O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi м. E. Jumayev bolalarda matematik tushunchalarni rivojlantirish nazariyasi va metodikasi

variant, Bir nixha o‘yincyon ichidah dng a (ga munaga) o‘xshashini tanlab olish. Pedagog (ta^iyaon) stol ustiga ayiqcha- ni, qo‘g‘icchcqgi, q^'ocham qo‘yadi. So^gra „sehrli qopoha“ ichidan bitta o‘yiuchcqgl oladi va stol ustidan xuddi shunga o'xshash o‘yigohoqni topishni :aklif qiladi.

Rangi, o‘lchami yoki shakli har xil boUgan 2-3 ta narsa ^iq^alar, kubiklar, shariklar, koptoklar) ocasidnn xuddi shu rang (o^cham, shakl)dagi gnrsngi tanlab oladi. Bola tcpshiciqui bajargach, tanlab olgan o^^^og^ning nomini va har ikkala o‘yinchoq uchun umumiy boMgan belgini aytishi kerak.
Agar kichkigtoy xato qilsa, pedagog (ta^iyac^) unga savollar beradi: „Bu nima? Sen shu oJchamdagi (rangdagi) kubikni (ayiq- chani) oldingmi? Kubiklarni ustma-ust qo‘y!“ Pedagog ОпсЫуп- chi) olinishi lozim bo^an gacsalarui ko'rsatishi mumkin: „Mana bu kubikni olish kerak, ko^dingmi, u xuddi mana shu rangda¹¹.

2. 
   variant. Namunaga o‘xshash bir necha narsani topish: ,,Shu (ko‘k) rnngdaxi bnmmn kubiklnrni mnnn bu quticbnxn rai“. Hnmmn kicbkinn nyiqlnrni mnnn bu quticbnxn rol“. Tnrbiyncbi mnrbx‘ulot oxiridn: „Sen quticnaxa qnndny nyiqlnrni raldinx?“ — dexnn rnvalni beradi.
   

3. 
   variant. BaJalaagn naгsalnrsi guruxu^ia^ njn^t isH torb 11И|1;п^1. Unrrnninx quyidnxi belxilnri nytilndi: nnrrnninx nimtxn kernklixi (bu qurilirb mnterinli, undnn qurirb ucbun foydaltailndi; bu mo‘yqnlnm, u bilnn rarm cbizilndi vn baknza), rnnxi, a‘lcbnmi.
   

Pednxox (tnrbiyncbi) kundnlik bnyatiy vnziyntni tnrbkil qilndi yaki uadna faydnlnnndi, bundn bittn bate yaki bir necbn baln nnrrnlnrni tnnlnb olndi yoki xurunlarga njrntndi. Мпгп1пр, qurirbdn irblntilirbi mumkin bo‘lgnn bnmmn mnterinllnrni ynrbikkn rolirb, qo‘x‘ircboqlnrni ern takcnnga terib rnrm ralndigna ЬпгсПп

mo'yqalamlami yig'ib, qutichaga solish, bitta savatga hamma katta koptoklarni, boshqasiga esa kichkina koptoklarni solib qo'yish. Oldin bolalar narsalarni bitta belgisiga qarab, keyinroq esa ikkita belgisiga qarab tanlab oladilar.

Har gal kichkintoylardan biri narsalar qanday umumiy belgi asosida guruhga birlashtirilganini va o'zi nima qilganligi hamda nima uchun shunday qilganligini aytib berishi muhimdir. Bunday qilish bolalarni ongli harakat qilishga o'rgatadi.
Bunday mashqlar natijasida bolalar hatto bitta umumiy belgisi bo'lgan turli xil narsalarni ham bir guruhga birlashtirish mumkinligini tushuna boshlaydilar. Endi ular mazkur guruhga mansub narsalarning 2 ta umumiy belgisini ajratib ko'rsata oladilar. Bundan tashqari, bolalarda aytilgan belgilarga qarab narsalarni taqqoslash va tanlash (ajratib olish) uchun bir-birining yoniga, ustiga qo'yish usullaridan foydalanish ko'nikmasi mustahkam- lanadi.

2. 
   §. Guruhdari ayrim narsalarni ajratib olish va
   narsalarni guruhlarga birlashtirish
   

Bir xil narsalardan gumhlar tuzishda va guruhlami ayrim narsalarga bo‘lib tashlashda jamoa bo'lib bajariladigan o'yin mashqlari miqdor haqidagi tasavnimi yanada rivojlantirishga xizmat qiladi.
Bu mashqlar davomida bolalar har bir guruh (to'plam)ning ayrim narsalardan iborat ekanligini tushunishlari, guruh ichidan ayrim narsalarni ajratib olishni o'rganishlari, yaxlit to'plam bilan uning elementi o'rtasidagi nisbatni aniqlashlari kerak. Bolalarni
guruhlarga birlashtirilgan narsalarning umumiy belgilarini ko‘ra bilishga va nomlarini ayta olishga, guruhni yaxlit bir butun narsa deb idrok etishga o‘rgatish davom ettiriladi.
Yig‘indidagi hamma narsalarning 2 umumiy belgisini ajratib ko‘rsatish bilan birga, bolalar shu guruhdagi narsalarning faqat biror qismi uchungina umumiy bo‘lgan belgilarni, ya’ni boshqa qismlarining belgisidan farq qiluvchi belgilarni ham ko‘rishga o‘rganadilar. Ular guruhni bir necha guruhga bo‘ladilar, ya'ni to‘plamni to‘plamchalarga ajratadilar. Masalan, guldastada ko‘p gullar borligini, ularning ba’zilari qizil, ba’zilari esa oq ekanligini, qizil gullar kam, oq gullar ko‘pligini aniqlaydilar. Bolalar ana shunday qilib to‘plamlardagi sonlar bilan to‘plamchalardagi sonlarni taqqoslashga, ular o‘rtasidagi miqdoriy nisbatni aniqlashga tayyorlanadilar.

Birinchi mashg‘ulotda bir-biriga aynan o‘xshash (rangi, hajmi bir xil) o‘yinchoqlar yig‘indisi to‘planadi. Guruhda nechta bola bo‘lsa, o’shancha o‘yinchoq olinadi. Birdaniga juda ko‘p bir xil o‘yinchoqlaming kutilmaganda paydo bo‘lib qolishi kichkintoylarni quvontirib yuboradi. Pedagog (tarbiyachi) o‘yinchoqlar (quyon- chalar va boshqalar)ning ko‘pligiga diqqatni jalb etib, awal bolalarga bittadan o‘yinchoq beradi, so‘ngra esa barcha o‘yinchoqlami ulardan olib, yana bir joyga to‘playdi. Bolalarning diqqati bir to‘da narsa qanday qilib ayrim narsalarga bo‘linishiga va ayrim narsalardan qanday qilib to‘rda hosil qilinishiga jalb etiladi. Bolalar o‘yinchoq- larni navbati bilan tarqatadilar va yig‘ib oladilar. Pedagog (tarbiya­chi) ularning harakatini kuzatib turadi va to‘dadan o‘yinchoqlar olinsa to‘da kichraya (kamayib) borishini, bolalarniig har biri unga o‘z o‘yinchog‘ini qo‘shganda esa kattalashib (ko‘payib) borishini ta’kidlaydi.

To‘dadagi narsalar sonining asta-sekin kamaya va ko‘paya borishini kichkintoylar yaxshi ko‘ra bilishlari kerak. Pedagog (tarbiyachi) mashqlar davomida bolalarni ko‘p, bitta, bittadan, bitta kam, hech narsa yo‘q so‘zlarini qoNlashga undaydi. Nechta? Nechtadan? deb savollar beradi. Bolalarning narsalar nomini ham, ularning miqdorini ham (bitta, ko‘p) to‘g‘ri aytishlarini kuzatadi. Ularning yig‘indidagi barcha narsalar uchun umumiy bo'lgan belgilarni aytib berishlari muhim ahamiyatga ega.
(Quyonchalarni o‘ynash mumkin, hamma quyonchalar op- poq, archalar yashil va shu kabilar). Pedagog (tarbiyachi) mashq- ni yana bir marta takrorlagach, o‘yinchoqlarni almashtiradi. Materialning almashtirilishi bolalarning qiziqishini oshiradi va bilimlarini yakunlashga yordam beradi.
Ikkinchi mashg‘ulot xuddi birinchi mashg‘ulot singari o‘tkazi- ladi. Awal birinchi mashg‘ulotda foydalanilgan o‘yinchoqlarning biror turi ustida ish olib borish maqsadga muvofiqdir. Bu narsa bolalarning tegishli lug‘at boyligini boyitish (aktivlashtirish) imkonini beradi. Shundan so‘ng o‘yinchoq yoki buyumning yangi turi olinadi. Ular endi aynan o‘xshash boMmasligi, balki bir- biridan farq qiluvchi belgilarga ham ega bo‘lishi mumkin, masalan, sariq va havo rang kubiklar, sariq va havo rang mashinalar yoki qo‘l chiroqlari, katta va kichik ayiqchalar va hokazo. 0‘yinchoqlar endi guruhlarga bo‘linadi. Sariq tasmalar bitta vazachaga, havo rang tasmalar esa boshqa vazachalarga joylashtiriladi; katta qalamlar qutisi bir tokchaga, kichkinalari esa boshqa tokchaga qo‘yiladi.
Pedagog (tarbiyachi) bolalarni guruhdagi hamma narsalar uchun umumiy (mushtarak) bo‘lgan belgilarni, shuningdek, muay- yan guruhgacha kiruvchi narsalar uchungina umumiy bo‘lgan hamda yig‘indidagi barcha narsalar uchun umumiy bo‘lmagan belgilarni

ajrata va ayta bilishga o'rgatadi: ,,0‘yinchoq mashinaiar, ammo mana bu tokchada katta o‘yinchoq mashinaiar joylashgan, ana shu tokchada esa kichik o'yinchoq mashinaiar joylashgan. Katta va kichik o'yinchoq mashinaiar ko‘p“, „Tasmalar ko'p. Tasmalar bilan mashinalarni bezatish mumkin. Ba’zi tasmalar yashil rangli, ba’ziiari esa havo rangli. Havo rang va yashil tasmalar ko‘p“.

9.