O‘zbek adabiyoti tarixi (Eng qadimgi davrlardan XV asrning hirinchi yarmigacha)

Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asari
Asar yaratilgan davrdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat. Qoraxoniylar sulolasidagi ijtimoiy, siyosiy hayot davming ilg‘or ziyolilarini parokan- dalikning oldini olishga, mamlakatda adolatni barqaror o'matishga, xalq va hukmdorlar o‘rtasida yakdillikni mustahkamlashga, mamlakatni poy- dor, mustahkam qilishga undadi. Albatta, siyosiy shiorlar yoki hukm- dorlaming qattiq siyosati bilan bulami amalga oshirish mumkin emas edi. Shu bois ijodkorlar tarixga murojaat etdilar, tarixdan saboq olishga hukmdorlami va xalqni da’vat etdilar. Badiiy asaming davlat va mam- lakat hayotida qudratli omil ekanini ko‘rsata bildilar. “Qutadg‘u bilig” Qoraxoniylar davlatida aynan shu vazifani bajardi.
Asar Qoraxoniylar sulolasi ikki qismga - g‘arbiy va sharqiy xon- liklarga bo‘linib ketgan va ular o‘rtasida halokatga olib boruvchi ku- rashlar borayotgan paytda yozilgan. Zotan, “Qutadg‘u bilig”da Yusuf foydalangan ramziy obrazlar ayni ana shu kurashlarga barham berish va mamlakatda adolat, tinchlik o‘matishga ishora qiladi. Bu obrazlar bir- biriga bog‘liq, biri ikkinchisini talab qiladi. Adolatni Kuntug‘di, davlatni Oyto‘ldi, aqlni 0‘gdulmish, qanoatni 0‘zg‘urmish deb ataydi. Yusuf bu obrazlami keltirar ekan, quyidagi maqsadlarni ko‘zda tutadi: mamla- katning tayanchi - adolat. Adolat barqaror bo‘lgan davlatda farovonlik, yakdillik bo‘ladi; mamlakat aql bilan boshqariladi, aql bilan boshqaril- gan mamlakatda adolat ham, farovonlik ham, yakdillik ham bo‘ladi; qa- noat esa mol-dunyoga ko‘ngil bog‘lamaslikka, nafsga erk bermaslikka, faqat mol-dunyo yig‘ish bilan band bo‘lib qolmaslikka, bu dunyo ishla- rini ham unutmaslikka da’vat qiladi. Aytish mumkinki, “Qutadg‘u bilig” asari mohiyatan o‘z davrining nizomnomasi vazifasini bajargan.
Kitob muallifi Yusufning hayoti, ijodi haqida deyarli ma’lumot yo‘q. U mazkur asarini hijriy 462 - milodiy 1069- 1070-yillarda yozib tugatadi. Muallif asarini o‘n sakkiz oyda yozib tugatgani haqida ma’lumot bera- di. Asami tugatgan paytda muallif Yusuf 50 yoshlar atrofida bo‘lgan!igi va uning hijriy 410 (milodiy 1019) yillar atrofida tug‘ilgani haqida so‘z yuritiladi.⁵⁸ Zotan, Yusuf asarda o‘z yoshiga qilgan ishora u tug‘ilgan sa- naning aynan 1019-yili degan xulosaga kelishni anglatmaydi. Bu taxmin muallifning tug‘ilgan yili 1019 dan oldinroq yoki keyinroq ham bo‘lishi mumkinligini bildiradi. Mana, Yusuf o‘z asarini tugatgan payt haqida nima deydi:
Tegurdi manga ilgi ellik yashim,
0‘qir altmish emdi manga kel teyu
(Ellik yoshim menga qo‘lini tekizdi, endi oltmish menga, kel, deb chorlayotir).
“Qutadg‘u bilig”ning manbalari. Asarning tarqalishi. “Qutadg‘u bilig”ni yozishda Yusuf Chin mamlakati donishmandlarining hikmatlari- dan, asarlaridan, Mochin donishmandlarining ash’orlaridan foydalandi. Asarda bunga ko‘p ishoralar bor.
⁵⁸Yusuf Xos Hojib. Qutadg‘u bilig. Toshkent, “Fan”nashriyoti, 1972. Nashrga tayyorlovchi filologiya fanlari kandidati Qayum Karimov, 2-nashri, 8-bet (bundan keyingi misollar shu nashrda olindi; nasriy parchalar olinganda, kitob sahifasi, she’riy misollar olinganda, bayt raqamlari berildi)..
Arabia tajikga kitablar okii§
Bizing tilimizga bu yumgi uqu§ (59-b.)
(Arabcha, tojikcha bunday kitoblar talaydir, bizning tilimizda esa bu jamlangan zakovatdir).
Yusufning bu bayti qadimgi turkiy adabiyotdagi pandnoma asarlar ko‘p yaratilganiga bir ishoradir. Bir misol: 0‘gdulmish eligga kotib qan- day bo‘lishi kerakligi haqida o‘git berar ekan, qadim turk donishmand- larining o'gitlaridan iqtibos keltiradi. Mana, 0‘tukan begi o‘gitlarining birinchi bayti:
Idi jaq§i ajmi§ Ottikan begi
Tilin tutsu bermi§ sanga soz beki (2642-beyt).
(O‘tukan begi (bu borada) juda yaxshi aytgan. Senga sir saqlash uc- hun so‘z bergan (kishi) tilini tiysin).
O‘tukan begining o‘giti Yusufga bir dalil sifatida xizmat qilishi bi­lan birga, “Qutadg‘u bilig” yaratilmasdan oldin bu singari didaktik asar­lar qadimgi turkiy tilda ko‘p bo‘lganini ham anglatadi.
Kitob debochasidan ma’lum bo‘lishicha, bu asar o‘z davridayoq Sharq mamlakatlariga keng tarqalgan va katta shuhrat tutgan. Yusuf asar debochasida “Mochin olimlari, donishmandlari Mashriq viloyatida, Tur- kiston ellarida Bug‘roxon tilida biror kimsa hargiz bu kitobdan yaxshi- roq kitob yozmagan”ini ta’kidlaydi. Bu asar qaysi iqlimga yetib borgan bo‘lsa, o‘sha iqlim olimlari, donishmandlari har xil nom berdilar: chin- liklar “Odobul-mulk” deb, Mochin podshohining nadimlari (hamsuhbat- lari) “Oyinul-mamlakat” deb atadilar, mashriqliklar “Ziynatul-umaro” deb, eronliklar “Shohnomai turkiy” deb, ba’zilar “Pandnomai muluk” deb, turonliklar “Qutadg‘u bilig” deb aytdilar (49-b.).
Yusuf Xos Hojib “Qutadg‘u bilig” avvalida Tavg‘och ulug‘ Bug‘ro Qoraxon abo Ali Hasan binni Arslonxon sha’niga qasida bitadi va asami shu humdorga bag‘ishlaydi. Bu davrda Qoraxoniylar Saljuqiylar bilan to‘qnashayotgan davr edi.
Abu Rayhon Beruniy Somoniylar sulolasida davlat boshliqlariga nisbatan qo‘llangan laqablarga Bug'roxon ham taqlid qilganini yozadi. Bug‘roxon Somoniylar davlatiga bostirib kelgandan keyin o'ziga o‘zi “Shihob ad- davla” (Davlat osmonining yoritqichi) laqabini olganini ay- tib o‘tadi (Beruniy. Yuqoridagi asar. 179-b.).
Asarmngnusxalari,o‘rganilishi.“Qutadg‘ubilig”qo‘lyozmasining uchta nusxasi bo‘lib, fanga birinchi bor eski uyg‘ur-turk yozuvida- gi nusxasi ma’lum bo‘lgan. Bizga ma’lumki, eski uyg‘ur-turk yozuvi arab yozuvi bilan baravar ravishdaVII asrdan boshlab XVIII asrgacha qo‘llangan. Qoraxoniylar davlatida ham, undan keyingi turkiy davlatlar tarixida ham bu yozuvning mavqei katta edi. “Qutadg‘u bilig”ning hijriy 843 (milodiy 1439) yili Hirotda eski uyg‘ur-turk yozuvida Hasan Qora Sayil Shams tomonidan ko‘chirilgan nusxa Turkiyaning Tugot shahriga keltirildi. Bu yerdan esa hijriy 879 (milodiy 1474) yili Fanari o‘g‘li Kadi Ali Istambulga Abdurazzoq Shayxzoda baxshiga olib keldi. Bu nusxani mashhur tarixchi va sharqshunos Xammer Purgshtall Istambulda sotib olib, Vena saroy kutubxonasiga keltirdi. Shundan so‘ng bu asar haqidagi dastlabki ma’lumot va undan ba’zi namunalar 1823-yili fransuz sharq- shunosi Jaubert Amedee tomonidan “Journal Asiatique”da nashr etildi. 1870-yili venger olimi Vamberi “Qutadg‘u bilig”ning eng muhim qism- larini “Uyg‘ur tili obidalari” va “Qutadg‘u bilig” nomi bilan nashr qildi va nemis tiliga tarjimasini berdi.
1896-yili “Qutadg‘u bilig”ning arab yozuvida ko‘chirilgan ikkin- chi nusxasini Qohirada V.V.Radlov topdi. V.V, Radlov eski uyg‘ur-turk yozuvidagi nusxa bilan Qohira nusxasini qiyosiy o‘rganib, 1910-yili “Qutadg‘u bilig”ning mukammal transkripsiyasi va nemis tiliga tarjima­sini nashr ettirdi.
“Qutadg'u bilig”ning uchinchi nusxasi arab yozuvida ko‘chirilgan bo‘lib, bu nusxa haqida ilk bor 1914-yili Zaki Validiy xabar berdi. U asaming arab yozuvidagi bir nusxasi namanganlik Muhammadhoji Eshon Lolaresh ismli odamning shaxsiy kutubxonasida borligi haqida yozgan edi. Abdurauf Fitrat 1924-yili Muhammadhoji Eshon Lolaresh- dan bu nusxani olishga muvaffaq bo‘ldi. Oradan bir yil o‘tgach, “Maorif va o‘qitg‘uvchi” jumalida “Qutadg‘u bilig”ning Namangan nusxasi ha­qida Fitratning maqolasi bosilib chiqdi. 1928-yili esa bu asaming ayrim parchalarini izohlar bilan nashr qildi (11-b.).
“Qutadg'u bilig”ning tuzilishi, janr xususiyatlari. Qo‘shiq jan- ri. Asaming har uchala nusxasini qiyoslash orqali uning tuzilish tartibi quyidagicha ekanligi ma’lum bo‘ladi:
Unvon (basmala)dan so‘ng qisqa nasriy muqaddima kelib, bunda Tangriga hamd, yalavoch (payg‘ambar)ga va as’hobi nabi (chahor yor- lar)ga na’t aytiladi. So‘ngra kitobning qimmati, uning nomi (yuqorida turli mamlakatlarda turlicha nomlari keltirildi), xonga tortiq qilingani, muallifga Xos Hojib unvoni berilgani, asarda to‘rt ramziy qahramonga turkcha nom qo‘yilgani, kitobda shu to‘rt qahramon o‘rtasida savol-ja- vob va munozaralar bo‘lib o‘tgani haqida qisqacha bayon beriladi.
Nasriy muqaddima tugagach, 77 baytdan iborat she’riy muqaddima keladi. So‘ngra 73 fasl nomining mundarijasi (fihristi) berilib, undan ke­yin yana unvonga va mavzuga o‘tiladi. 73 ta faslning dastlabki o‘n bittasi debochadan iborat bo‘lib, an’anaviy hamd, sano, na’t, Qoraxonga madh, yetti kavokib va o‘n ikki burj, tilning foydasi, kitob egasining uzri, ez- gulik, bilim va uquvning foydasi, kitob qahramonlariga nom berilishi va qarilikka o‘kinishdan iborat. 0‘n ikkinchi fasldan bevosita voqealar bayoniga o‘tiladi.
“Qutadg‘u bilig”ning tuzilishi o‘ziga xos, takrorlanmas. Yusuf Xos Hojib har bir faslda bir masalani qo‘yadi. Masala batafsil bayon qilinadi. Bayon tugagach, yakunlovchi bir bayt keltiriladi. Yakunlovchi baytdan so‘ng Yusuf shoiming, ya’ni o‘zining donishmandona bir to‘rtligini kel- tiradi. Shu tariqa fikr yakuniga yetadi. Shundan keyin yana bir faslda sarlavha sifatida bir masala qo'yiladi va yuqoridagiday tartibda davom etadi. Yusuf bu asarining tuzilishini she’riy muqaddima so‘ngida shun- day ifodalaydr.
Bu turkcha qoshuqlar tuzattim sanga,
0‘qirda unutma dua qil manga.
(Senga bu turkcha qo‘shiqlami tartib berdim,
0‘qiganingda meni unutmasdan (haqimga) duo qilgin.)