (10, 11, 10, 10, 11,
10). Аритмик пулс –10 секунд 1 та кўп сонга фарқ қилса (9, 11, 13, 8, 12, 10).
Перкуссияда юрак чегарасини аниқлайди. Нормада ўнг чегара тўшни
ўнг қирғоғида, юқори чегара –қовурға оралиғида, чап – 1 - 1,5 см ўрта
умров чизиғидан ичкарида бўлади. Агар юрак чегаралари меѐридан фарқ
қилса чуқуроқ инструментал текширувдан ўтказиш керак.
Аускультация мушаклар иши ва юрак клапанлари ҳақида маълумот
беради. Юрак тонлари аниқлиги, шовқинларн эшитиш мумкин.
Текширилучини турли ҳолатларда аускультация қилинади: тик турган
ҳолатда, чалқанчасига ва ѐнбош ѐтган ҳолатида. Юрак тонлари аниқ
эштилади, лекин баъзан спортчиларда юрак тонлари бўғиқлашган бўлиши
мумкин, баъзан юрак чўқисида функционал систолик шовқин аниқланади,
жисмоний юкламадан кегин йўқолади.
Артериал қон босим сфигмоманометр ва фонендоскоп билан
аускультатив Н.С.Коротков усули орқали ўлчанади. Спортчиларда тинч
ҳолатда систолик АҚБ 100 - 129 мм. см. уст., диастолик– 60 - 79 мм. см. уст.
тенг бўлади. Инсон ѐшига қараб артереиал қон босим ўзгаради. 17 - 18 ѐш
ўсмирларда меѐри 129 / 79 мм. см. уст 19 - 39 ѐшда – 134 / 84, в 40 - 49 ѐшда –
139 / 84, 50 - 59 ѐш – 144 / 89 ва 60 ѐшдан юқори – 149 / 89 мм. см. уст.
Систолик ва (ѐки) диастолик босим меѐрни чегарасида юқори бўлиши
85
артериал гипертензия деб аталади. Систолик босим 100 мм. см. уст.паст ва
диастолик босим 60 мм. см. уст. паст бўлса артериал гипотония деб айтилади.
Систолик ва диастоличк қон босимлардан пулс босим ҳисобланади,
пулс босимга қараб юрак зарб хажми хақида ўйласа бўлади:
ПБ = АҚБсист – АҚБ диаст, мм. см. уст..
Юрак қон томир тизими фаолияти кўрсаткичлар бири икки
кўпайтириш бўлиб, миокард кислород эхтиѐжи ва коронар томирларда қон
оқими миқдорини нисбат аниқловчи кўрсаткичи ҳисобланади:
ДП (Икки кўпайтириш) = (ЮҚСАҚБ сист )/100, шартли бирлик.
Спортчиларда шуғуланиш даражаси ортиши билан тинч ҳолатда ва
ўрта миқдордаги жисмоний юкламаларда икки кўпайтириш кўрсаткичи
камаяди, яъни миокардни кислородни экномик сарфи сабабли.
Оғирчегаравий юкламаларда бу кўрсаткич спортчиларда шуғуланмаган
инсонларга нисбатан юқори бўлади, юрак кислород истемоли имконияти
ошган бўлади.