O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi baliqchilik asoslari

6-rasm. Baliqning nerv sistemasi. 33
Yuvosh baliqlarga seldlar va rapushka kabi planktonxo‘r; buqabaliq, oqcha, navaga kabi bentosxo‘r; kefal, tog‘ay-og‘iz kabi detritxo‘r; xumbosh, oq amur kabi o‘simlikxo‘r baliqlar
kiradi. Sachratqich baliq esa hasharotxo‘rdir. Shuning bilan birga ko‘pgina baliqlar aralash ovqat yeydilar. Baliqlar yeydigan ovqat- ning tarkibi ular yashaydigan suv havzasi va yil fasllariga qarab, shuningdek, migratsiya va gidrologik hodisalar ham o‘zgaradi.

9. 
   Baliqlarning sezgi organlari
   

Baliqlarning sezgi organlari ham suv muhitiga moslashgan. Ularda ham baqa umurtqalilardagi kabi ko‘ruv, eshituv, hidlov, tuyg‘u, ta’m bilish sezgilari bor. Baliqlarning eshituv organi fa- qat ichki quloqdan iborat. U gidrostatik, ya’ni muvozanatni saq- lash vazifasini bajaradi, eshitishda ishtirok etmaydi. Boshqa jonivorlarga nisbatan baliqni «kar» va «soqov» deyish mumkin, hatto «baliqdek gung» degan ibora ham bor. Ammo baliq o‘ziga yarasha tovush chiqaradi. Umuman, tovushning baliq hayotida ma’lum bir ahamiyati bor, shuning uchun ham u tovushni eshi- tishi kerak. Bu vazifani baliqning havo pufakchalari bajaradi. So‘nggi dalillarga qaraganda, ular turli xil tebranish to‘lqinlarini yaxshi sezadi, ultratovush yordamida baliq tutish tajribasi ham shunga asoslangan.
Baliqlarning ko‘zi muhitda ko‘rishga moslashgan bo‘lib, asosan, quruqlikda yashovchi umurtqali hayvonlarning ko‘zi singari tuzilgan, ammo ayrim tafovutlari ham bor. Ularning ko‘zlari boshining ikki yon tomoniga, ba’zan tepasiga joylashgan bo‘ladi. Ko‘pgina baliqlarning ko‘zi yirik, chuvoqlariniki kattalarinikidan ham yirikroq. Faqat akulalarning ko‘zida qovoq bor, xolos, boshqalarida yo‘q.
Sezgi organlari. Baliqlarning atrof-muhitni yaxshi bilib olishida ko‘z muhim rol o‘ynaydi. Zog‘orabaliq faqat nisbatan yaqin masofani ko‘radi. U narsalarning shakli va rangini farq qiladi. Zog‘orabaliq har qaysi ko‘zining oldida sezgi hujayralari bo‘lgan ko‘r haltaga olib boradigan ikkitadan burun teshiklari bor. Bu hid bilish organidir.
Eshitish organlari tashqaridan ko‘rinmaydi, ular kalla suya- gining orqa qismidagi suyaklardan o‘ngda va chapda joylashgan. Suvning zichligi tufayli tovush to‘lqinlari kalla suyaklar orqali yaxshi o‘tadi va baliqning eshitish organi orqali qabul qilinadi. Baliq qirg‘oq bo‘ylab ketayotgan odamning oyoq tovushini, qo‘ng‘iroq, o‘q tovushini eshita olishi tajribalardan ma’lum.
Ta’m bilish organlari. Sezgi hujayralari zog‘orabaliqda xuddi boshqa baliqlardagi singari og‘iz bo‘shlig‘ida joylashib qolmay, balki butun tanasining yuzasi bo‘ylab ham tarqalgan. Sezgi hujayralari ham o‘sha yerda bo‘ladi. Ba’zi baliqlar (masalan, laqqabaliq, sazan, treska)ning boshida sezuvchi mo‘ylovlari bor.
Baliqlar uchun alohida sezgi organi — yon chiziqlar xosdir. Tashqaridan qator teshiklar ko‘rinib turadi. Bu teshiklar terida joylashgan kanal bilan joylashgan. Kanalda teri ostidan o‘tgan alohida nerv bilan bog‘langan sezgi hujayralari bo‘ladi.
Yon chiziqlar suvning yo‘nalishini va oqim kuchini qabul qi- ladi. Yog‘ chiziqlar tufayli hatto ko‘r bo‘lib qolgan baliq biror narsaga urilmaydi va oqib kelayotgan o‘ljani tutib oladi.
Hid bilishi. Baliqlarning hidlov organi bir juft burun te- shigidan iborat. U boshning oldingi qismiga o‘rnashgan bo‘lib, chuqurcha yoki naysimon shaklda faqat hidlov vazifasini baja- radi, xolos, nafas olishda ishtirok etmaydi.
Baliqlar ovqat ta’mini ham sezadi. Bu vazifani og‘iz bo‘sh- lig‘idagi hamda tashqi terining epidermis qatlamiga o‘rnashgan ta’m biluvchi sezgi kurtakchalari bajaradi. Bu sezgi a’zosi chuqur suv ostida yashaydigan baliqlar tanasining ostki tomonida, ayniqsa, yaxshi rivoj topgan. Ba’zi baliqlarda bo‘ladigan mo‘ylov ham tuyg‘u, ham ta’m bilish vazifasini bajaradi.
Bu organlardan tashqari baliqlarda o‘zlariga xos yon chiziq organi ham bor. Bu oltinchi sezgi organi yaxshi rivojlangan bo‘lib, tanasi va dumining yon tomonlariga o‘rnashgan kanaldan iborat. Yon chiziq organi, ayniqsa, baliqlarning boshida yaxshi taraqqiy etib, murakkab kanal hosil qilgan. Bu organ ba’zi baliqlarda usti ochiq, ya’ni tarnov shaklida bo‘lib, shu tarnov tubida o‘rnashgan sezgi kurtakchalaridan iborat, boshqa baliqlarda esa bu kurtak- chalar tangachalardagi teshikchalar orqali tashqi muhit bilan bog‘langan berk kanalga o‘rnashgan.
Yon chiziq a’zosi baliq suvda suzib yurganida suvning eng nozik harakatlari va oqimini sezib, juda aniq mo‘ljal olishga, hatto hech narsa ko‘rinmaydigan loyqa suvlarda ham yo‘l topib, suv ostidagi toshlarga urilmasdan yurishga yordam beradi. Baliqlar katta va zich galalarda bir-biriga urilmasdan, tartib bilan, hatto bo‘ysira bo‘lib harakat etish ham, ehtimol, shu a’zo tufayli bo‘lsa kerak.
Baliqlar refleksi. Akvariumdan zog‘orabaliqning xulq-atvo- rini kuzatayotib, uning ta’sirlanishiga javobi ikki xil namoyon bo‘lishini ko‘rish mumkin.
Agar zog‘orabaliqqa sal teginsa, u darhol biror tomonga chap beradi. Oziq turiga ham uning javobi shunchalik tez. Ochko‘z yirtqich o‘z o‘ljasi (mayda baliqlar va turli umurtqali hayvon- lar — qisqichbaqasimonlar, chuvalchanglar)ga shiddat bilan


7-rasm. Turli tipdagi baliqlarning tashqi ko‘rinishi:
1 — nayzasimon; 2 — otadigan kichikroq dengiz balig‘i; 3 — yassi ichiga botgan baliq; 4 — oyga o‘xshash baliq, 5 — qalqonbaliq (ikki ko‘zi bir tomonda bo‘lgan yapaloq dengiz balig‘i); 6 — ilonbaliq; 7 — lentaga o‘xshagan baliq; 8 — sharsimon baliq; 9 — dumi ingichka yapaloq dengiz balig‘i.

tashlanadi. O‘ljani ko‘rganda qo‘zg‘alish zog‘orabaliqning ko‘- rish nervi bo‘ylab markaziy nerv sistemasiga boradi va darhol harakatlantiruvchi nervlar bo‘ylab undan mushaklarga qaytadi. Zog‘orabaliqning o‘ljasi tomon suzib boradi va uni tutib oladi. Organizmning ta’sirlanishiga ana shunday javob qaytarish me- xanizmi tug‘madir, bunday reflekslar shartsiz refleks deb ata- ladi. Bir turdagi hamma hayvonlarda shartsiz reflekslar bir xil bo‘ladi. Ular tug‘ma bo‘lib, nasldan naslga o‘tadi.

Agar akvariumdagi baliqlar biror ta’sir (sharoit) ostida oziq- lantirilsa, masalan, lampochka yoqilsa yoki oynasi taqillatilsa, bir qancha vaqt o‘tgandan keyin, baliqlar oziq berilmaganda ham bunday signalga javoban o‘z-o‘zidan harakatga keladi. Baliqlarda shunga o‘xshash signallarga shartli reflekslar, ya’ni ma’lum sharoitda paydo bo‘ladigan reflekslar kelib chiqadi. Baliqlar o‘zining biologik xususiyatidan kelib chiqib, tashqi ko‘rinish jihatidan turlichadir.
Turli tipdagi baliqlarning tashqi ko‘rinishi 7-rasmda berilgan.