O‘simlik hujayrasi

Hujayrada uchraydigan moddalar
Hujayrada uchraydigan moddalarni hujayraning proplasti ishlab chiqaradi. Hujayrada zapas oziq moddalar va qisman chiqindi moddalar uchraydi. Hujayradagi zapas oziq moddalarga kraxmal, yog`, oqsil moddalar, tashlandiq moddalarga esa kristallar kiradi.
Kraxmal birinchi marotaba assimilyatsiya protsessi natijasida xlorofil donachalari ichida hosil bo`ladi. Xlorofil donachalari ichida hosil bo`lgan kraxmalni birlamchi yoki assimilyatsion kraxmal deyiladi. Birlamchi kraxmal xlorofil donachalari ichida uzoq muddat saqlanmaydi. Kraxmalning bir qismi nafas olishga sarf bo`ladi, bir qismi o`simlikni boshqa organlariga o`tadi, yana bir qismi shakarga aylanadi. O`simlik organlariga tarqaluvchi kraxmalni tranzitor kraxmal deyiladi. Zapas oziq modda sifatida to`planadigan kraxmalni zapas kraxmal yoki ikkilamchi kraxmal deb yuritiladi.
Kraxmal zapas oziq modda sifatida o`simlik urug`larida va yer osti qismlarida to`planadi. Masalan bug`doyda 54-75%, guruchda 62-86%, dukkakli o`simliklarda 33-43%, jo`xorida 57-72%, kartoshka tugunagida 12-24% bo`ladi. Zapas ya`ni ikkilamchi kraxmal leykoplastda hosil bo`ladi.
Kraxmal donachali endosperm hujayralari:
Chapda - kraxmal donachalari juda kattalshtirilib ko`rsatilgan.
Kraxmal rangsiz tuxumsimon, yumaloq, ko`p qirrali yoki tayoqcha shaklida bo`ladi. Jo`xori va guruchning kraxmali ko`p qirrali, kartoshka kraxmali yumaloq, suv o`ti o`simligining kraxmali tayoqchasimon. Kraxmalning o`rtacha xisobda kattaligi 2-275 m bo`ladi. Kraxmal donachasi tuzilishiga qarab 2 xil bo`ladi:
1. Ekssentrik kraxmal
2. Konsentrik kraxmal.
Ekssentrik kraxmalning tuzilishida yadrosi chetga joylashgan, konsentrik kraxmalning tuzilishida esa markaziga joylashgan bo`ladi. Ekssentrik kraxmal misol qilib kartoshka kraxmalini olish mumkin. Konsentrik kraxmalga misol qilib esa bug`doy kraxmalini olish mumkin.
Kraxmal organik birikma bo`lib, u karbon suvlarning uchinchi gruppasiga, ya`ni polisaxaridlarga kiradi. (S6 N10 O5)n . Kraxmal tarkibida biroz suv, fosfor kislotasi ham bo`ladi. Kraxmal suvda erimaydi. 70-750 li suvda bo`kib yoriladi. Natijada kleyster hosil bo`ladi. Zavodlarda kraxmalni kuchsiz kislota yordamida eritib ishlatiladi.
O`simlik hujayrasidagi kraxmal diastaza deb ataladigan ferment ta`sirida shakarga aylanadi. Kraxmalni shakarga aylanishida bir molekula suv talab etiladi.
(S6 N10 O5)n + N2 O diastaza S6 N12 O6 fermenti
Kraxmal lyugol eritmasida (KU +U2 + N2 O) binafsha rangga bo`yaladi.
Kraxmal oddiy, yarim murakkab va murakkab bo`ladi. Oddiy kraxmallar tuzilishida yadrosi bitta, murakkab kraxmalda esa tuzilish yadrosi ko`p bo`ladi. Yarim murakkab kraxmalda bir nechta kraxmal donachalari bir-biri bilan qo`shilib ketgan bo`ladi.
A-sulidagi murakkab kraxmal,
Б-kartoshkadagi oddiy va yarimmurakkab kraxmallar
B-sutlamadagi oddiy tayoqchasimon kraxmal
Г-yorongul bargidagi kraxmal
Д-loviyadagi kraxmal
E-makkajo`xori kraxmali
Ж-bug`doy donidagi kraxmallar
Yarim murakkab kraxmalni kartoka tugunagi-da, murakkab kraxmalni esa sulida ko`rish mumkin. O`simlikda zapas oziq modda sifatida oqsil uchraydi. Masalan, Kartoshkada 2%, no`xatda 22%, soyada 40%,jo`xorida 10%, bug`doyda 20%, bedada 5%, lavlagida 1%, zamburug`da 53% gacha uchraydi. Oqsil modda hujayraning sitoplazmasida, vakuolasida va aleyron donachasi ichida uchraydi. Oqsil suvda erimaydi, faqat shishadi. Aleyron donachalari ko`proq g`alladonlarda masalan, bug`doy, jo`xori va boshqalarda uchraydi. Aleyron donasining kattaligi 1 m-55 m ga bo`ladi. Aleyron donalari o`zining yupqa pardasi bilan ajralib turadi, o`simliklarda, masalan, kanakunjut urug`ida aleyron donachalarining ichida kristallar bor.